Deze website gebruikt cookies. Ik ga akkoord met de privacy policy
OK

De slimste big ter wereld

Wanneer het op intelligentie aankomt lijkt de rangorde tussen dieren glashelder: bovenaan staan wijzelf, de mens, met ons onovertroffen intellect. Een aantal treden lager staat de chimpansee, op de voet gevolgd door orang-oetans, dolfijnen en gorilla’s, om onderaan te eindigen met de slakken en de wormen. Op basis waarvan wordt zulk onderscheid gemaakt? En kunnen we dieren wel vergelijken wanneer het op intelligentie aankomt? Die vragen kwamen boven borrelen toen een oud onderzoek naar een slim varkentje nieuw leven werd ingeblazen.

Merel Deelder

Journalist - Gespecialiseerd in het ethisch perspectief van milieu, voeding en veeteelt.

Wanneer het op intelligentie aankomt lijkt de rangorde tussen dieren glashelder: bovenaan staan wijzelf, de mens, met ons onovertroffen intellect. Een aantal treden lager staat de chimpansee, op de voet gevolgd door orang-oetans, dolfijnen en gorilla’s, om onderaan te eindigen met de slakken en de wormen. Op basis waarvan wordt zulk onderscheid gemaakt? En kunnen we dieren wel vergelijken wanneer het op intelligentie aankomt? Die vragen kwamen boven borrelen toen een oud onderzoek naar een slim varkentje nieuw leven werd ingeblazen.

Universiteit van Bristol, 2001. Samen met twee andere varkens staat Pig 3 klaar om te zoeken naar een hapje. De onderzoekers hebben de varkens zo opgesteld dat slechts één van hen, de ‘weter’, ziet waar het lekkers verborgen ligt. Van het tweede varken is het zicht geblokkeerd. De ‘blinde’ ziet noch het hapje noch de twee andere varkens. Pig 3, het testvarken, heeft geen uitzicht op het lekkers, maar kan wel zien wie van de andere twee het uitverkoren uitzicht heeft. ‘Wie volgt het testvarken?’, is de vraag die de onderzoekers zich stellen. Volgt die significant vaker de ‘weter’, zo luidt de hypothese, dan toont dat aan dat het varken zich in het uitgangspunt van een ander kan verplaatsen.   

Dat zou baanbrekend nieuws zijn. Het zou immers, ten minste ten dele, uitwijzen dat varkens over de zogenaamde theory of mind beschikken. Dat betekent dat ze het vermogen hebben om het perspectief van een ander te begrijpen. Een klein kind kan zijn hoofd in een emmer steken en denken: ‘als ik niemand zie, ziet niemand mij’. In dat geval is er nog geen sprake van theory of mind. Dat komt met het besef dat jouw perspectief niet het enige is. Theory of mind is dan ook essentieel voor het ervaren van empathie.

Pig 3 deed het verbazingwekkend goed. Terwijl de andere varkens zich lieten leiden door andere zaken, volgde Pig 3 nagenoeg iedere keer de ‘weter’. Toch kreeg ze geen theory of mind toegeschreven. De wetenschappers concludeerden dat Pig 3 niet per se begreep dat het varken dat zij volgde meer kennis had dan zij. Ze kon immers net zo goed – al voor het experiment plaatsvond – geleerd hebben dat het zinvol is om in bepaalde situaties anderen te volgen. In hetzelfde jaar verscheen er een soortgelijk onderzoek over chimpansees. De resultaten lagen in dezelfde lijn, maar in tegenstelling tot Pig 3, kregen de chimpansees wel begrip toegeschreven.

Volgens etholoog Frans van der Helm is dat oneerlijk. “Je moet onderzoeksresultaten natuurlijk altijd heel kritisch beschouwen. Maar de grap is dat we dat bij mensapen niet doen. En dat wringt.” Volgens hem komt dat door wetenschappelijk nepotisme, oftewel de begunstiging van familieleden. Een fenomeen dat hij beschrijft in zijn zojuist uitgekomen boek Dieren met toekomstplannen. Hierin stelt van der Helm dat onze evolutionaire naasten, de mensapen, veel meer goodwill ontvangen. “Wij vinden dat we heel bijzondere hersenen hebben, en vinden het dus niet erg als chimpansees een beetje bijzondere hersenen hebben. Voor een ambitieus varken is het veel moeilijker om mee te tellen."

'Om te kunnen stellen dat een dier intelligent is, heb je enorm veel kennis van de soort nodig'

Wat zeggen de wetenschappers?

