Analyse effectiviteit van het akkervogelbeheer in provincie Groningen

Transcriptie

1 Analyse effectiviteit van het akkervogelbeheer in provincie Groningen Evaluatierapport

2 Analyse effectiviteit van het akkervogelbeheer in provincie Groningen Evaluatierapport P. Wiersma H.J. Ottens M.W. Kuiper A.E. Schlaich R.H.G. Klaassen O. Vlaanderen M. Postma B.J. Koks

3 8 Ruigpootbuizerd: een conservatieve wintergast 8.1 Inleiding Ieder najaar arriveren er Ruigpootbuizerds uit Noord-Europa als wintergasten in Nederland. Het is een roofvogel die broedt in de toendragebieden van Noord-Europa tot noordelijk Azië en van Alaska tot Noord- Canada (Vansteelant et al. 2011). Provincie Groningen is van oudsher een goede provincie om een wintergast als de Ruigpootbuizerd te zien. De kustpolders tussen Lauwersoog en de Eemshaven, en de Dollard en haar polders staan bekend als goede gebieden om deze relatief schaarse soort tegen te komen. Voorheen waren Flevoland, het waddengebied en het noordelijke Deltagebied goede regio s. Een aantal gebieden waren tijdelijk in trek omdat de omstandigheden destijds gunstig waren voor de Ruigpootbuizerd. In alle gevallen betrof het gebieden met een pioniersituatie, met hoge dichtheden aan Veldmuizen als gevolg. Hieronder vallen de ontginningslandbouw in de Flevopolders ( , 70 getelde exemplaren), de periode van ontginning naar natuurontwikkeling in het Lauwersmeergebied ( ) en daarnaast de Waddeneilanden Texel, Terschelling en Ameland. De opleving als gevolg van de meerjarige braaklegging in de Dollardpolders in is exemplarisch voor de soort en is gedocumenteerd door Voslamber et al. (1993). Er zijn geen goede schattingen te geven van de aantallen Ruigpootbuizerds voor Nederland (Bijlsma et al. 2001). De gangbare meetnetten van Sovon Vogelonderzoek Nederland zijn niet toegerust om deze erratische soort goed in cijfers te vangen. Tot ver in de jaren negentig werden relatief veel gewone Buizerds verkeerd gedetermineerd door de generatie vogelaars van toen. Hoewel er voor Nederland geen betrouwbare schattingen zijn gepubliceerd, lijkt een schatting van 100 tot 200 Ruigpootbuizerds in reguliere winters van de vorige eeuw realistisch. Pas na de oprichting van de waarnemingensite is het naar ons idee redelijkerwijs mogelijk een voorzichtige schatting te maken van de in Nederland overwinterende Ruigpootbuizerds. Voor een vollediger beeld zijn aanvullende tellingen nodig en daarom is Werkgroep Grauwe Kiekendief in de winter van 2010/11 begonnen systematische tellingen te organiseren. In dit overzicht worden de resultaten van deze gezamenlijke inventarisaties gepresenteerd en worden een paar conclusies getrokken die relevant zijn voor deze evaluatie. We staan in dit hoofdstuk stil bij een aantal methodologische aspecten omdat er in Nederland niet eerder gestructureerd naar Ruigpootbuizerds is gekeken. Foto 8.1 Ruigpootbuizerd in een karakteristieke open landschap. Vogelakkers Dodaarsweg Flevoland, december

