Duurzame dinsdag: De destructieve economie kan leren van de natuur

Soortgenoten,

U behoort tot Homo sapiens: een van de meest innovatieve maar ook invasieve soorten die deze planeet ooit heeft gekend. Het is tijd voor stevige zelfreflectie. Wie de enorme diversiteit van het leven op deze planeet bestudeert, weet dat alles met elkaar samenhangt. Biodiversiteit is meer dan variatie in soorten, het is de diversiteit in vorm en functie, van gen tot landschap. Niets is zo ingewikkeld als een steeds veranderend complex systeem van levende organismen in interactie met hun omgeving. Een ecosysteem waar wij als mens onderdeel én dus ook afhankelijk van zijn.

Inmiddels lijken wij dat meer en meer omgekeerd te zien, met onszelf uiterst dominant en destructief in de driver’s seat. De feiten liegen er niet om. Het verlies aan biodiversiteit is stuitend, zie de keiharde cijfers in recente rapporten. Daarnaast raken te veel gronden uitgeput, terwijl biodiverse bodems cruciaal zijn voor voedselproductie en het opvangen van klimaatverandering. Tegelijkertijd zijn er al die aangestoken bosbranden in de Amazone.

Terwijl het familiebedrijf Natuur met haar 3,8 miljard jaar ervaring in onderzoek en ontwikkeling prima draaide zonder ons, heeft Homo sapiens als eigenwijze nieuweling een eigen BV opgericht. Die is daarmee een economische koers gaan varen die behoorlijk vloekt met de normen en waarden van de familie. Oude familietradities zoals kringlopen sluiten, zonne-energie gebruiken, zorgen voor genoeg diversiteit, samenwerken, langetermijnstrategieën volgen en het verantwoord omgaan met schaarste, worden door de BV Homo sapiens met voeten getreden.

Zo stort de mens in zijn lineaire economie grondstoffen na gebruik niet meer terug bij het familiekapitaal, maar hij vernietigt ze. Want dat staat in de boeken als ‘winstgevend’. Wat nodig is voor de bedrijfsprocessen komt ‘gratis’ van de familie en de kosten van rommel en schade legt Homo sapiens ook gewoon bij de familie neer. Private winsten, publieke kosten. De Homo sapiens BV parasiteert fors op het familiekapitaal in plaats van zich te beperken tot de rente. Op 29 juli was het Earth Overshoot Day, de dag waarop we wereldwijd alle grondstoffen op aarde voor het hele jaar er al doorheen gejast hebben. Die dag viel voor Nederland zelfs al op 4 mei. Je kunt van alles vinden van de berekeningen, maar het signaal is er niet minder duidelijk door. Onze economie is een destructieve slokop.

Omdat alles met elkaar samenhangt, net als in een natuurlijk systeem, zijn de gevolgen niet alleen ecologisch maar ook sociaal en politiek. Naast groeiende onvrede over het biodiversiteitsverlies – ‘landschapspijn’, ‘waar zijn de insecten gebleven?’, ‘wie hoort er nog een grutto?’ – zien we ook maatschappelijke onvrede over heel andere aspecten van onze slokop-economie: de toenemende vermogensongelijkheid, de politieke invloed van het grote geld, de grote bedrijven en hun belastingontwijking, de doorgeslagen globalisering en marktwerking. De samenleving lijkt haar vertrouwen in het neoliberale economische systeem van de laatste dertig jaar te zijn verloren. Overheden worstelen met hun regierol, politiek verwordt tot one-issuepartijen. Iedereen vecht voor zijn eigen belang, rechters worden ingeschakeld om het milieu te beschermen. Juridisering, wantrouwen en fake news floreren.

Een crisis, want dat is het, creëert ook altijd kansen. Er ontstaat ruimte voor vernieuwing en innovatie. Willen we namelijk met negen, misschien wel tien, miljard mensen deze ene planeet kunnen bevolken dan zal onze Homo sapiens-economie feilloos moeten passen in die van het familiebedrijf Natuur. Dan moet er gewerkt worden mét die natuur in plaats van ertegen.