Michael Mendl, professor diergedrag en welzijn aan de Universiteit van Bristol, was onderdeel van het onderzoeksteam in 2001. Hij erkent de aanwezigheid van vooroordelen in het onderzoek naar intelligentie. “De maatschappij, maar ook onderzoekers zullen sneller complexe cognitieve vaardigheden aan primaten toeschrijven, dan aan dieren die verder van ons af staan. Daarbij is er meer scepsis.” Toch denkt hij dat de conclusies die hij en zijn onderzoeksteam destijds trokken nog steeds correct zijn. “We waren erg voorzichtig in het interpreteren van de resultaten. En terecht. Slechts één varken voldeed aan onze hypothese. Ook vandaag kunnen we uit dit onderzoek niet meer concluderen dan wij toen deden.”

Zijn collega Richard Byrne, professor cognitieve evolutie aan de Universiteit van St Andrews, denkt daar anders over. Hij was als primatoloog betrokken bij het experiment en was benieuwd of de cognitieve vermogens van varkens overeenkomsten vertonen met die van mensapen. “Toen we de resultaten van Pig 3 destijds analyseerden, zei de primatoloog in mij: ‘Laten we ons focussen op deze winnaar’. Want dat is hoe onderzoek naar primaten veelal gepresenteerd wordt”, vertelt Byrne. “Bij primaten zijn we vooral op zoek naar wat zij mogelijk zouden kunnen. Was Pig 3 een chimpansee geweest, dan had ze de headlines in Nature gehaald. Daar ben ik zeker van. Want om te kunnen stellen dat iets in de mogelijkheid van een soort ligt, heb je aan één uitblinker genoeg. Maar wil je daarentegen een generalisatie maken voor de gehele diersoort, dan gebruik je het gemiddelde uit een representatieve sample. Een uitblinker is dan niet meer dan een mooie aanleiding voor vervolgonderzoek.”

De achterliggende oorzaak van dit verschil in focus en interpretatie gaat volgens Byrne verder dan vriendjespolitiek. “In de wetenschap kun je nooit zeker zijn van je gelijk. Je hebt altijd de last te dragen dat je resultaten eigenlijk iets anders betekenen dan je dacht. Voor een primatoloog maakt dat niet veel uit. Stel dat over tien jaar blijkt dat ik de cognitieve vaardigheden van chimpansees heb overschat, wie maakt zich daar dan druk om? Het betekent hooguit dat het leven van een paar chimpansees in een dierentuin iets is verbeterd, dankzij aanpassingen ten gevolge van mijn studies. Maar bij varkens ligt dat anders. Als Pig 3 inderdaad de headlines van Nature haalde, dan is de kans dat dit de wetgeving in Europa voor huisvesting van varkens had aangescherpt zeer aannemelijk. Onderzoekers die zich bezighouden met landbouwdieren zijn enorm voorzichtig in het interpreteren van hun resultaten, omdat hun conclusies verstrekkender gevolgen hebben. Zij kunnen zich een verkeerde interpretatie veel minder makkelijk veroorloven.”  

Een varken kan zichzelf leren herkennen in een spiegel.

Het meest begaafde beest

Meer nog dan dat het informatie verschaft over de intelligentie van varkens, maakt het experiment met Pig 3 duidelijk dat conclusies uit cognitief gedragsonderzoek minder eenduidig zijn dan je zou verwachten. De manier waarop onderzoekers de resultaten interpreteren verschilt per soort en bepaalt hoe het verhaal naar buiten wordt gebracht. Of dat betekent dat varkens en chimpansees in feite even slim zijn? Daar bestaat geen eenduidig antwoord op. Intelligentie is complex en behelst veel meer dan enkel theory of mind. Het onderzoek naar Pig 3 zwengelde een discussie aan over intelligentie in dieren: wat betekent het label ‘intelligent’ eigenlijk?

“Dat is een ontzettend moeilijke vraag”, stelt Mendl. “Vooral omdat dieren zo verschillend zijn. Vogels zijn bijvoorbeeld enorm goed in het onthouden waar ze zaadjes hebben verstopt en vleermuizen hebben uitzonderlijke zintuiglijke vermogens. Maakt dat de één slimmer dan de ander? Of kun je beide gewoon onmogelijk met elkaar vergelijken?"

“Wetenschappers vermijden de term intelligentie liever, omdat het een veel te vaag begrip is”, stelt Byrne. “Wij hebben het liever over specifieke aspecten van intelligentie zoals geheugen, begrip of leervermogen.” Allemaal menselijke uitingsvormen van intelligentie. En dat is dan ook precies de maatstaf, volgens Mendl. “Bij onderzoek naar intelligentie onder varkens en chimpansees stellen we ons eigenlijk altijd de vraag: hebben deze dieren kwaliteiten die we in onszelf terugzien?”

'Bij onderzoek naar intelligentie onder dieren stellen we ons eigenlijk altijd de vraag: hebben zij kwaliteiten die we in onszelf terugzien?'

