Unie van Waterschappen Koningskade 40 2596 AA Den Haag Postbus 93218 2509 AE Den Haag Telefoon: 070 351 97 51 E-mail: info@uvw.nl www.uvw.nl
Klimaat en Waterschappen Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer
Unie van Waterschappen
Klimaat en Waterschappen Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer Voorbeeldenboek klimaatactiviteiten waterschappen
Colofon Uitgave Unie van Waterschappen Postbus 93128 2509 AE Den Haag Internet: www.uvw.nl E-mail: info@uvw.nl Auteurs Teksten en kaartmateriaal: Contactpersonen diverse waterschappen Samenstelling en redactie: Eric Gloudemans (Unie van Waterschappen) Marian Booltink (Grontmij Nederland bv) Drukwerkproductie Opmeer drukkerij bv Oplage
Klimaat en Waterschappen
500 exemplaren
2
Voorwoord Het klimaat verandert en waterschappen beseffen als geen ander dat we tot actie moeten overgaan om Nederland veilig en leefbaar te houden. Waterschappen willen bijdragen om Nederland klimaatbestendig te maken door de watersystemen aan te passen en daarbij in te zetten op veerkracht, weerstand en aanpassingsvermogen. De aanpak die we als gezamenlijke overheden voor ogen hebben, staat beschreven in de nationale Adaptatiestrategie “Ruimte voor Klimaat” (november 2007). Waterschappen hebben al veel ervaring met het inspelen op veranderende omstandigheden en het aanpassen aan nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Zo houden waterschappen in hun beleid en uitvoeringsplannen al rekening met de gevolgen van klimaatveranderingen. Voorbeelden hiervan zijn de plannen voor de kustversterking van de zogenaamde Zwakke Schakels en de aanleg van extra waterberging in het kader van het Waterbeleid 21e eeuw. Enkele van deze voorbeelden op het gebied van klimaatadaptatie én -mitigatie zijn door de Unie van Waterschappen samengebracht in dit boek ‘Klimaat en Waterschappen; op weg naar klimaatbestendig waterbeheer’. Het boek is bedoeld om te laten zien waar de waterschappen op klimaatgebied mee bezig zijn en om te leren van elkaars kennis en ervaringen. Het overzicht dient als input voor het landelijk programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK), maar kan ook gebruikt worden bij de samenwerking met internationale partijen. Ik hoop dat het voorbeeldenboek u niet alleen informeert, maar ook inspireert en dat deze uitgave bijdraagt aan duurzame, veilige en robuuste watersystemen in een land waar het goed wonen, werken en recreëren is. Mocht u meer willen weten over klimaatverandering en de klimaatactiviteiten van waterschappen in het bijzonder, kijkt u dan op de website van de Unie van Waterschappen www.uvw.nl of bezoek de website van het betreffende waterschap of www.waterschappen.nl. Ik wens u veel leesplezier. Drs. J.M. de Vries Vicevoorzitter Unie van Waterschappen Portefeuillehouder klimaat
3
Inhoudsopgave Inleiding Thema: klimaat en waterschapsbeleid Thema: klimaat en waterveiligheid Thema: klimaat en wateroverlast Thema: klimaat en droogte/watertekort Thema: klimaat en waterkwaliteit/ecologie Thema: klimaat en zoetwatervraagstuk/verzilting Thema: klimaat en herstel natuurlijke processen Thema: klimaat en water in de stad Thema: klimaat en kansen voor functie(combinatie)s Thema: klimaat en energiebesparing en beperking CO2 uitstoot Thema: klimaat en kennis en innovatie Thema: klimaat en internationale samenwerking
Klimaat en Waterschappen
Bijlage 1 Overzicht klimaatvoorbeelden per waterschap
4
5 7 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28
Inleiding Het klimaat verandert en er zijn maatregelen nodig om de veranderingen tegen te gaan en Nederland veilig en leefbaar te houden. Een klimaatbestendige inrichting van Nederland komt niet vanzelf, maar vraagt om aanpassingen die een omslag vergen in denken én in handelen en die ons voor (principiële) keuzen stelt. Samenwerking tussen overheden, kennisinstituten, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven is hierbij cruciaal. Hiervoor is het nationaal programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK) ingesteld met als doel een impuls te geven aan de noodzakelijke omslag. De waterschappen onderschrijven de oproep uit de nationale Adaptatiestrategie om tot actie over te gaan en de watersystemen aan te passen aan de veranderende omstandigheden. De waterschappen hebben veel kennis en ervaring opgedaan met aanpassingen aan veranderende omstandigheden en kunnen als voorbeeld dienen voor andere sectoren en voor het buitenland. Waterschappen spelen al eeuwenlang in op veranderende omstandigheden en hebben het waterbeheer steeds aangepast aan nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Ook houden waterschappen al jaren rekening met de gevolgen van klimaatveranderingen, zowel in het beleid als in de uitvoering. Enkele voorbeelden van deze klimaatactiviteiten zijn het: • Op orde brengen van de primaire waterkeringen (o.a. Zwakke Schakels) en de regionale waterkeringen. • Op orde brengen van de regionale watersystemen volgens het Waterbeleid 21e eeuw (tegengaan van wateroverlast én watertekorten). • Koppelen van waterdoelen aan het herstel van natuurlijke processen (o.a. beekherstel, meeliften met de Ecologische Hoofdstructuur) en ruimtelijke ontwikkelingen (stedelijke vernieuwing en nieuwbouwprojecten). • Samenwerken met overheden, kennisinstituten en private partijen aan kennis en innovaties. De ambities van de Unie en de waterschappen op het gebied van klimaat en duurzaamheid zijn: 1. Realiseren van duurzame watersystemen die wat betreft waterveiligheid, waterkwantiteit en waterkwaliteit zijn aangepast aan klimaatverandering en bijdragen aan een veilige en schone leefomgeving. 2. Vervullen van een voorbeeldrol als het gaat om duurzaamheid en het uitdragen van kennis en ervaringen naar andere sectoren en landen. 3. Bijdragen aan een duurzame leefomgeving door verantwoord met grondstoffen en energie om te gaan en klimaatverandering tegen te gaan door de uitstoot van broeikasgassen te verminderen.
5
Dit voorbeeldenboek geeft een overzicht van de klimaatactiviteiten van de waterschappen. Het overzicht is zeker niet uitputtend, maar laat zien waar de waterschappen zo al mee bezig zijn. Ook de waterschappen die niet in dit voorbeeldenboek zijn opgenomen, zijn vaak actief met klimaat(verandering) bezig. In dit boek komen de verschillende thema’s van het waterbeheer aan bod, waarbij telkens wordt ingezoomd op één of twee voorbeeldproject(en). Bijlage 1 bevat een overzicht van de klimaatprojecten die voor dit project door de waterschappen zijn aangereikt. Dit voorbeeldenboek is niet alleen bedoeld om een beeld te geven van aansprekende projecten op adaptatie- én mitigatiegebied, maar ook om partijen met elkaar in contact te brengen en te leren van elkaars kennis en de opgedane ervaringen. Het nationale programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK) is een samenwerkingsverband van de Rijksoverheid (ministeries van VROM, V&W, LNV en EZ) en de decentrale overheden (koepelorganisaties IPO, VNG en UVW). Vanuit het programma is een nationale Adaptatiestrategie “Ruimte voor Klimaat” opgesteld (november 2007). Klimaatverandering heeft directe gevolgen voor veiligheid, leefklimaat, biodiversiteit en economie. De ruimtelijke klimaatopgave is onder te verdelen naar: • het voorkomen van maatschappelijke ontwrichting (waterveiligheid) • het beperken van ongewenste effecten (wateroverlast, droogte, biodiversiteit) • het benutten van kansen (recreatie, landbouw, export waterkennis). Een klimaatbestendig Nederland vraagt om veerkracht, weerstand en aanpassingsvermogen. De leidende principes zijn risicobenadering en herstel van natuurlijke processen. Zie www.programmaark.nl voor meer informatie over het programma ARK en de Adaptatiestrategie.
Klimaatverandering volgens de KNMI-scenario’s uit 2006 en de gevolgen voor het waterbeheer: • de opwarming zet door, hierdoor komen zachte winters en warme zomers vaker voor; • de winters worden gemiddeld natter en ook de extreme neerslaghoeveelheden nemen toe; • de hevigheid van extreme regenbuien in de zomer neemt toe, maar het aantal zomerse regendagen wordt juist minder; • de zeespiegel blijft stijgen en daarnaast moet rekening worden gehouden met een verdere bodemdaling van laagNederland.
