Waarom een referendum slecht is voor de democratie

Volgens Martijn Duineveld, auteur van het Blokken Feuilleton, zijn referenda slecht voor de democratie en potentieel een feestje voor een kleine groep belanghebbenden.*

Nog een referendum. Olé. Dit keer niet in Groot-Brittannië maar nog dichter bij huis, in Arnhem. Tegenstanders van de huidige plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk hebben 3.347 handtekeningen binnengehaald, voldoende voor het houden van een referendum.

Wat men met Stadsblokken-Meinerswijk gaat doen, kan mij persoonlijk niet zo heel veel schelen, schreef ik eerder. Maar de democratie gaat mij wel aan het hart en die wordt door een referendum niet gediend. Erger nog: een referendum ondergraaft de democratie.

Meer democratie dankzij referenda? Helaas.

Veel mensen zijn teleurgesteld in de representatieve democratie. Zij ervaren dat hun wensen en verwachtingen niet worden gerepresenteerd door de politiek. Nerveus geworden van de tegengeluiden (‘getoeter’?), organiseert en ondersteunt de politiek daarom initiatieven die tot doel hebben de democratie te verbeteren, zoals referenda.

Referenda helpen de democratie voor geen meter, integendeel: ze ondermijnen haar. Een kleine groep mensen kan zo gelegitimeerd een besluitvormingsproces kapen en haar mening naar voren duwen, waardoor er voor een zorgvuldige afweging van belangen geen plaats meer is.

Ook indirect wordt de democratie ondergraven, omdat een referendum de verwachting creëert en versterkt dat ieders mening 1:1 vertaald kan worden. Dat kan uiteraard niet; niet iedereen kan gelijk krijgen. Zo ontstaan onjuiste verwachtingen en wellicht een wie-het-hardste-schreeuwt-krijgt-gelijk-besluitvorming. Dat heeft weinig met de representatieve democratie van doen.

Neem het Arnhemse referendum over de toekomst van Stadsblokken-Meinerswijk. Wij kunnen straks gaan stemmen voor of tegen de plannen van de Gemeente. Voor het aanvragen van dit referendum waren slechts 3000 handtekeningen nodig en het referendum is al geldig als er slechts 1 persoon gaat stemmen.

Een fractie van de Arnhemse kiesgerechtigden kan aldus een ‘plan’ tegenhouden of tijdelijk saboteren met ongewisse uitkomst. Ze kunnen met gemeenschapsgeld (ongeveer 150.000 euro) een plan tegenhouden dat:

• Binnen de representatieve democratie gelegitimeerd is.
• Het resultaat is van tal van discussies in de gemeenteraad, het ambtelijk apparaat en daarbuiten.
• Het resultaat is van een complex proces, dat – voor zover ik kan overzien – redelijk transparant is geweest.

En wie houden dit plan dan tegen? Stel nu dat de harde kern van deze 3000 mensen betrokkenen zijn of zelfs bewoners van het gebied, dan is het dus mogelijk dat een groep belanghebbenden zo meer macht kunnen uitoefenen dan de volksvertegenwoordigers die door de meerderheid van de Arnhemmers worden gesteund.

Op deze wijze wordt de representatieve democratie uitgehold door een methode (het referendum) dat op het oog zo democratisch lijkt maar in werkelijkheid slechts een middel is om zelfbenoemde tegenstanders van plannen (tijdelijk) het gevoel te geven dat ze een stem hebben in het proces.

Voorstanders van de plannen en mensen zoals ik, die denken: ‘het kan mij niet schelen, laat de politiek het lekker uitzoeken’, zijn niet gemakkelijk te mobiliseren om te stemmen (zie ook Brexit, zie ook het Oekraïne referendum). Of het ontbreekt anderen aan voldoende tijd om zich echt goed te verdiepen in hetgeen hij/zij moet stemmen en tegenstemmen is dan het makkelijkst.

Zo wordt een referendum dus een democratie-ondermijnend feestje van een kleine minderheid (die daar, laat dat duidelijk zijn, alle recht toe hebben).

Lang leve de representatieve democratie

De scepsis, ongenoegen en wantrouwen over de huidige politiek en de mogelijkheid om daar via verkiezingen invloed op uit te oefenen is goed te begrijpen.

De kans is zeer klein dat uw mening direct wordt gerepresenteerd door de politiek. U heeft kunnen stemmen op een partij, maar het is altijd maar weer vraag of uw partij voldoende stemmen krijgt en aan de coalitie kan deelnemen en of ze de rit ook uitzitten. Vervolgens is het de vraag hoe de standpunten worden uit-onderhandeld en de hoe de Gemeenteraad hierop reageert…

Mocht het ooit tot plannen of beleid komen dan heeft de praktijk geleerd dat de effecten van beleid moeilijk te voorspellen zijn en zich maar nauwelijks laten sturen. De kans dat uw mening en wensen zich via het politieke domein laten vertegenwoordigen en verwezenlijken is dus niet zo groot.