We kunnen natuurlijk wachten op de komst van een verlicht dictator om ons hier uit te helpen, in Nederland zijn we toch meer van het zoeken naar consensus. Maar zet dat wel zoden aan de dijk? Die zoden werden in de late Middeleeuwen door samenwerking letterlijk, en succesvol, aan de dijk gezet. In de strijd tegen het water organiseerden mensen zich bottom-up en zo ontstonden in de 13de eeuw de waterschappen, de oudste democratisch gekozen bestuursorganen van Nederland. Het beroemde Hollandse polderen was geboren. Het hield ons aller voeten droog, niet alleen die van een elite. Breed samenwerken lijkt dus een oer-Hollandse uitvinding. Dat moeten we, bij gebrek aan beter, blijven koesteren en de oplossingen vervolgens langs drie wegen zoeken.

1 Haal inspiratie uit de natuur

Laat u inspireren door de wijze lessen van het familiebedrijf Natuur, gebruikmakend van een rijke databank met 3,8 miljard jaar aan ervaring. Omhels innovaties die uitgaan van dezelfde mechanismen. Zoals het sluiten van kringlopen, waarbij afval geëlimineerd wordt en waardevolle grondstoffen behouden blijven. Slechts 9 procent van onze wereldeconomie is op dit moment circulair. Dat wil zeggen dat maar 9 procent van de 92,8 miljard ton aan mineralen, fossiele brandstoffen, metalen en biomassa die onze economie jaarlijks binnenkomt, wordt hergebruikt. Ook voor onze noodzakelijke energietransitie kijk ik naar het familiebedrijf. De zon is de belangrijkste energiebron. In een uur tijd ontvangt de aarde meer zonne-energie dan we wereldwijd in een jaar gebruiken. Gebruik het licht, de warmte, overal. Daar hadden we veel eerder op kunnen inzetten, in plaats van miljarden publiek geld te verspillen aan perverse subsidies voor het verbranden van waardevolle biomassa – waar juist veel CO2 bij vrijkomt.

De belangrijkste les van de natuur is waarschijnlijk het belang van diversiteit. Het maakt aanpassing aan nieuwe situaties en risicospreiding mogelijk. De veelheid aan kleine onderlinge interacties maakt systemen veerkrachtig, zodat ze tegen een stootje kunnen. Hoe anders is onze economie, die gebaseerd is op een kortetermijnvisie en ver doorgevoerde eenheidsworst ten behoeve van efficiency.

2 Werk samen

Bouw originele coalities en omarm de, vaak onvoorspelbare, initiatieven van voorlopers die het anders willen doen. Zo werken we nu in breed maatschappelijk verband aan het herstel van biodiversiteit in Nederland: op het boerenland, in de openbare ruimte en in natuurgebieden. Daar komt het Deltaplan Biodiversiteitsherstel uit voort, in gang gezet door ecologen die het zat waren alleen aan de zijlijn te staan roepen dat het fout gaat met de wereld. En die dus boeren, natuurorganisaties, banken en bedrijven hebben uitgenodigd voor die gezamenlijke weg. Waar we duurzame voedselproductie, florerende natuurgebieden en het gebruik van de openbare ruimte succesvol willen combineren met biodiversiteitsherstel. Daar zijn nieuwe verdienmodellen voor nodig. Reken bijvoorbeeld een iets hogere prijs voor producten. Of verlaag de rente op leningen, de pachtprijs of de waterschapsheffing. Creëer een biodiversiteitsfonds voor boeren die overschakelen.

3 Denk in systemen

Veel belangrijke maatschappelijke en door de mens zelf veroorzaakte problemen hangen met elkaar samen: milieuvervuiling, energiecrisis, klimaatverandering, watergebrek, grondstoffenschaarste, overbevolking en verlies aan biodiversiteit en goed functionerende ecosystemen. De oplossingen zullen dus ook moeten komen uit een integrale benadering. In een samenhangend systeem zal draaien aan de ene knop onvermijdelijk leiden tot effect elders. Zoals het ontstaan van waterschappen heeft bewezen is een gebiedsgebonden aanpak daarbij cruciaal.

Ik voorzie nieuwe ruilverkavelingen, waarbij bijvoorbeeld coöperaties die samen grond beheren gebiedsgericht grond kunnen uitruilen, om zo, tot ieders tevredenheid, het gebied optimaal in te richten voor verschillende functies. Variatie in waterpeil is dan wel goed mogelijk: hier agrarische productie met variatie in gewassen, verderop plas-dras voor natuur enzovoorts. Een integrale benadering van duurzaamheid is ook noodzakelijk in het onderwijs. Weg met die eenzijdige focus op monoculturen en maximalisatie van productie binnen het landbouwonderwijs. Op naar een integrale ecologische kennis over het functioneren van ecosystemen, de waarde van biodiversiteit en hoe er optimaal kan worden samengewerkt mét de natuur.