6
Thema: klimaat en waterschapsbeleid Waterschappen zijn volop bezig om de watersystemen aan te passen aan klimaatverandering en via aanpassingen in de bedrijfsvoering bij te dragen aan het beperken van klimaatverandering. Klimaat en de noodzaak om tot actie over te gaan zit bij de waterschappen tussen de oren. Klimaat is verwerkt in beleid en enkele waterschappen hebben inmiddels ook een aparte klimaatnota opgesteld. In deze nota’s is het nationale klimaatbeleid en de nationale Adaptatiestrategie doorvertaald naar een regionale aanpak en een bijbehorend klimaatactieplan. Klimaatstudies De waterschappen Amstel, Gooi en Vecht, Vallei & Eem en Zuiderzeeland onderzoeken de effecten van klimaatveranderingen op hun watersysteem en bepalen de strategie voor de komende jaren. In overleg met lokale organisaties en overheden stellen de waterschappen klimaatbeleids- en actieplannen op. Wateroverlast, droogte, waterkering, riolering, natuur, huisvesting, infrastructuur en uitstoot van broeikasgassen zijn thema’s die terugkomen in de actieplannen. Er staan concrete acties in voor de komende jaren. De klimaatstrategie richt zich op de aanpassing aan een veranderend klimaat (adaptatie), en ook op het voorkomen van klimaatverandering (preventie door CO2-reductie en energiebesparing). De klimaatstudies maken de eigen verantwoordelijkheden en die van andere partijen duidelijk. En waar samengewerkt moet worden. Ook wordt bekeken of de huidige instrumenten voldoen, zoals de watertoets.
Meer informatie: Warm lopen voor klimaatverandering Waterschap Amstel, Gooi en Vecht Contactpersoon: Paulien Hartog www.waternet.nl
Klimaatstudie Vallei & Eem Waterschap Vallei & Eem Contactpersoon: Jenny Otte www.wve.nl
Naar een klimaatbestendig Zuiderzeeland Waterschap Zuiderzeeland Contactpersoon: Erik Deiman www.zuiderzeeland.nl
7
Thema: klimaat en waterveiligheid Waterveiligheid is een van de primaire doelstellingen van het (regionaal) waterbeheer. Het gaat bij waterveiligheid om zowel de kustverdediging en de bescherming tegen hoge rivierafvoeren als het functioneren van de regionale waterkeringen. Behalve maatregelen om overstromingen te voorkomen, zijn de inspanningen er ook op gericht om de gevolgschade van eventuele overstromingen te beperken en potentiële rampen via calamiteitenplannen in goede banen te leiden. Zwakke schakels Delflandse Kust en Scheveningen Op verschillende plaatsen langs de Nederlandse kust zijn locaties die op termijn niet meer voldoende veilig zijn. Zwakke schakels noemen we die plekken. De Delflandse kust en Scheveningen zijn twee van deze zwakke schakels. Het hoogheemraadschap van Delfland wil de veiligheid kunnen garanderen en zorgt voor een stevige, aantrekkelijke zeewering. ‘Veilig en aantrekkelijk’ Om de veiligheid ook voor de komende vijftig jaar te kunnen garanderen zijn structurele, duurzame maatregelen nodig. Het Hoogheemraadschap van Delfland werkt samen met andere partijen aan het versterken van de zeewering. Het gaat daarbij niet alleen om de veiligheid van het achterland, maar ook om de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit.
Klimaat en Waterschappen
De kust van Scheveningen wordt versterkt met een dijk onder de nieuwe boulevard. Het strand wordt breder en hoger dan nu het geval is. Daardoor hoeft de dijk in de boulevard minder hoog te zijn en blijft het zeezicht zoveel mogelijk behouden. De Delflandse kust wordt zeewaarts versterkt door de aanleg van een nieuwe duinenrij. Zo ontstaat een breder duingebied met kansen voor natuurontwikkeling en een gemakkelijker te onderhouden kustboog.
8
Meer informatie: Zwakke schakels Delflandse kust en Scheveningen Hoogheemraadschap van Delfland Contactpersoon: Jeroen Rietdijk www.hhdelfland.nl
Veilig wonen in Flevoland Almere groeit. Tot 2030 worden er nog 60.000 woningen gebouwd. Waterschap Zuiderzeeland brengt de consequenties van de klimaatverandering op de uiteindelijke plannen voor het voetlicht. Hiervoor is het waterschap een aantal onderzoeken gestart: • Doorbraakvrije dijk Onderzoek naar de mogelijkheden om op de dijk te bouwen als oplossing voor stedelijke uitbreiding langs de kustzone. Uiteraard mag de waterveiligheid ook op lange termijn niet in het geding komen. Het waterschap bekijkt de mogelijkheden en varianten van een zogenaamde ‘doorbraakvrije dijk’. Bron Satelliet NEO / SAT1
Bron West8
Bron West8
• Buitendijkse ontwikkelingen in Markermeer/ IJmeer Om een buitendijkse ontwikkeling robuust en toekomstbestendig te laten zijn, moet het voldoende hoog worden aangelegd. Het waterschap, als toekomstig waterbeheerder, heeft de levensduurkosten (beheer, onderhoud, inspectie, vervanging, e.d.) van eilandvarianten onderzocht en ingebracht in de ruimtelijke planprocessen. • Compartimentering en vluchtroutes/ -plekken Onderzoek heeft uitgewezen dat compartimentering van Zuidelijk Flevoland economisch gezien niet zinvol is. Wel komt naar voren dat risicobeperkende maatregelen zoals de aanleg van vluchtheuvels en op hoogte bouwen, de moeite waard zijn. • Invloed peilstijging IJsselmeer op bodemgesteldheid en kwelbezwaar (kwantiteit en kwaliteit) Door klimaatverandering zal in de toekomst het peil van het IJsselmeer en de randmeren mogelijk stijgen tot maximaal één meter in 2100. Hierdoor neemt de kwel en kweldruk in het beheergebied toe. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de hoeveelheid water die via gemalen moet worden afgevoerd, maar levert ook problemen op bij stabiliteit van dijken en het opbarsten van de bodem. Het opbarsten van de bodem is een zeer bepalende factor voor de ontgravingsdiepte, locatie en vorm van aan te leggen waterpartijen.
Meer informatie: Veilig wonen in Flevoland Waterschap Zuiderzeeland Contactpersoon: Karien Luursema www.zuiderzeeland.nl
9
Thema: klimaat en wateroverlast Waterschappen zijn druk in de weer om de wateroverlast als gevolg van de toegenomen neerslag(extremen) aan te pakken. De strategie hiervoor is uitgewerkt in de nota Waterbeleid 21e eeuw (2000) en gaat uit van meer ruimte geven aan water en anticiperen op klimaatverandering. De maatregelen bestaan uit een combinatie van het vasthouden van (regen)water, het aanleggen van extra waterberging en het vergroten van de afvoercapaciteit. De waterschappen werken via honderden projecten aan het op orde brengen van de watersystemen en het beperken van de kans op wateroverlast. Waterberging Kolk van Dussen Tussen Lambertschaag en Aartswoud in West-Friesland wordt een terrein van 40 hectare ingericht voor waterberging om wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier weet deze waterberging te combineren met natuurontwikkeling, recreatie en ook met agrarische belangen. In samenwerking met landschap Noord-Holland, de Landinrichtingscommissie van de ruilverkaveling De Gouw en Dienst Landelijk Gebied zorgt het hoogheemraadschap in het gebied voor de aanleg van extra watergangen en stuwen en de inrichting van natuurvriendelijke oevers. Een deel van het gebied wordt 0,50 tot 0,70 meter afgegraven. Dat kan bij extreme regenval onder water gezet worden. Met de grond die daarbij vrijkomt wordt een kade versterkt en worden landbouwpercelen opgehoogd. Het gebied vormt een ‘stapsteen’ in de ecologische verbinding tussen twee natuurgebieden. Een deel van het gebied wordt natter zodat de natuur een impuls krijgt. Langs het project loopt een wandel- en fietspad. Landschap NoordHolland, dat het gebied na aanleg gaat beheren, bouwt daar een vogelkijktoren. Retentiegebied Noord & Zuid Meene In oktober 1998 heeft het water in de Vecht zo hoog gestaan dat een groot stedelijk gebied bedreigd werd. Waterschap Velt en Vecht heeft daarom een groot gebied ingericht als retentie-gebied door kades aan te leggen, watergangen te verbreden en inlaatwerken te bouwen en erven en toegangswegen op te hogen. Contactpersoon: Dinant Hommes www.veltenvecht.nl
10
Meer informatie: Waterberging Kolk van Dussen Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Contactpersoon: Johan Jonk www.hhnk.nl
Klimaatbestendige regenwaterbuffers In het Zuid-Limburgse Heuvelland heeft het waterschap Roer en Overmaas regenwaterbuffers aangelegd om wateroverlast tegen te gaan. Daarnaast blijken brongerichte maatregelen ook effectief tegen wateroverlast. Het waterschap heeft de afgelopen jaren honderden regenwaterbuffers aangelegd om het watersysteem weer op orde te brengen en wateroverlast in benedenstroomse gebieden tegen te gaan. Deze buffers vangen het water onder aan de hellingen op en laten het vertraagd afstromen. De efficiĂŤntie van deze buffers is berekend, uitgaande van een toename van de neerslag volgens het klimaatscenario. Daarnaast blijkt in deze hellende gebieden van Nederland dat specifieke maatregelen door de agrariĂŤrs ook effectief zijn tegen wateroverlast. Er zijn afspraken gemaakt met boeren om na de oogst het land niet te ploegen. De grond wordt alleen oppervlakkig losgemaakt waarna een bodembedekker wordt ingezaaid. Dit leidt tot een sterke reductie van de oppervlakkige afstroming (60-80%). Bijkomend voordeel is dat hierdoor meer water in de bodem zakt waardoor de kans op watertekorten afneemt.