Toch functioneert de representatieve democratie nog steeds prima. Andere modellen daarvan zijn denkbaar maar functioneren vooral goed in andere contexten.

De meeste stemmen-gelden-vorm, zoals een referendum, werkt als je met je gezin wilt besluiten over de vakantiebestemming. Ze is minder geschikt voor besluitvorming over complexere zaken, waarin allerlei perspectieven, meningen en belangen een rol spelen. Die zaken vragen om het maken van afwegingen, afspraken, concessies, uitruil, etc.

Belangrijker dan ‘de meeste stemmen gelden’, zijn dan: zaken als transparantie, inspraak, bezwaarprocedures, controle en verantwoording. Allerlei ‘checks-and-balances’ die in ons politieke bestel zijn ingebouwd om legitimiteit van de democratie te garanderen.

Werken aan de toekomst van de democratie

Hoe nu verder. Laat dit het laatste referendum zijn. Laten we in plaats daarvan elke dag heel hard werken aan het in stand houden van de representatieve democratie door haar constant te observeren, te bekritiseren en te verbeteren. Politici, media en ‘het volk’, kunnen daarvoor het volgende doen:

1. Politici kunnen hun eigen legitimiteit en die van de politiek verhogen door eerlijker te zijn over het functioneren van de democratie. Door eerlijk te zijn over de grenzen van de democratie verhoogt men haar legitimiteit.Door eerlijk uit te leggen dat niet alle beloftes kunnen worden waargemaakt, dat draaien soms noodzaak is en dat de maakbare samenleving een illusie is, kunnen de hoge en soms naïeve verwachtingen van het electoraat wat getemperd worden.

   Misschien kan het ook geen kwaad het electoraat er af en toe aan te herinneren dat het voornaamste doel van de democratie is om de diversiteit aan meningen en perspectieven binnen de politieke arena zo groot mogelijk te houden. De representatieve democratie houdt allenheersers en eenpartijstelsels op afstand.

2. De media mogen zich niet teveel blindstaren op het handelen van wethouders en raadsleden. Hoewel zij politiek verantwoordelijk zijn, wordt beleid gemaakt en worden (vaak impliciet) de meeste besluiten genomen door de ambtenarij. Maak dus ook het handelen van de ambtenarij object van journalistieke analyse en reflectie.Onderzoek de netwerken waarin beslissingen worden voorbereid, bijvoorbeeld de afspraken tussen ambtenaren en projectontwikkelaars die achter de schermen genomen worden. Volledige transparantie is onmogelijk en onwenselijk maar men kan wel trachten elke vorm van depolitisering te ontmaskeren, elke poging om beslissingen en besluiten buiten het domein van het politieke te plaatsen. Verder heeft het weinig zin om elk vraagstuk te reduceren tot voor- en tegenstanders. Dat doet geen recht aan de complexiteit van besluitvormingsprocessen.
3. Ten slotte een paar tips voor ‘het volk’. Besef: U bestaat niet. Maar ieder individu kan op z’n minst gaan stemmen, daarmee legitimeert u de democratie.Ik kan u voorspellen dat uw gebeden niet zullen worden verhoord, maar zolang niet iedereen op dezelfde partij stemt, zal de democratie er een van tegengeluiden zijn, noodzakelijke discussies en productieve conflicten. Gaat u niet stemmen dan is er ook niks aan de hand, want dan doen anderen dat. Echter, mocht de democratie ooit ingeruild worden voor een dictatuur dan voelt u zich wellicht medeverantwoordelijk.

   Net zo belangrijk: blijf politiek actief. Schrijf brieven naar kranten, ventileer uw mening op het web, demonstreer en observeer. Klop op de deuren van wethouders, raadsleden en ambtenaren en mocht u cynisch zijn of worden over de toestand van onze democratie, ga eens een jaartje in [ ] (hier kunt u een dictatuur van uw keuze invullen) wonen.

   Hoe mooi het weer er ook moge zijn en hoe zoet de wijn, u zult waarschijnlijk een groot verlangen ontwikkelen naar een representatieve democratie als de onze.

* Dit is een herschreven versie van dit essay dat in een iets andere vorm verscheen in het Parool. Dank aan Raoul Beunen en Sjaak Bakker voor enkele nuttige commentaren en aanvullingen. Het essay is geschreven op persoonlijke titel en als u met goede argumenten komt, ben ik altijd bereid mijn mening aan te passen.

Reacties