Inmiddels heeft het belang van biodiversiteit ook de financiële sector bereikt. Veel bedrijven zijn afhankelijk van biodiversiteit en goed functionerende ecosystemen, en beleggers lopen dus risico’s als bedrijven hieraan geen aandacht besteden. Nationaal en internationaal is hier toenemende aandacht voor. Het Platform voor Duurzame Financiering heeft inmiddels een Werkgroep Biodiversiteit opgericht die bestaat uit banken, verzekeraars, vermogensbeheerders en pensioenfondsen.

De financiële wereld zou daarnaast verschillende geldstromen beter aan elkaar kunnen knopen. Biodiversiteitsherstel is een langdurig proces dat eerst investeringen behoeft voordat de baten binnen zullen stromen. Durfkapitaal moet worden ingezet. Pensioenfondsen durven dat nog niet. Ik stel voor dat de overheid die risico’s deels gaat afdekken vanuit een nieuw Ministerie van Kwaliteit van de Leefomgeving. Dat zich bovendien internationaal hard inzet voor wetgeving op het gebied van true pricing, eerlijke beprijzing. Een eerlijke boekhouding met inbegrip van de werkelijke maatschappelijke kosten, zoals schadelijke milieu-effecten, zou de huidige economie al op haar grondvesten doen schudden.

De overheid zal moeten wennen aan een nieuwe rol. Een brede maatschappelijke beweging zoals het Deltaplan Biodiversiteitsherstel ziet de overheid slechts als partner, zonder regie en eindverantwoordelijkheid. Maar zij vraagt de overheid wel om kaders en nieuwe wet- en regelgeving en om financieel te investeren. Nederland is daarbij geen eiland in de wereld. Slechts voor ons in Nederland hoge duurzaamheidsstandaarden hanteren terwijl we als handelsnatie een oogje dichtknijpen, is natuurlijk uit den boze. Onze welvaart en welzijn leunt grotendeels op landgebruik elders. Overheid, neem dus verantwoordelijkheid voor de gehele keten, van oorsprong tot afzet. Dus ook voor wat we alleen maar doorvoeren via onze havens – en dat is veel – zodat we geen ontwikkelingsgelden hoeven te besteden aan het wegwerken van de negatieve bijeffecten van onze eigen handelsmissies.

Sterker nog, internationaal ligt er juist een enorme kans voor Nederland om haar leven te beteren. Nederland was in de vorige eeuw nog gidsland op milieugebied. Denk bijvoorbeeld aan ons wereldwijde succes met innovaties binnen de tuinbouw, zoals de overgang van chemische naar biologische plaaginsectenbestrijding in de jaren zeventig, iets waar we nog steeds heel trots op kunnen zijn. Nu bungelen we echter onderaan op de Europese lijstjes. Op het gebied van duurzame energie, luchtkwaliteit en pesticidengebruik bijvoorbeeld zijn we het smerigste jongetje van de klas.

Maakt de de rol van Homo Sapiens in familiebedrijf Natuur mij pessimistisch? Nee, ik blijf positief. Mijn verwachting is, dat vanaf nu duurzame innovaties niet langer worden onderdrukt maar omarmd. Door maatschappij, bedrijfsleven én overheid.

Een systeemverandering is gaande, van maximalisatie van productie naar optimalisatie van alle functies samen, sociaal rechtvaardig en economisch lucratief. Want bedenk: als wij in staat zijn om in ons dichtbevolkte land duurzaam voedsel te produceren en tegelijkertijd biodiversiteit te laten floreren, hebben we hét exportproduct voor alle metropolen van de wereld. En werken we echt aan een toekomst waarvan de houdbaarheidsdatum niet zomaar verstrijkt.

Dit is een ingekorte versie van de Duurzame Troonrede die ecologe Louise Vet vandaag uitspreekt.

Lees ook:

Wetenschappers slaan alarm over het verlies van soorten

Een miljoen dier- en plantsoorten wordt met uitsterven bedreigd, concludeert Ipbes. Hoe erg is dat? Volgens deskundigen is dat zowel in ecologische als in ethische zin zeer zorgelijk.

Boeren met oog voor de natuur

Gestaag verovert de Herenboerderij vanuit Brabant het land. ‘Je hebt levenslang toegang tot eerlijk geproduceerd voedsel.’