De Beerze Om wateroverlast als gevolg van klimaatverandering in de toekomst te voorkomen werkt waterschap de Dommel aan het herstel van het beeksysteem van de Beerze (hermeandering, aanleg natuurlijke overstromingsgebieden). Contactpersoon: Paul van Dijk www.dommel.nl
Meer informatie: Klimaatbestendige regenwaterbuffers Waterschap Roer en Overmaas Contactpersoon: Frank Heijens www.overmaas.nl
11
Thema: klimaat en droogte/watertekort De klimaatscenario’s laten zien dat zomers droger worden en zoetwateraanvoer op termijn niet langer vanzelfsprekend is. Waterschappen onderzoeken hoe watertekorten kunnen worden beperkt en de waterbehoefte minder afhankelijk kan worden van de aanvoer via het hoofdwatersysteem. Er worden maatregelen getroffen om het water langer vast te houden en waar mogelijk de (grond)watervoorraad aan te vullen. De Stuwende kracht Waterschap Peel en Maasvallei werkt nauw samen met de boeren om het water langer in de sloot vast te houden. Hierdoor infiltreert dit slootwater in de bodem waardoor de grondwaterstand minder ver wegzakt. Het resultaat is dat de beregeningsbehoefte kleiner is en dat de drainagebuizen pas gaan werken als het echt nodig is. In Noord- en Midden-Limburg verdroogt de natuur en de landbouw. Om het water zoveel mogelijk vast te houden zijn de afgelopen jaren 2000 regelbare ‘boeren’-stuwen geplaatst in kleinere sloten, de zogenaamde haarvaten van het systeem. De stuwen zorgen ervoor dat het water langer in de sloot blijft staan. Hierdoor zakt de grondwaterstand minder ver weg en wordt de beregeningsbehoefte kleiner.
Klimaat en Waterschappen
De stuwen zijn geplaatst: nu moeten ze nog op de goede manier bediend worden. Hiervoor is de Keur van het waterschap aangepast en is een uitgebreid coachingstraject opgezet om boeren te begeleiden bij het bedienen van de stuwen. Om nog meer water te conserveren wordt ook ‘peilgestuurd’ gedraineerd. Door de aanleg van een verzameldrain, gaan de drainbuizen pas werken als het echt nodig is, door de aanleg van een verzameldrain. Dit heeft ook voordelen bij het terugdringen van de nutriëntenbelasting vanuit de landbouw op het oppervlaktewater.
12
Meer informatie: Stuwende kracht Waterschap Peel en Maasvallei Contactpersoon: Jacques Peerboom www.wpm.nl
No Regret Wetterskip Fryslân en Waterschap Hunze en Aa’s werken samen met regionale partners en met partners over de grens om watertekorten te voorkomen en te bestrijden. No Regret is een internationaal Interreg project dat is gericht op het voorkomen en bestrijden van watertekort. Zowel Wetterskip Fryslân als Waterschap Hunze en Aa’s werken aan het voorkomen van watertekort met partners uit Nederland, België, Denemarken en Duitsland. Deze partners zijn provincies, natuur- en milieuverenigingen en land- en tuinbouworganisaties. Er worden kennis en ervaringen uitgewisseld over onzekerheden op het gebied van statistiek, sociaal-economische ontwikkelingen, communicatie en draagvlak. De toekomstige watertekorten zijn voor de situatie 2050 in beeld gebracht. Vooral in de zandige gebieden is droogte een ernstig probleem. Ervaring leert dat combinatie met andere ontwikkelingen de meest kansrijke oplossing biedt om watertekorten tegen te gaan. Het gaat dan om hermeandering, waterconservering door flexibel peilbeheer bij aanleg van nieuwe meren en nieuwe stedelijke gebieden en een nieuwe scheepvaartsluis die geen zout water meer inlaat. Daarnaast moeten de landbouwgebieden efficiënter met het aangevoerde water omgaan. Op dit moment kan via capillaire opstijging maar 10-20% van het aangevoerde water door de gewassen worden opgenomen. Beregening blijkt een kansrijke manier om meer water bij de plant te krijgen. Nieuwe arbeidsextensieve beregeningstechnieken en technieken voor de precisielandbouw, zijn geïntroduceerd zodat het aangevoerde water effectiever wordt gebruikt. Voor een nieuw te ontwikkelen stedelijk gebied wordt uitgegaan van flexibel peilbeheer zodat efficiënt met de watervoorraad wordt omgegaan en minder water hoeft te worden aangevoerd.
Meer informatie: No Regret Wetterskip Fryslân Contactpersoon: Johan Hager www.wetterskipfryslan.nl
Waterschap Hunze en Aa’s Jan den Besten www.hunzeenaas.nl
13
Thema: klimaat en waterkwaliteit/ecologie In hoeverre klimaatverandering gevolgen heeft voor de waterkwaliteit en ecologie is nog niet precies bekend. De huidige generatie KRW-maatregelen houden over het algemeen nog geen rekening met klimaatverandering. De verwachting is dat de soortensamenstelling op termijn zal veranderen en de problemen met de waterkwaliteit door de oplopende temperatuur, zware buien en droogte zullen toenemen. Er is een aantal studies uitgevoerd om de effecten en mogelijke oplossingen in beeld te brengen, maar nader onderzoek is nodig. Onderzoek klimaateffecten op de waterkwaliteit Wetterskip Fryslân heeft onderzocht of de klimaatverandering invloed heeft op de waterkwaliteit en de ecologie. De watertemperatuur en neerslagpatronen blijken van grote invloed. De klimaatverandering is van invloed op de waterkwaliteit waardoor botulisme, exoten en eutrofiëring meer kansen krijgt. Het waterschap heeft waterkwaliteitsdata geanalyseerd en relaties gezocht met het weer. In de studie is een uitgebreid literatuuronderzoek uitgevoerd en zijn metingen geanalyseerd. De watertemperatuur blijkt vooral effect te hebben op de waterkwaliteit, gevolgd door neerslag. Kleine veranderingen in het klimaat kunnen dramatische effecten hebben. Eutrofiëring, inclusief de kans op (toxische) blauwalgen, wordt gestimuleerd door de klimaatverandering. Dit heeft onder andere consequenties voor (het halen van) doelen van de Kaderrichtlijn Water. Uit een vervolgstudie bleek dat het groeiseizoen van fytoplankton de afgelopen 25 jaar langer is geworden. Concrete maatregelen die het waterschap neemt zijn bijvoorbeeld commerciële beheersvisserij en hogere zomerpeilen waardoor de veenoxidatie vertraagd wordt en die leidt tot minder nutriëntenemissie naar het oppervlaktewater.