4 8.2 Methode Wie geïnteresseerd is in Ruigpootbuizerds heeft een belangrijk voordeel: heeft de soort eenmaal gekozen voor een regio om te overwinteren, dan is de mate van honkvastheid groot (Bijlsma et al. 2001). Dit betekent niet automatisch dat de soort gemakkelijk te tellen is. De zichtbaarheid in vergelijking met andere roofvogels als bijvoorbeeld Blauwe Kiekendieven en Buizerds is geringer omdat de Ruigpootbuizerd graag op de grond zit. Voor het systematisch in kaart brengen van Ruigpootbuizerds en om de trefkans te verhogen zijn de navolgende aandachtspunten van belang: Ruigpootbuizerds zoeken de randen van taluds of slootkanten op, met een voorkeur voor een winterburcht van een Woelrat of een molshoop als uitkijkpost; In gebieden met dijken (zeedijken, slaperdijken of dijkjes van kanalen, waterbergingen, etc.) kiest de soort de luwte net onder de kruin van een dijk; Concentraties van meerjarige braakpercelen, brede faunaranden, stoppels van (zomer)granen in de open delen van het akkerland zijn voorkeursgebieden voor de soort. Feitelijk gaat het om gebieden met haarden van woelmuizen (met name de Veldmuis) of Woelrat. Deze knaagdierhaarden worden steeds schaarser in zowel natuurlijke terreinen als in het agrarische gebied; Doordat Ruigpootbuizerds op minder zichtbare plaatsen zitten, is het aan te raden ruim de tijd te nemen een gebied systematisch te doorzoeken. Zo is het bijvoorbeeld langs de Groninger noordkust nodig om zowel de landaanwinningswerken (kwelders) als de binnendijkse akkers tweemaal te controleren. Er is in de afgelopen jaren naar gestreefd om alle relevante gebieden in provincie Groningen tweewekelijks te inventariseren van begin oktober tot begin april. De landschappelijke eenheden die in deze inventarisaties aan de orde zijn, zijn a) de Groninger noordkust, b) de kleipolders van het Oldambt en c) delen van de veenkoloniën. Ter completering van het beeld, maar ook om in bepaalde gebieden extra scherp te zijn als een te verwachten vogel zich niet zomaar laat zien, zijn voorafgaande aan een telronde de waarnemingen van andere waarnemers te controleren via waardoor toevallige waarnemingen meerwaarde krijgen. De regelmatige inventarisaties maken dat er aan het eind van een winterseizoen met redelijke betrouwbaarheid gezegd kan worden hoeveel Ruigpootbuizerds er in de gebieden hebben overwinterd. Het gedrag van de Ruigpootbuizerd is een goed middel om een beeld te krijgen van de aantallen in een gebied. Met name mannetjes lijken sterk territoriaal jegens soortgenoten en dat genereert kansen om andere vaak minder zichtbare individuen te vinden. Het is daarom te allen tijde aan te bevelen om een individu wat nadrukkelijker te volgen. Territoriale Ruigpootbuizerds kunnen 1 3 kilometer naar zo n indringer toevliegen en bewijzen daarmee de waarnemer een dienst. Wouter Vansteelant et al. (2011) beschreven gedetailleerd de kleedkenmerken van de Ruigpootbuizerd. Tijdens het systematisch in kaart brengen van (roof)vogels is het essentieel kleedkenmerken goed te noteren, zodat onderscheid kan worden gemaakt naar sekse en leeftijd. Het artikel van Vansteelant et al. (2011) geeft in het Nederlandse taalgebied het meest uitgebreide overzicht van Ruigpootbuizerds en hun kleedkenmerken en biedt daarmee goede handvatten voor het determineren van deze soort. Kort samengevat: het gedegen in beeld brengen van deze soort vergt een geconcentreerde en systematische aanpak. Voor dit hoofdstuk zijn uitsluitend de waarnemingen gebruikt die door leden van de Werkgroep Grauwe Kiekendief zijn verzameld en ingevoerd bij 172