De mens als maatstaf

Een rangorde tussen diersoorten biedt daarmee vooral een inkijk in de mate waarin dieren qua intelligentie op ons lijken. Dat de mensapen ons opvolgen op intelligentielijsten is dan ook niet verwonderlijk. Zij vertonen als onze evolutionaire naasten de meeste overeenkomsten met de mens. 

“Het enige model van intelligentie dat wij kennen, bestaat uit onszelf”, geeft Byrne mee. “Vormen van intelligentie die wijzelf niet bezitten, kunnen we nooit begrijpen. Een zeeschildpad neemt de wereld compleet anders waar dan wijzelf. Hoe test je bij zo’n dier of het intelligent is? Bij een chimpansee is dat veel gemakkelijker. Net als ons ziet hij de wereld in kleur en houdt hij van chocoladepinda’s. Een experiment met een beloning is dan gemakkelijk opgezet.”

Je kunt je afvragen of wij als mens überhaupt wel het vermogen hebben om intelligentie in andere soorten te herkennen. Dat dit in ieder geval niet gemakkelijk is, maakte een experiment in de jaren vijftig al duidelijk. “Het was een test waarbij een voedselbeloning op een ingewikkelde manier verborgen lag. Er was al gebleken dat ratten erg goed waren in deze test”, geeft Byrne mee. “Nu wilde men kijken of goudvissen dat ook konden. Maar die bakten er niets van. Pas later bleek dat goudvissen niet recht voor zich uit kunnen kijken. Hun gezichtsveld is compleet anders. Toen ze de test op goudvissen hadden afgestemd en herhaalden, bleken ook goudvissen hier prima toe in staat. Een klassieke blunder, die vooral onze eigen tekortkomingen blootlegt.”      

Inonge Reimert doet onderzoek naar varkensgedrag bij Wageningen University & Research. Ook voor haar zijn de beperkingen van de onderzoeker een reden om vraagtekens te plaatsen bij onderzoeksresultaten. “In de natuur leven varkens in groepen. Ze letten op elkaar wanneer ze op zoek gaan naar voedsel. Vanuit de biologie van het varken zou het daarom logisch zijn dat varkens over een theory of mind beschikken. Onlangs werd hier een vergelijkbaar onderzoek als dat met Pig 3 gedaan, maar er kwamen geen duidelijke resultaten naar boven. ‘Waar ligt dat aan?’, vraag ik mezelf dan af. Snappen de varkens het echt niet? Of is het ons onvermogen om dit naar boven te halen? Ik denk eerder dat laatste.”

“Om te kunnen stellen dat een dier intelligent is, heb je enorm veel kennis van de soort nodig”, stelt Byrne. “Onderzoek hiernaar is nog maar net begonnen. We zijn nog steeds aan het leren over zeer basale zaken.” Volgens hem levert zijn onderzoek dan ook niet meer dan bewijs voor de evolutie van menselijke intelligentie. “Aan de hand van dieren kunnen we de evolutionaire lijn van onze eigen intelligentie uitstippelen. Maar op basis hiervan vergelijkingen maken tussen diersoorten is zinloos. Stellen dat een chimpansee intelligenter is dan een varken heeft simpelweg geen betekenis.”  

Betekenisloos of niet, voor een varken in de industrie kan een goede score op een intelligentietest wel degelijk verschil maken. “Mensen zijn enorm geïnteresseerd in de mate waarin dieren op ons lijken”, stelt Mendl. “Als uit een studie blijkt dat varkens menselijker zijn dan we dachten, laait direct het publieke debat over welzijn op.” En dat heeft invloed. Uit onderzoek blijkt namelijk dat wij meer geven om welzijn wanneer we kennis hebben van de intelligentie van het dier. Helaas heeft Pig 3 niet kunnen genieten van de roem die een ‘menselijk’ dier toekomt. Toen Byrne een vervolgstudie naar haar wilde doen, was ze reeds naar de slager verkast. 

Bronvermelding

  • Pearce, J. M. (2013). Animal learning and cognition: an introduction. Psychology Press.
  • http://www.jstor.org/stable/4535896?seq=1#page_scan_tab_contents
  • http://courses.washington.edu/ccab/Hare%20et%20al%20on%20chimps%20-%20AB%202001.pdf
  • https://en.aup.nl/books/9789462982499-dieren-met-toekomstplannen.html
  • https://mosaicscience.com/story/people-are-animals-too
  • https://mosaicscience.com/extra/smartest-animal-youve-never-heard
  • Waiblinger, S., Boivin, X., Pedersen, V., Tosi, M. V., Janczak, A. M., Visser, E. K., & Jones, R. B. (2006). Assessing the human–animal relationship in farmed species: a critical review. Applied Animal Behaviour Science, 101(3), 185-242.