Meer informatie: Onderzoek klimaateffecten op waterkwaliteit Wetterskip Fryslân Contactpersoon: Theo Claassen www.wetterskipfryslan.nl
14
Stadsrandontwikkeling Hoogeveen Het gebied tussen de A28, de spoorlijn Groningen-Zwolle en het Oude Diep heeft een metamorfose ondergaan. Er is een nieuw slingerend beekje aangelegd waarin waterberging plaatsvindt en er zijn rietvelden aangelegd voor de zuivering van het stedelijk water. Via wandelpaden kunnen recreanten genieten van een opmerkelijk gebied. De Oude Diep slingert weer langs rietvelden. Het verbeteren van waterkwaliteit gaat hier hand in hand met het klimaatbestendig maken van de watersystemen. Bij project Stadsrandontwikkeling Hoogeveen-Fluitenberg hebben de gemeente Hoogeveen en het waterschap Reest en Wieden de handen ineengeslagen. De gemeente wil het regenwater van een industrieterrein en het water van een gemengde riooloverstort via een helofytenfilter zuiveren voordat dit water op de beek het Oude Diep geloosd wordt. Het waterschap zoekt ruimte voor waterberging om wateroverlast in Hoogeveen te voorkomen. Door slim te combineren is een nieuw natuurgebied van 45 ha ontwikkeld. Tegelijkertijd was er de kans om de beek in te richten als Ecologische verbindingszone en het totale projectgebied te benutten voor recreatie en educatie. Waterberging vindt plaats in de kronkelende loop van de beek en in de wisselende dwarsprofielen. Voor de maatgevende regenbui die eens in de 100 jaar voorkomt doet het hele gebied, inclusief het helofytenfilter, mee voor waterberging.
Meer informatie: Stadsrandontwikkeling Hoogeveen Waterschap Reest en Wieden Contactpersoon: Siebrand Bootsma www.reestenwieden.nl
15
Thema: klimaat en zoetwatervraagstuk/verzilting De waterschappen houden er rekening mee dat met klimaatverandering de kans op langdurig droge periodes toeneemt. Dat betekent zuinig omgaan met zoet oppervlaktewater en het aanwezige zoete water goed benutten en verdelen. Hiervoor zijn keuzes en beslissingen nodig. Daarnaast wordt verwacht dat het grond- en oppervlaktewater een hoger zoutgehalte krijgt. Vanzelfsprekend heeft dit gevolgen voor de aanwezige functies. Verschillende waterschappen in het westen van Nederland hebben hiermee te maken en brengen de consequenties en maatregelen in beeld. Verzilting en waterbehoefte De klimaatverandering heeft gevolgen voor de verziltingsbestrijding van Hoogheemraadschap van Rijnland. Er zijn verschillende beleidopties onderzocht. Rijnland laat bij Gouda zoet oppervlaktewater in vanuit de Hollandse IJssel voor doorspoeling om de verzilting tegen te gaan. Dit is nodig voor de kapitaalsintensieve teelten in Boskoop (heesterteelt), Aalsmeer (bloemen) en de Bollenstreek. Daarnaast is een aantal natuurgebieden (Nieuwkoopse plassen) kwetsbaar voor hoge chloridegehalten. De verzilting wordt veroorzaakt door zout kwelwater vanuit de ondergrond en de indringing van zout oppervlaktewater via de schutsluis bij Spaarndam. Bij extreem lage rivierafvoeren (eens in de 10 a 20 jaar) raakt de inlaat bij Gouda verzilt en is er onvoldoende zoet water beschikbaar om door te spoelen. Door klimaatverandering zal deze frequentie toenemen (in het meest extreme scenario tot eens per 2 jaar). Dit betekent dat het huidige beleid voor verziltingbestrijding moet veranderen. Rijnland heeft inmiddels twee opties onderzocht: a) acceptatie van verzilting maar ook aanpassingen in boezem en aan schutsluis waardoor minder inlaatwater nodig is. Dit heeft gevolgen voor het huidige landbouwkundig gebruik en voor de natte natuurgebieden b) aanleg van een zoetwater aanvoerkanaal of van een groot zoet watervoorraadbekken: dit is erg kostbaar en heeft ruimtelijke consequenties. De komende tijd wordt met betrokken partijen vorm gegeven aan nieuw beleid, zoals over de landelijke verdeling van zoet water, de bijgestelde verziltingsnormering, adaptatie Meer informatie: van land- en tuinbouw aan verzilte omstandigheden en de haalbaarheid Verzilting en waterbehoefte van grootschalige maatregelen voor de zoetwatervoorziening. Hoogheemraadschap van Rijnland Contactpersoon: Frans van Kruiningen www.rijnland.net
16
Regionale verdringingsreeks Hoewel Nederland op jaarbasis een neerslagoverschot kent, moet in het licht van de klimaatverandering, vooral in de zomerperiode steeds zorgvuldiger worden omgegaan met het aanwezige zoete water. Dat betekent prioriteiten stellen! Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden hebben hier samen met provincies en Rijkswaterstaat, een regionale verdringingsreeks voor opgesteld. Naar aanleiding van de droge zomer van 1976 is op landelijk niveau droogtebeleid ontwikkeld. Onderdeel van het droogtebeleid vormt de landelijke verdringingsreeks, waarmee de verdeling van water wordt geregeld bij watertekort. In 2003 vond opnieuw een periode van langdurige droogte plaats, naar aanleiding waarvan de verdringingsreeks is geëvalueerd en aangepast. Als er water tekort is, gaat dat het eerste naar plaatsen waar het nodig is voor de veiligheid en voor het voorkómen van onomkeerbare schade. Dat geldt in deze regio bijvoorbeeld voor alle veengebieden (peilhandhaving) en waardevolle natte natuurgebieden. Op de tweede plaats sturen de waterbeheerders het water naar plaatsen waar het nodig is voor drinkwatervoorziening en energievoorziening. Dat laatste speelt vooral rond het AmsterdamRijnkanaal, waar te warm koelwater een risico is voor meerdere centrales. Categorie 1 Veiligheid en voorkomen van onomkeerbare schade
Categorie 2 Nutsvoorzieningen
Categorie 3 Kleinschalig hoogwaardig gebruik
Categorie 4 Overige belangen (economische afweging, ook voor natuur)
1.
1. 2.
•
• • •
2. 3.
Stabiliteit van waterkeringen Klink en zetting (veen en hoogveen) Natuur (gebonden aan bodemgesteldheid)
gaat voor
Drinkwatervoorziening Energievoorziening
•
Tijdelijke beregening kapitaalintensieve gewassen Proceswater
• • • • gaat voor
Scheepvaart Landbouw Natuur (zolang geen onomkeerbare schade optreedt) Industrie Waterrecreatie Binnenvisserij Stedelijk water
gaat voor
Meer informatie: Regionale verdringingsreeks Waterschap Amstel, Gooi en Vecht Contactpersoon: Paulien Hartog www.waternet.nl
De Stichtse Rijnlanden Erik Boegborn www.hdsr.nl
17
Thema: klimaat en herstel natuurlijke processen Een van de principes voor een klimaatbestendige inrichting van Nederland is het herstel van natuurlijke processen. Uitgangspunt daarbij is dat het water- en bodemsysteem weer leidend worden in de ruimtelijke functies en het grondgebruik. Een programma dat dit herstel stimuleert zijn de natuurlijke klimaatbuffers, waarin klimaatdoelstellingen worden gekoppeld aan plannen voor natuurontwikkeling. Water vasthouden aan de bron De waterschappen De Dommel, Aa en Maas en Brabantse Delta laten in Noord-Brabant bovenstroomse natuur- en landbouwgebieden overstromen om wateroverlast benedenstrooms te voorkomen. Het water vasthouden bij de bron, dus daar waar het valt, kan op de hoge zandgronden in Brabant erg effectief zijn, zo blijkt uit modelberekeningen. Tijdelijk al het neerslagwater vasthouden in perceelsloten ĂŠn op het land kan wateroverlast in kwetsbare natuurgebieden, intensieve landbouwgebieden en stedelijke gebieden verminderen. Door het water slim vast te houden kan eveneens een bijdrage worden geleverd aan de bestrijding van verdroging en verbetering van de waterkwaliteit. Vanwege het innovatieve karakter van deze multifunctionele maatregel ontbreekt er nog praktijkervaring en inzicht in de kosten en de mogelijkheden voor inpassing in de landbouwbedrijfsvoering. Provincie, waterschappen (Aa en Maas, De Dommel en Brabantse Delta), ZLTO en terreinbeherende organisaties in Noord-Brabant onderzoeken samen hoe het concept vasthouden van water bij de bron technisch en procesmatig in praktijk gebracht kan worden. De grote uitdaging van dit project is om een optimale balans te vinden bij het vasthouden van water voor piekreductie (waterberging) en voor droogtebestrijding (waterconservering, vernatting). Want door vasthoudmaatregelen alleen in te zetten op piekreductie, kan het doel verdrogingsbestrijding nooit worden gerealiseerd en vice versa. Het project moet dus antwoord geven op de vraag hoe we water ‘slim stremmen’. Meer informatie: Water vasthouden aan de bron Waterschap De Dommel Contactpersoon: Mark van de Wouw www.dommel.nl
18
Waterschap Brabantse Delta Contactpersoon: Kees Peerdeman www.brabantse delta.nl
Waterschap Aa en Maas Contactpersoon: Chris van Rens www.aaenmaas.nl
Gooiermars Het waterschap Groot Salland heeft samen met de bewoners een plan opgesteld om de Gooiermars bij Deventer anders in te richten waarbij zoveel mogelijk rekening is gehouden met de natuurlijke situatie en de wensen van huidige en toekomstige gebruikers van het gebied. De Gooiermars is een gebied aan de oostzijde van de stad Deventer. Regenwater dat in het hoger gelegen Veluwemassief en de Sallandse Heuvelrug in de bodem zakt, komt hier als kalkrijk water weer aan het oppervlak. Het gebied is voornamelijk een landbouwgebied met melkveehouderijen, in de kern ligt een natuurgebied. Er zijn veel wensen voor het gebied: water en natuur moeten een plek krijgen, er zijn recreatiewensen vanuit de naastgelegen wijk en agrariërs wensen een toekomst voor hun bedrijf. Er is een integraal plan opgesteld waarbij in onderling overleg afwegingen zijn gemaakt tussen de verschillende wensen. Er is een waterberging aangelegd om wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Er is zoveel mogelijk rekening gehouden met de natuurlijke situatie. Bij de herinrichting van de watergangen is er ruimte geboden aan planten die thuishoren in het gebied, zoals kruipend moerasscherm, moeraszegge, waterviolier en dotterbloem. Ook voor watergebonden dieren en vissen zoals de kamsalamander, het bermpje en de waterspitsmuis, zijn maatregelen getroffen zoals een faunapassage, poelen en een vistrap.