5 8.3 Resultaten Aantallen en verspreiding Tussen Lauwersoog en de Eemshaven zijn Ruigpootbuizerds in een relatief smalle strook vanaf de zeedijk te vinden. Van oudsher is de Lauwerpolder en de nabije kustpolder ten noorden van Uithuizen het beste gebied voor deze soort. In tegenstelling tot Oost-Groningen worden hier overwinterende exemplaren niet of nauwelijks op meer dan een tot twee kilometer van de zeedijk gevonden. Tussen de Eemshaven en Delfzijl is de soort uitgesproken schaars tot zeldzaam. Ook tussen Delfzijl en de Punt van Reide gaat het hooguit om enkele vogels die er tijdens de trek een paar dagen verblijven. Vanaf de Punt van Reide tot aan Nieuwe Statenzijl zijn overwinterende Ruigpootbuizerds een schaarse maar reguliere verschijning. Het is opvallend dat er zowel in het Oldambt als in delen van de veenkoloniën concentratiegebieden zijn. In Figuur 8.1 is te zien dat de akkers nabij Noordbroeksterhamrik, delen van de Reiderwolderpolder en Oostwolderpolder, het gebied tussen Bellingwolde en Blijham, de Vriescheloërvennen en de omgeving van de Pekela s en Alteveer eruit springen. Figuur 8.1 toont gebieden met een clustering van waarnemingen en daarop aansluitend diffuse aantallen. Die kernen met hogere aantallen aan Ruigpootbuizerds tonen dat het sociale vogels zijn, die elkaar net als Blauwe Kiekendieven in de winter in de gaten houden. Uit waarnemingen is gebleken dat Ruigpootbuizerds in de studiegebieden sociaal slapen, met een tot nu geteld maximum van zes individuen in een bosje langs het Veendiep bij Bellingwolde in december Daarnaast is geregeld waargenomen dat populierenakkers (productiehout) als slaapplaats werden gebruikt. Figuur 8.1 reflecteert niet alleen de verspreiding van de soort, maar laat ook het gedrag van een soort zien die het moet hebben van onvoorspelbare voedselbronnen. Naast kwelders en akkers met natuurmaatregelen worden in Midden-Groningen en in de oeverpolders van het Zuidlaardermeer ook Ruigpootbuizerds waargenomen. De aantallen in de ruige graslanden en stoppelvelden van deze gebieden zijn echter beduidend lager dan die in de eerder genoemde akkerbouwgebieden. Foto 8.2 Ruigpootbuizerds hebben opvallend vaak interactie met andere roofvogels. Vriescheloërvennen, november

6 Figuur 8.1 De gesommeerde aantallen per kilometerhok geplot over de akkervogelkerngebieden in provincie Groningen ( ). De gegevens zijn voornamelijk gebaseerd op systematische tellingen en aangevuld met losse waarnemingen van leden van de Werkgroep Grauwe Kiekendief Verschuivingen gedurende het winterseizoen Het Oldambt en delen van de veenkoloniën zijn het meest regelmatig en systematisch gecontroleerd op het voorkomen van Ruigpootbuizerds. Ongeacht het voedselaanbod treedt er gedurende het winterseizoen een verschuiving op van Ruigpootbuizerds van de zware kleigronden naar de veenkoloniale dalgronden (zand). Uit eigen waarnemingen is bekend dat de dichtheden van de belangrijkste prooisoort Veldmuis op de kleigronden normaliter hoger zijn dan op de zandgronden. Hoewel speculatief lijkt het er op dat de gedeeltelijke verhuizing van klei naar zand ondermeer te maken heeft met het talrijke voorkomen van Woelratten op het zand. Uit onze muizencensus van augustus 2012 kwam naar voren dat er op het zand nauwelijks landbouwpercelen waren zonder Woelratten. De Woelrat is een stuk forser dan een Veldmuis, die tussen de 20 en 40 gram weegt; een Woelrat weegt gemiddeld 200 gram. Het lijkt voor Ruigpootbuizerds daarom profijtelijk om brede faunaranden, graanstoppels, wintervoedselveldjes en natuurbraakpercelen in de veenkoloniën op te zoeken. In delen van de veenkoloniën laat de soort een preferentie zien voor stoppelvelden aangrenzend aan faunaranden. 174