Natuurlijke Klimaatbuffer Vierde Bergboezem van Breda Om wateroverlast te voorkomen legt Waterschap Brabantse Delta een vierde bergboezem aan. Er is in het project ‘Natuurlijke Klimaatbuffer Vierde Bergboezem van Breda’ niet alleen aandacht voor waterberging maar ook voor natuurontwikkeling, cultuurhistorie en recreatie. Contactpersoon: Klaas-Jan Douben www.Brabantse Delta.nl
Meer informatie: Gooiermars Waterschap Groot Salland Contactpersoon: Gerben Tromp www.grootsalland.nl
19
Thema: klimaat en water in de stad Klimaatverandering heeft ook invloed op de wateropgave in de stad. Op dit moment zijn de waterschappen samen met gemeenten bezig om de problemen met de regenwaterafvoer en waterkwaliteit (riolering), de wateroverlast en de grondwaterstanden aan te pakken. Daarbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij ruimtelijke ontwikkelingen (nieuwbouwprojecten en stedelijke renovaties). Waar mogelijk worden maatregelen extra robuust uitgevoerd om voorbereid te zijn op toekomstige klimaatverandering. Rijnenburg Het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden werkt samen met de gemeente Utrecht en de Provincie aan een klimaatbestendige, nieuwe wijk Rijnenburg, ten zuidwesten van de stad Utrecht. Voor de nieuw te ontwikkelen wijk Rijnenburg bij Utrecht wordt een klimaatbestendige bouwwijze toegepast. In Nederland maken klimaatbestendigheid en duurzaamheid nog geen standaard onderdeel uit van een ontwerp van een nieuw te bouwen wijk. In het kader van het nationaal programma ARK wordt aan een ruimtelijk afwegingskader gewerkt om duurzaamheid en klimaataspecten op een afgewogen wijze in de planontwikkeling mee te kunnen nemen. Rijnenburg is een gebied met bijzondere landschappelijke kwaliteiten en is een belangrijk gebied als het gaat om water. De werkvorm is een zogenaamd klimaatatelier waarin nieuwe toepassingen worden ontwikkeld in een brede context. Dat betekent nieuwe bouwconcepten, een robuust watersysteem, aandacht voor duurzame energie en milieuontlastend materiaalgebruik. Daarbij staat aandacht voor gezondheid en leefbaarheid centraal.
Meer informatie: Rijnenburg Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Contactpersoon: Martijn Jongens www.hdsr.nl
20
Groene daken in het centrum van Rotterdam Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard stimuleert samen met de gemeente Rotterdam de inrichting van groene daken om het water langer vast te houden. Als het regent kan het steeds harder regenen. In een dichtbebouwde (stenige) omgeving is geen ruimte om extra neerslag te bergen. Met groene daken is er een nieuwe mogelijkheid voor opslag van de extra neerslag. Ze vangen het water op en vertragen de afvoer. Bovendien verminderen groene daken de CO2- uitstoot, gaan de opwarming van de stad tegen en verbeteren de luchtkwaliteit door een lager fijnstofgehalte. Groene daken zijn multifunctioneel en goed toepasbaar. Het is zeer zichtbaar en beleefbaar en biedt zowel fysieke als sociale voordelen. Meer groen in de stad vergroot de ecologische waarde en de belevingswaarde. Juist die combinatie van voordelen maakt de grootschalige toepassingen van groene daken in de specifieke omstandigheden in het centrum van Rotterdam interessant. Want naast de wateropgave heeft Rotterdam ook een slechte luchtkwaliteit, een ‘grijs’ imago. Meer informatie: Groene daken Rotterdam Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard Contactpersoon: Jan Lemkes www.hhsk.nl
Klimaatbestendig waterplan Dordrecht Waterschap Hollandse Delta werkt samen met de gemeente aan een waterplan dat klimaatproof is. Dat betekent dat niet alleen naar veiligheid en waterkwaliteit wordt gekeken, maar ook maatregelen worden voorgesteld om de ‘hittestress’ in het stedelijk gebied tegen te gaan met behulp van water-oplossingen in de stad.
Zuidas Amsterdam Waterschap Amstel, Gooi en Vecht is de uitdaging aangegaan om bij de nieuwe stedelijke ontwikkeling in de Zuidas in Amsterdam het water van verhard oppervlak vertraagd af te voeren. De afspraak is om minimaal 40% van het verharde oppervlak in te richten op het vertraagd afvoeren van hemelwater door bijvoorbeeld daktuinen en –vijvers (groene en blauwe daken), berging op straat en maaiveldinrichting.
Contactpersoon: Hans Waals www.hollandsedelta.nl
Contactpersoon: Kasper Spaan www.waternet.nl
21
Thema: klimaat en kansen voor functie(combinatie)s Klimaatverandering is niet alleen een bedreiging voor de veiligheid en leefbaarheid in Nederland, het biedt ook kansen voor bepaalde functies als recreatie en landbouw. Waterschappen proberen bij het realiseren van de wateropgave mee te liften bij ruimtelijke ontwikkelingen en kansen te grijpen die het watersysteem voor die functies biedt. Park Lingezegen Waterschap Rivierenland draagt in de open ruimte tussen Arnhem en Nijmegen bij aan de aanleg van een groot waterrijk park. Het Waterrijk is vooral een landschapspark. Het laaggelegen komgebied wordt heringericht om ruimte te maken voor waterberging, nieuwe waterlopen en natuurontwikkeling. De Linge wordt veel aantrekkelijker met een bredere loop en natuurvriendelijke oevers. Het streven is de Linge een meer vrije loop te geven. Het Waterrijk ziet er natuurlijk uit en er is volop ruimte voor recreatie. De nieuwe waterlopen zijn geschikt voor watersport en waterspel, zoals roeien, kanoĂŤn, vissen en schaatsen. Er zijn mogelijkheden voor surfen, zwemmen, zonnen en picknicken. Natuurliefhebbers kunnen tussen het rietmoeras en de wilgenbossen op zoek naar bijzondere vogelsoorten. De zuiverende werking van de moerasvegetaties zorgen voor een betere waterkwaliteit.
Eendragtspolder In het Rottemerengebied werkt Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard mee aan een multifunctionele inrichting van een groenblauwe polder: de Eendragtspolder. Hier wordt ruimte gemaakt voor de grootste waterberging van Zuid-Holland, recreatievoorzieningen en een internationale roeibaan. Contactpersoon: Jan Lemkes www.hhsk.nl
22
Meer informatie: Park Lingezegen Waterschap Rivierenland Contactpersoon: Jan Spieksma www.wrl.nl
Loozensche Linie Waterschap Velt en Vecht richt bij de Loozensche Linie meer ruimte in voor water. Hiervoor wordt een oude meander, een oude rivierarm, uitgegraven en gekoppeld aan de rivier de Vecht. Voor deze wateropgave is gebruik gemaakt van oude, nog altijd in het landschap aanwezige, technieken en systemen. In dit gebied staan cultuurhistorisch waardevolle objecten en systemen. Dit zijn bijvoorbeeld verdedigingswerken en oude meanderlopen langs de rivieren. Na herstel kunnen deze meehelpen bij het voldoen aan de wateropgave voor het regionale waterbeheer. Er is een natuurgebiedsplan opgesteld en het gebied wordt zichtbaarder en aantrekkelijker voor recreanten en passanten. De meander wordt weer aan de Vecht gekoppeld waardoor er meer ruimte voor water ontstaat. Op het terrein worden delen afgegraven voor natuurontwikkeling zodat moerasgebieden en paddenpoelen ontstaan. De linie dateert uit de tijd van Napoleon Bonaparte en het waterschap zal het bastion en andere restanten van de linie die nog altijd op het terrein aanwezig zijn, opnieuw zichtbaar maken. De werkzaamheden zijn en worden uitgevoerd in samenwerking met de Provincie Overijssel, Staatsbosbeheer en de gemeente Hardenberg en met de zorgboerderij De Zwieseborg die naast de Loozensche Linie ligt. Meer informatie: Loozensche Linie Waterschap Velt en Vecht Contactpersoon: Marga Oosterveld www.veltenvecht.nl
Beulakerpolder Samen met andere partijen heeft Waterschap Reest en Wieden een plan gemaakt voor de inrichting van de Beulakerpolder, waar in de toekomst natuur, waterberging, verblijfsrecreatie en wonen samengaan.
Masterplan Aa Veghel Waterschap Aa en Maas combineert het herstel van het beekdal van de Aa met de ontwikkeling van een inundatiegebied met een ecologische verbindingszone met wandelpaden en natuur.
Contactpersoon: Inez Hamel www.reestenwieden.nl
Contactpersoon: Marit Borst www.aaenmaas.nl
23
Thema: klimaat en energiebesparing en beperking CO2 uitstoot Waterschappen zijn in kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid bezig om het energiegebruik aan te pakken en zo bij te dragen aan het beperken van klimaatverandering. Waterschappen willen als regionale overheden een voorbeeldrol vervullen waar het gaat om het zuinig omgaan met energie en het beperken van de CO2 uitstoot. Klimaat neutrale waterketen Verschillende waterschappen, zoals Waterschap Brabantse Delta, zijn op zoek naar mogelijkheden om de waterketen klimaatneutraler te maken en zo bij te dragen aan het beperken van de klimaatverandering. Binnen de waterketen wordt water gewonnen, gezuiverd tot drinkwater, gebruikt en getransporteerd als afvalwater en ten slotte gezuiverd en weer op het oppervlaktewater geloosd. Bij elk van deze stappen wordt (veel) energie gebruikt en aangezien deze stappen steeds geavanceerder worden neemt het energiegebruik nog toe. De waterketen levert daarmee een bijdrage aan het klimaatprobleem. Bovendien komen door de waterketen broeikasgassen vrij, bijvoorbeeld door grondwaterwinning (methaan), aerobe (CO2) en anaerobe (CH4) zuivering. Daar staat tegenover dat (afval)water ook een ‘energiewaarde’ heeft die toegepast (warmte uit effluentleidingen) of opgewekt (slibgisting) kan worden. Om aan de reductiedoelstellingen te voldoen heeft het waterschap Brabantse Delta een pakket maatregelen opgesteld om een besparing te realiseren van 14 GWh per jaar. Verschillende waterschappen, gemeenten en waterbedrijven werken samen aan concrete maatregelen om de waterketen klimaatneutraler te maken. Hier worden ook burgers en bedrijven bij betrokken.
Energievisie Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden zet de eigen bio-massa in om energie terug te winnen. Biomassa is snoeimateriaal: het afgemaaide gras van oevers en afgemaaide waterplanten na het onderhoud van watergangen. contactpersoon: Martijn Jongens www.hdsr.nl
24
Meer informatie: Klimaat neutrale waterketen Waterschap Brabantse Delta Contactpersoon: Klaas-Jan Douben www.brabantsedelta.nl
Een klimaatvriendelijk kantoor en bedrijfsvoering Sinds 2005 heeft waterschap Rivierenland een nieuw, duurzaam en klimaatvriendelijk kantoorgebouw. Daarnaast wordt ook in de bedrijfsvoering gelet op het beperken van de gevolgen voor het klimaat. De klimaatvriendelijkheid van het gebouw houdt in dat de CO2-uitstoot minimaal is door gebruik van koudewarmte-opslag. ‘s Zomers wordt relatief koud grondwater opgepompt dat door een warmtewisselaar stroomt die de warmte opneemt. Dit opgewarmde water wordt in hetzelfde watervoerende pakket teruggevoerd. De opname van warmte zorgt voor koeling van het gebouw. In de winter is de stromingsrichting omgekeerd en wordt het gebouw, met de in de zomer opgeslagen warmte, verwarmd. Daarnaast zijn in het kantoor minder werkplekken ingericht dan het aantal werknemers. De dienstkilometers, het energieverbruik van andere vestigingen en het elektriciteitsverbruik van het kantoor, compenseert het waterschap met bosaanplant. In de bedrijfsvoering geldt het principe van duurzaam inkopen. Aanschaf van bedrijfskleding en papier, betekent een keuze voor producten met de minste negatieve gevolgen voor het milieu. Het waterschap neemt alleen natuurstroom af voor rioolwaterzuiveringen en gemalen. Met nieuwe technieken lukt het steeds beter om met minder energie vervuilende stoffen als fosfaat en stikstof uit het afvalwater te halen. Het waterschap streeft er naar om de terreinen duurzaam in te richten en te beheren. Dat betekent onder andere dat het geen gebruik maakt van chemische bestrijdingsmiddelen. Bestrijdingsmiddelen verontreinigen namelijk het grond- en oppervlaktewater. Door het goede voorbeeld te geven wil het waterschap andere organisaties en particulieren stimuleren deze werkwijze over te nemen. Ter ondersteuning organiseren ze hiervoor workshops. Koudewinning ĂŠn waterkwaliteitsverbetering in diepe zandwinplassen Het waterschap Amstel, Gooi en Vecht (Waternet) onderzoekt of waterkwaliteitsverbetering en koudewinning in diepe zandwinplassen te combineren zijn. Diepe zandwinplassen zijn voor energiebedrijven een aantrekkelijke bron voor koudewinning met een minimale CO2 uitstoot. Zonder aanvullende maatregelen zorgt het echter voor een verslechtering van de waterkwaliteit, omdat de fosfaatproblemen groter worden. Waternet verwacht dat koudewinning en verbetering van de waterkwaliteit samen kunnen gaan door toediening van zuivere zuurstof bij de bodem. Contactpersoon: Arjen Grent www.waternet.nl
Meer informatie: Klimaatvriendelijk kantoor en beleid Waterschap Rivierenland Contactpersoon: Jan Spieksma www.wsrl.nl
25
Thema: kennis en innovatie Het vergaren en uitwisselen van kennis zijn belangrijke aspecten bij het realiseren van duurzame, klimaatbestendige watersystemen. Naast ‘traditionele’ oplossingen zoeken waterschappen samen met kennisinstituten en het bedrijfsleven naar slimme innovatieve oplossingen. Kennis voor waterbeheerders STOWA voert technisch, wetenschappelijk en bestuurlijk -juridisch en sociaal-wetenschappelijk onderzoek uit dat voor de waterbeheerders van gemeenschappelijk belang is. Door in gemeenschappelijkheid onderzoek uit te voeren worden de resultaten efficient ingezet. Klimaatveranderingen spelen als rode draad door de STOWA onderzoeken heen. De klimaatverandering speelt een grote rol bij: • de veiligheid van dijken. Er wordt gezocht naar nieuwe concepten. Hierbij worden bijvoorbeeld de ijkdijk, overstroombare of meer overslagbestendige keringen, evacuatiemogelijkheden in ogenschouw genomen. • innovatie in de waterzuivering. Innovatieve oplossingen worden verkend zoals decentrale zuivering waarbij energie kan worden bespaard en grondstoffen worden geproduceerd in plaats van afval. • het functioneren van rioolwaterzuiveringsinstallaties bij de hogere temperaturen en simulering wat het effect is van minder aanvoer van rioolwater naar een zuivering of juist meer rioolwater. • voor stedelijke systemen wordt gekeken naar duurzame systemen en hoe deze ingevoerd kunnen worden. • onderzoek om samen met de waterbeheerders toekomstige problemen met de waterkwaliteit te voorkomen. Voor dit laatste vormt de blauwalgenproblematiek, die door klimaatveranderingen toeneemt, een belangrijk speerpunt. Waterbeheerders worden gevoed met kennis over mogelijke maatregelen en hoe te handelen om de veiligheid van zwemmers te waarborgen. Met behulp van onderzoek voorziet de STOWA de waterbeheerders van kennis om voorbereid te zijn op veranderingen in de toekomst. Meer informatie: Kennis en onderzoek STOWA Contactpersoon: Michelle Talsma www.stowa.nl
26
Urban Flood Management
De steden Dordrecht, Hamburg en Londen werken samen in een project aan de ontwikkeling en toepassing van duurzaam Stedelijk Hoogwaterbeheer (UFM) in 3 proefgebieden. Dit project: (i) gebruikt UFM als een integraal onderdeel van stedelijke ontwikkeling, (ii) ontwikkelt methoden voor het beoordelen en beheren van restrisico´s. (iii) evalueert, vergelijkt en verspreidt resultaten.