7 8.3.3 Habitatvoorkeuren Vanouds is de combinatie landaanwinningswerken/kwelders en slaperdijken gunstig voor overwinterende Ruigpootbuizerds in provincie Groningen. Worden er daarnaast in het grootschalige akkerland ook percelen natuurbraak aangelegd zoals op dit moment met SNL, dan is de kans op de aanwezigheid van een Ruigpootbuizerd daar groot. In Noord-Groningen zijn niet-geploegde stoppels doorgaans stoppels van zomertarwe eveneens preferent. Ondanks de relatief gunstige dimensie van de Groninger faunaranden met een breedte van minstens negen meter, zijn de meeste faunaranden niet erg in trek bij de Ruigpootbuizerd. Maar de combinatie van grazige faunaranden met graanstoppels heeft wel aantrekkingskracht. Voeg daar nog een grazige slaperdijk in de buurt aan toe, dan is dat het ideale verblijf voor deze soort. Vanwege deze combinatie is de Lauwerpolder van alle polders langs de Groninger kustlijn als beste te kwalificeren. In de winter van 2011/12 zaten er in de Vriescheloërvennen en de nabije omgeving maximaal elf Ruigpootbuizerds (zie ook Pot 2012). In de winters van 2011/12 en 2012/13 was dit het beste gebied voor de soort in Nederland. De aantrekkingskracht werd veroorzaakt door de combinatie van gunstige landschappelijke configuratie en beheer. De landschappelijke configuratie werd gevormd door de goede ligging van natuurbraakpercelen (deels SNL, deels GLB-pilot) en de aanwezigheid van verruigde dijkjes langs De Gaast, Westerwoldse Aa en het Veendiep. In dit gebied was er sprake van een regulier beheer in de Staatsbosbeheerdelen en in de SNL maatregelen, en van een optimaal beheer in de Vogelakkers uit de GLB-pilot. Nu de GLBpilot afgelopen is en daarmee de Vogelakkers en een deel van de SNL-percelen weer als landbouwgrond in productie zijn genomen, is de Ruigpootbuizerd op een incidentele waarneming na uit de Vriescheloërvennen verdwenen. We kunnen zeggen dat het Vogelakker-experiment in de Vriescheloërvennen ook zijn waarde voor de Ruigpootbuizerd heeft bewezen. Wintervoedselveldjes in de Groninger akkers hebben ook aantrekkingskracht op Ruigpootbuizerds (Ottens et al. 2013c). Deze invloed is marginaal in vergelijking tot de eerder genoemde combinatie van maatregelen en landschappelijke configuratie. In het reguliere akkerland worden zo nu en dan Ruigpootbuizerds gezien, meestal rustend en zelden jagend. 8.4 Discussie De Ruigpootbuizerd is misschien wel de minst begrepen dagactieve roofvogel van Nederland. Vanuit het oogpunt van natuurbeheer is het echter een interessante soort die ons veel kan leren over de aanwezigheid van onvoorspelbare voedselbronnen. De cycli van woelmuizen in en buiten het agrarisch gebied zijn nog steeds een onbegrepen fenomeen. We weten alleen dat Veldmuizen in de meeste Nederlandse landschappen structureel zijn afgenomen en dat daarmee dagroofvogels zoals Grauwe Kiekendief, Blauwe Kiekendief, Torenvalk en Ruigpootbuizerd en uilen zoals Velduil en Ransuil in het bijzonder het steeds moeilijker krijgen. Met maatregelen zoals meerjarige braaklegging (Koks & Van Scharenburg 1997), brede faunaranden en aangepast maaibeheer wordt geprobeerd het voedselaanbod voor de provinciale doelsoorten Veldleeuwerik en Grauwe Kiekendief te vergroten. Het agrarisch natuurbeheer dat heeft gezorgd voor een extensivering van het agrarisch gebied laat zien dat woelmuisspecialisten zoals de Ruigpootbuizerd en de Velduil (Koks 1994) er ook van weten te profiteren. Hoewel we de Ruigpootbuizerds niet met een uitgebreide habitatstudie hebben kunnen volgen zoals met GPSloggers op de Grauwe en Blauwe Kiekendief is gedaan, heeft het systematisch in kaart brengen resultaten opgeleverd over de benutting van enkele landschappelijke kwaliteiten van het Groninger landschap. De bevindingen worden ondersteund door waarnemingen dat Ruigpootbuizerds ook opduiken in natuurmaatregelen als de Hamsterreservaten in Limburg (Hustings & Reneerkens 2011) en de Vogelakkers aan de Dodaarsweg in Zuidelijk Flevoland (Eggenhuizen & Koks 2011). 175

8 8.5 Conclusies Door het in kaart brengen van Ruigpootbuizerds is het nu mogelijk om het optimale Ruigpootbuizerd-habitat voor Groningen te kwalificeren als een combinatie van: percelen natuurbraak en Vogelakkers; brede faunaranden grenzend aan slaperdijken en/of graanstoppels; voldoende aanbod van niet-bewerkte graanstoppels (doorgaans zomertarwe); landaanwinningswerken en kwelders met aansluitend een combinatie van gerichte maatregelen in het grootschalige bouwland; slaperdijken zonder bomen met een extensief graslandbeheer. Foto 8.3 Een Ruigpootbuizerd biddend op zoek naar prooi. Winter