UITDAGINGEN DIE UFM AANPAK T: analyseren van hoogwater risico & kwetsbaarheid •
Urban Flood Management Waterschap Hollandse Delta en publieke en private partijen bundelen hun krachten voor onderzoek en innovatie in duurzame en veilige stedelijke ontwikkelingen in waterrijke riviergebieden. Het project is onderdeel van een internationaal samenwerkingsverband met Hamburg en Londen waarbij waardevolle kennis en ervaring wordt opgedaan. Dordrecht is internationaal koploper in duurzaam stedelijk (hoog-) waterbeheer.
herzien van plan procedures • overwegen van duurzame plan- en bouw methoden • inzicht in beleid & bestuur: verantwoordelijkheden • communicatie, bewustwording & noodmaatregelen •
UFM bestaat uit 3 zeer ervaren, elkaar aanvullende consortia van publieke en private, lokale en nationale partijen. Voor Nederland zijn dit de gemeente Dordrecht, Waterschap Hollandse Delta, Rijkswaterstaat, Provincie Zuid-Holland, Dura Vermeer, WL Delft Hydraulics, Progrez en UNESCO-IHE. UFM wordt ondersteund en gedeeltelijke gefinancierd door Leven met Water (LMW) (Nederland) en RIMAX-BMBF (Duitsland) en wetenschappelijk begeleid door COST C22.
www.ufmdordrecht.nl
Gemeente Dordrecht • etg.kelder@dordrecht.nl • telephone +31 78 639 6461 Dura Vermeer • c.zevenbergen@duravermeerdiensten.nl • telephone +31 23 569 2380
Urban Flood Management gaat uit van de gedachte dat Nederland moet leren Leven met Water. Nederland heeft jarenlang gestreden tegen water door bijvoorbeeld het aanleggen en ophogen van dijken. Deze oplossingen bieden helaas geen absolute garantie tegen overstromingen. UFM kijkt naar de mogelijke gevolgen als zo´n overstroming zich toch voordoet, en richt zich op vooral op het beperken van de schade. Het doel van het project is daarom het ontwerpen van woningen en wijken in een buitendijks gebied die mogen overstromen, zonder dat inwoners risico lopen en waarbij materiële schade beperkt blijft. Tegelijkertijd moet de omgeving aantrekkelijk zijn om te wonen, te werken en te recreëren. Het project is bedoeld om te leren hoe het overstromingsrisico onderdeel wordt van een stedenbouwkundig ontwerpproces, en daar de juiste architectonische, planologische en beleidsmatige oplossingen voor te vinden. Als proefgebied is gekozen voor De Stadswerven in Dordrecht. Dit voormalig industrieel terrein, ingeklemd tussen de rivieren de Merwede, de Oude Maas en de Noord wordt door de gemeente Dordrecht volledig herontwikkeld.
Meer informatie: Urban Flood Management Waterschap Hollandse Delta Contactpersoon: Hans Waals www.hollandsedelta.nl
Pilotstudie Landbouw en klimaat Wetterskip Fryslân werkt in de studie landbouw en klimaat aan aanpassingsstrategieën en maatregelen om de landbouw in NoordNederland bestendig te maken tegen klimaat- en marktontwikkelingen. Specifieke aandacht wordt hierbij gegeven aan frequentie en omvang van extreme weersomstandigheden. Ook wordt gekeken naar de effecten op niet-agrarische sectoren en andere functies zoals water- en natuurfunctie en recreatie.
Hotspots Kennis voor klimaat Het landelijk onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wil de klimaatkennis via een aantal zogenaamde hotspots in de praktijk brengen. Een van de hotspots is het Waterkader Haaglanden waarin het Hoogheemraadschap van Delfland samenwerkt met overheden, maatschappelijke organisaties, private partijen en kennisinstellingen aan nieuwe, innovatieve methoden om voorbereid te zijn op de effecten van een veranderend klimaat.
Contactpersoon: Roelof Veeningen www.wetterskipfryslan.nl
Contactpersoon: Carl Paauwe www.hhdelfland.nl
27
Thema: klimaat en internationale samenwerking Waterschappen zetten zich de laatste jaren steeds meer in op het gebied van internationale samenwerking. Het gaat daarbij niet alleen om solidariteit en het toepassen van onze eeuwenlange kennis, maar ook om te leren van de aanpak en inzichten in andere delta’s in de wereld. WAVE (Water Adaptation is Valuable for Everybody) De waterschappen Regge en Dinkel (hoofdpartner) en Groot Salland combineren bestaande, verspreide kennis (ervaring, modellen, kennis en case-studies) en ervaring op het gebied van klimaatverandering en gebruiken dit op regionale schaal. Het centrale doel van de samenwerking binnen WAVE is het voorbereiden op de toekomstige veranderingen in regionale watersystemen veroorzaakt door klimaatverandering. Het WAVE project is een samenwerking tussen zes regionale partijen in Nederland, Duitsland, Engeland, Frankrijk en België. Het WAVE project levert een bijdrage aan de ontwikkeling van klimaatbestendigere watersystemen. Het WAVE project wil de integratie van waterbeheer in de ruimtelijke ordening verbeteren, de regionale risicoanalyse is een belangrijk aspect in dit opzicht. Daarnaast willen de WAVE partners samenwerken aan: “Hoe de ruimtelijke balans tussen water en landgebruik kan worden gecreëerd. Tenslotte concentreert de samenwerking zich op bewustwording van en communicatie over klimaatverandering en bijbehorende risico’s. Naast gezamenlijke activiteiten voeren de waterschappen Regge en Dinkel en Groot Salland hun regionale activiteiten uit. Voor Regge en Dinkel is dit het opstellen van een masterplan Regge en uitvoering van een aantal Reggeherstelprojecten. Voor het Groot Salland is dit de herinrichting van de oude loop van de Emmertochtsloot. Bij het opstellen van de visie dienen de “watervisie” van het waterschap en de “visie op de ondergrond” van de gemeente als vertrekpunt.
Meer informatie: WAVE Waterschap Regge en Dinkel Contactpersoon: Piet van Erp www.wrd.nl
28
Waterschap Groot Salland Warry Meuleman www.wgs.nl
Klimaatadaptatie voorbeeldproject Semarang Indonesia Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard zet zijn kennis in om wateroverlast in het buitenland te verminderen. Doel van het project is om een deel van de stad om te zetten in een polder en het beheer in handen te geven van de belanghebbenden. In Semarang (Indonesië) treden met enige regelmaat overstromingen op. Er zijn diverse, gecompliceerde oorzaken: • drinkwatervoorziening door individuele grondwateronttrekkingen waardoor het maaiveld enorm zakt • geen onderhoud van rivieren, kanalen en sloten. Veel wateren zijn dicht geslibd en waterafvoer is niet goed mogelijk • ontbossing en erosie bovenstrooms • een ruimtelijke planning waarbij rivieren worden afgedamd en op gevaarlijke plaatsen gebouwd wordt. Met de klimaatverandering en de zeespiegelstijging die worden verwacht zullen de problemen de komende decennia alleen maar verder toenemen. Voor dit grote probleem in Semarang is een pilot gestart voor een deel van het gebied: stadsrivier Kali Banger. Uitgangspunt is dat wateroverlast en overstromingen vooral beschouwd moeten worden als sociaal-economisch probleem. Taken en bevoegdheden zijn op de verkeerde niveaus neergelegd. Voor het opzetten van het waterbeheer is het nodig een decentrale organisatie op te richten. De benodigde onderzoeken zijn in hoofdzaak uitgevoerd door Indonesische universiteiten. De Kali Banger is een stadsrivier die gemakkelijk gekanaliseerd kan worden en zo de hoofdafvoerwatergang van een nieuwe polder kan worden. Op juridisch, financieel en technisch gebied adviseert hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard de mensen in het gebied (vertegenwoordigd door een bewonersorganisatie) maar ook aan de ambtenaren van de gemeente Semarang is de werking van een goed watersysteem, de benodigde wetgeving en de wijze van financiering van de taken van het nieuwe waterschap toegelicht. Meer informatie: Semarang Indonesia Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard Contactpersoon: Jan Lemkes www.hhsk.nl
29
Klimaat en Waterschappen
30
7.3 8 8.1 8.2 8.3 8.4 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 10 10.1 10.2 10.3
Ruimte voor water in het stedelijk gebied Wetterskip Fryslân Studie waterkwaliteit Watersysteemanalyse en GGOR Terschelling No regret (droogte/watertekort) Pilotstudie binnen het BSIK Klimaat voor Ruimte-project Waterschap Groot Salland Balgstuw bij Ramspol Waterberging Sekdoorn-Woningbouw Wipstrikpark Bisschopsschans Herinrichting Gooiemars Deventer Interreg IV B project WAVE Waterschap Brabantse Delta Vierde Bergboezem Information Decision Support System Integrale Gebiedsanalyses (IGA’s)
x x x x
x
x
x x
x x
x
x x x
x
x x
x
X x x x
x x
x x x x
x
x x x x
x x x
x x x
x
x
x x
x
x
x x
x x
x x x
x
x x x
verzilting
internationaal
energie/ CO2 uitstoot
kennis & innovatie
watertoets
nieuwbouw
herstel natuurlijk proces
riolering
x
waterkwaliteit/ ecologie
x
droogte
wateroverlast
Waterschap Aa en Maas Waterberging Diesdonk Peelvenen, Deurnese Peel Algenkweek voor biobrandstof Meer energie uit rioolwaterslib Real Time Control afvalwatergemalen Waterberging Dierdonk Masterplan Aa Veghel Waterschap Velt en Vecht Loozensche Linie Retentiegebied Noord & Zuid Mee Geeserstroom Waterschap Veluwe Waterschap Roer en Overmaas Klimaatbestendige waterbuffers Waterschap Peel en Maasvallei De stuwende kracht in Noord en Midden Limburg Ibrahym Waterschap Reest en Wieden Stadsrandontwikkeling Hoogeveen Waterberging Beulakkerpolder
veiligheid
Waterschap 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3 3.1 3.2 3.3 4 5 5.1 6 6.1 6.2 7 7.1 7.2
klimaat en..
beleid
Hoofdstuk
Overzicht voorbeelden
x x
verzilting
x x
internationaal
energie/ CO2 uitstoot
x x
kennis & innovatie
watertoets
nieuwbouw
herstel natuurlijk proces
riolering
waterkwaliteit/ ecologie
droogte
wateroverlast
veiligheid
Waterschap Klimaat neutrale waterketen Energiebeleid Zuiveringsbeheer Waterschap Zeeuwse Eilanden Klimaat mitigatie Klimaatadaptatie: optimalisatie waterhuishouding Walcheren Waterschap Zeeuws-Vlaanderen Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Leidsche Rijn en Houten Zuid: duurzaam stedelijk watersysteem Rijnenburg nieuwbouwplannen De warmtepomp die warmte onttrekt uit effluent op rwzi Maarssenbroek Energievisie Waterschap Vallei & Eem Verkennende klimaatstudie Ruimte voor Water – inundatiekansenkaarten Waterschap Regge en Dinkel WAVE Waterschap Rijn en IJssel Ecologisch wonen in Wijnbergen Aantal kleine projecten Klimaat en riolering Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Versterking Hondsbossche en Pettemer Zeewering Waterberging Kolk van Dusse Biogas (winning van gas uit rioolwaterzuivering Wormerzicht Waterschap Hollandse Delta Besparing energieverbruik beluchting tbv zuiveren afvalwater Urban Flood Management Klimaatbestendig waterplan Groengasproductie tbv transportbrandstof stadsbussen Hoogheemraadschap van Delfland ABC Delfland (Klimaat en wateroverlast Zwakke schakels Delflandse Kust en Scheveningen Waterkader Haaglanden Klimaatneutrale waterketen Harnaspolder Delft Delflands beleidsontwikkeling ten behoeve van klimaatadaptatie
beleid
Hoofdstuk 10.4 10.5 11 11.1 11.2 12 13 13.1 13.2 13.3 13.4 14 14.1 14.2 15 15.1 16 16.1 16.2 16.3 17 17.1 17.2 17.3 17.4 18 18.1 18.2 18.3 18.4 19 19.1 19.2 19.3 19.4 19.5 19.6
x x
x
x
x
x x
x
x x
x x
x x
x x x x x x
x
x
x
x x x
x
x
x x x x x x x
x x x
x x
x x
x
31
x x x x x
x x
x x x
x x x
x x
x
x
x
x
x
x
x
x x x
x x
x
x
x
x
x
x x
x
x
x x x x
x x
x
x x x
x
x
x x
Opmerking: Door de relatief korte doorlooptijd van dit project waren niet alle waterschappen in staat tijdig voorbeeldprojecten aan te dragen. De tabel is een momentopname en als waterschappen niet in het overzicht zijn opgenomen wil dat niet zeggen dat ze niet actief met klimaat(verandering) bezig zijn.
verzilting
internationaal
energie/ CO2 uitstoot
kennis & innovatie
watertoets
nieuwbouw
herstel natuurlijk proces
x
x x x x
riolering
waterkwaliteit/ ecologie
wateroverlast
x
x x x
droogte
veiligheid
Waterschap Waterschap De Dommel Project Beerze Beekherstel en waterberging Valkenswaard Hoog water ‘s-Hertogenbosch Water vasthouden aan de bron De Dommel zoekt naar kansen en mogelijkheden Waterschap Zuiderzeeland Naar een klimaatbestendig Zuiderzeeland Klimaatadaptieve inbreng op water en veiligheid in ruimtelijke planprocessen Stedelijke ontwikkeling schaalsprong Almere Klimaatadaptieve inbreng op water en veiligheid in ruimtelijke planprocessen Hoogheemraadschap van Rijnland Uitbreiding boezemgemaal Katwijk en inrichting piekbergingslocaties NBW wateropgave in landelijk en stedelijk gebied klimaatbestendig te maken primaire waterkering duinstrook Verzilting en waterbehoefte Waterschap Rivierenland Park Lingezegen Neutraliseren en terugdringen CO2-uitstoot door autoritten en energieverbruik kantoor Een klimaatvriendelijk kantoor Aanleg waterberging Korn Waterschap Hunze en Aa`s No Regret Waterschap Noorderzijlvest Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard Driehoek RZG Zuidplas Eendragtspolder Groene daken Westergouwe Klimaatadaptatie voorbeeldproject Semarang Indonesia Waterschap Amstel, Gooi en Vecht Climate Footprint watercyclus Internationale activiteiten AGV Klimaatbeleids- en actieplan AGV Koudewinning Ouderkerkerplas ZAWOS Koudewinning en kwaliteitsverbetering diepe zandwinplassen STOWA Kennis voor waterbeheerders
beleid
Hoofdstuk Klimaat en Waterschappen
32
20 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 21 21.1 21.2 21.3 21.4 22 22.1 22.2 22.3 22.4 23 23.1 23.2 23.3 23.4 24 24.1 25 26 26.1 26.2 26.3 26.4 26.5 27 27.1 27.2 27.3 27.4 27.5 27.6 28 28.1
Unie van Waterschappen Koningskade 40 2596 AA Den Haag Postbus 93218 2509 AE Den Haag Telefoon: 070 351 97 51 E-mail: info@uvw.nl www.uvw.nl
Klimaat en Waterschappen Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer