Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013

Transcriptie

1 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013 REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

2

3

4 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013 Een rapportage van RAVON in opdracht van Gemeente Deventer Frank Spikmans, Jelger Herder & Jöran Janse December 2013 STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

5 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013 Colofon 2013 Stichting RAVON, Nijmegen Rapportnummer: Tekst: Frank Spikmans, Jelger Herder & Jöran Janse Foto omslag: Water 3 langs spoor (foto Jöran Janse), knoflookpad (foto Arnold van Rijsewijk) Foto s rapport Jöran Janse & Jelger Herder In opdracht van: Gemeente Deventer Wijze van citeren: Spikmans, F., J. Herder & J. Janse, Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer Stichting RAVON, Nijmegen. Bij gebruik en publicatie van de gegevens dient in alle gevallen duidelijke bronvermelding plaats te vinden.

6 Stichting RAVON INHOUD 1 INLEIDING MATERIAAL EN METHODE Onderzoeksgebied environmental DNA Schepnetinventarisatie RESULTATEN edna knoflookpad Schepnetinventarisatie DISCUSSIE EN CONCLUSIE DANKWOORD LITERATUUR... 13

7 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013

8 Stichting RAVON 1 INLEIDING De gemeente Deventer herbergt leefgebieden van een aantal bijzondere en in Nederland zeldzame amfibieënsoorten, zoals de kamsalamander, knoflookpad en poelkikker. Deze soorten zijn (inter)nationaal beschermd volgens de Flora en Faunawet en Habitatrichtlijn. Om de soorten en hun leefgebieden adequaat te kunnen beschermen is kennis over de actuele verspreiding belangrijk. In 2007 en 2012 is door RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) de actuele verspreiding van de kamsalamander in de gemeente Deventer (Spikmans et al., 2007 & 2012) in beeld gebracht. De knoflookpad is een erg zeldzame soort in Nederland. De soort komt momenteel in slechts 36 uurhokken (5x5 km) voor en is sinds de jaren 50 van de vorige eeuw met 74% achteruitgegaan in zijn verspreiding (Van Delft et al., 2007). Om de soort te behoeden van verdere achteruitgang en duurzaam in Nederland te behouden, is in 2010 de Projectgroep Knoflookpad Nederland opgericht. Deze projectgroep zet in op herstel van habitats en de bijplaatsing en herintroductie van de knoflookpad (Bosman et al., 2010). Van het leefgebied De Rande, ten noorden van Deventer, werd aangenomen dat de knoflookpad er verdwenen was, tot deze in 2012 alsnog herbevestigd kon worden op basis van onderzoek middels environmental DNA (edna) (Herder et al., 2013). Het edna onderzoek in 2012 kende een beperkte omvang, zodat de precieze verspreiding onbekend bleef. Om op efficiënte wijze maatregelen voor de soort te kunnen nemen is een actueel en volledig verspreidingsbeeld belangrijk. In opdracht van de gemeente Deventer is daarom in 2013 een uitgebreider onderzoek naar de knoflookpad uitgevoerd. Daarbij zijn 15 wateren in en rondom De Rande bemonsterd met behulp van edna. De resultaten worden in dit rapport beschreven. Knoflookpad (foto Jelger Herder) 1

9 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer

10 Stichting RAVON 2 MATERIAAL EN METHODE 2.1 Onderzoeksgebied Het onderzoek is uitgevoerd in en rondom het gebied De Rande in de gemeente Deventer. Het onderzoeksgebied maakt deel uit van een landgoederenzone ten noorden van de stad Deventer, dat onder meer de landgoederen Oud en Nieuw Rande, De Haere, Groot Hoenlo en Spykerbosch omvat. Deze landgoederen zijn vaak al honderden jaren oud. Zo bestaat landgoed De Rande al sinds de 13de eeuw. Door hun historische karakter zijn de landgoederen gespaard gebleven van verstedelijking of schaalvergroting in de landbouw en hebben dus altijd hun landschappelijke kleinschaligheid behouden. Er is een groot aantal kleine vijvers, poelen en kolken aanwezig, omgeven door bossen en graslanden. De ligging van de 15 wateren die in dit onderzoek zijn bemonsterd, is weergegeven in figuur 1. Een foto van elk van de onderzochte wateren is opgenomen op de volgende pagina s. Figuur 1. Ligging en nummering van de 15 monsterpunten (gele stippen) voor het edna onderzoek in de Rande Deventer. 3

11 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013 Water 1. Water 2 Water 3 Water 4 Water 5 Water 6 Water 7 Water 8 4

12 Stichting RAVON Water 9 Water 10 Water 11 Water 12 Water 13 Water 14 Water 15 5

13 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer environmental DNA De edna-methode is gebaseerd op het feit dat alle in het water levende organismen in water DNA achterlaten, bijvoorbeeld door huidschilfers, slijm, uitwerpselen, etc.. Dit DNA kan in watermonsters worden aangetoond met behulp van zogenaamde soortspecifieke primers, die voor iedere doelsoort apart ontwikkeld moeten worden. Dit zijn korte stukjes DNA die enkel hechten aan het DNA van de doelsoort. Vervolgens wordt via een Polymerase Chain Reaction (PCR) alleen dat DNA vermenigvuldigd, dat aan de primers gebonden is. De aanwezigheid van het DNA van de doelsoort wordt zichtbaar gemaakt met qpcr op basis van fluorescentie. Ter controle maken positieve en negatieve samples onderdeel uit van de analyse. Zie voor een uitgebreide beschrijving van de methode en de PCR-reactie de website en Herder et al., De edna monsters zijn verzameld op 28 juni en 1 juli In deze periode zijn de larven van de knoflookpad in het water aanwezig. Eerder onderzoek heeft laten zien dat de detectie van knoflookpadden in deze periode optimaal werkt (ongepubliceerde data RAVON). Bij het verzamelen van de watermonsters wordt gewerkt volgens een protocol, om besmetting van het monster en afbraak van het DNA te voorkomen. Zo wordt er per water een steriele set materiaal gebruikt en wordt er een buffer toegevoegd aan het monster om het DNA te conserveren. De watermonsters zijn geanalyseerd door de samenwerkingspartner SPYGEN ( een Frans laboratorium dat voorop loopt in de ontwikkeling rond edna-onderzoek. 2.3 Schepnetinventarisatie Tijdens het bezoek van de wateren is met een schepnet (RAVON-net, groot frame, fijne mazen) gezocht naar amfibieën. Daarnaast is er ook gezocht naar eieren van watersalamanders die zijn afgezet op waterplanten. Het aantal aangetroffen exemplaren is per amfibieënsoort genoteerd, waarbij onderscheid is gemaakt in de volgende levensstadia: ei, larve, juveniel, subadult en adult. Tevens zijn de aangetroffen vissoorten genoteerd. Omdat het onderzoek in de eerste plaats is gericht op het verzamelen van edna van knoflookpad, is de geleverde inspanning tijdens de schepnetinventarisatie beperkt gehouden. Zowel het schepnetonderzoek naar andere amfibieën, als naar vissen is niet te beschouwen als een volledig onderzoek naar de aanwezige soorten, omdat daarvoor een grotere inspanning met meerdere telronden noodzakelijk is. Voor een volledig onderzoek naar vissen heeft het de voorkeur ook andere vangtuigen in te zetten, zoals elektrovisserij. 6

14 Stichting RAVON 3 RESULTATEN 3.1 edna knoflookpad In geen van de 15 onderzochte wateren is met behulp van edna de knoflookpad aangetoond. De kwaliteit van de wateren als voortplantingsbiotoop voor knoflookpad is per water beschreven in tabel 2. Daarbij worden per water de eventuele maatregelen genoemd die voor amfibieën genomen kunnen worden. In tabel 2 is ook het landbiotoop van knoflookpad rond de onderzochte wateren op deze wijze beschreven. Tabel 1. Aan- of afwezigheid van de knoflookpad in de 15 onderzochte wateren op basis van ednaonderzoek Per water is het aantal aangetroffen exemplaren per levensstadia van amfibieën en vissen tijdens het schepnetonderzoek is aangegeven. (ad = adult / la = larf / - niet waargenomen). schepnetinventarisatie amfibieën vissen water edna knoflookpad Kamsalamander Kleine watersalamander Poelkikker Bastaardkikker Groene kikker-complex Gewone pad Knoflookpad Tiendoornige stekelbaars ad la ei ad la ad ad ad la ad Schepnetinventarisatie Er zijn vijf amfibieënsoorten en één vissoort aangetroffen in de met schepnet onderzochte wateren. De kamsalamander is aangetroffen in 8 van de 15 wateren, waarbij in 5 gevallen vastgesteld werd dat er voortplanting plaatsvindt (eitjes of larven aanwezig). De poelkikker is aangetroffen in 8 wateren. Alleen in water 5 zijn geen amfibieën aangetroffen. Vissen zijn in 7

15 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013 Monsterpunt beperkte mate aangetroffen. Alleen de tiendoornige stekelbaars is aangetroffen in water 9. De aanwezigheid van vissen kon met schepnet niet worden aangetoond, maar wordt op basis van zichtwaarnemingen en mondelinge mededelingen van bewoners zeer waarschijnlijk geacht voor de wateren 4, 8 en 10. Tabel 2. Beschrijving, knelpunten en voorgestelde maatregelen per wateren. x y beschrijving recent aangelegde poel poel in restant van spoorsloot poel in restant van spoorsloot oude landgoed vijver knelpunten voortplantingswater momenteel in goede staat, maar kan snel overgroeien met lisdodde momenteel in goede staat en geen vis meer aangetroffen momenteel in goede staat en geen vis meer aangetroffen waarschijnlijk vis aanwezig tuinvijver volledig kroosdek, dikke bladlaag op bodem, water te veel beschaduwd recent aangelegde poel dreigt overgroeid te raken maatregelen voortplantingswater knelpunten landbiotoop maatregelen landbiotoop regelmatig schonen regelmatig schonen regelmatig schonen regelmatig opschonen, verwijderen bladlaag, oevers deels vrijstellen oevers vrijstellen wanneer beschaduwing te sterk wordt poel in tuin geen onderhoud door bewoners oude landgoed vijver veel kroos aanwezig en waarschijnlijk vis geen omliggende akkers in intensief gebruik (o.a. maïs) geen, tuin met aan de randen ingraafmogelijkheden voor knoflookpad geen omliggende akkers in intensief gebruik geen, tuin met voldoende landhabitat veel intensief grasland in omgeving, landbiotoop bij tuinen in de buurt en oude bos poel in tuin vis aanwezig vis verwijderen veel intensief grasland in omgeving, landbiotoop bij tuinen en oud bos tuinvijver vis aanwezig, water overgroeid met krabbescheer complex van drie geen naast elkaar gelegen poelen aanleg meer extensieve landbouw (kleinschalige graanakkers e.d.). aanleg meer extensieve landbouw (kleinschalige graanakkers e.d.). aanleg meer extensieve landbouw (kleinschalige graanakkers e.d.). geen geen gebruik akkers extensiveren geen aanleg meer extensieve landbouw (kleinschalige graanakkers e.d.). aanleg meer extensieve landbouw (kleinschalige graanakkers e.d.). regelmatig schonen geen geen, tuinen met voldoende landhabitat onderhoud door bewoners geen, momenteel voldoende vergraafbare grond aanwezig poel geen geen geen, biologisch landbouwbedrijf met veel vergraafbare grond vijver geen geen in omgeving veel intensief grasland poel veel beschaduwing door wilgen op oever. Wilgen gaan echter wel overgroeiing van het water tegen poel gelegen in sloot overgroeid met lisdodde en wilgen oevers deels vrijstellen, water verdiepen, regelmatig schonen, bladlaag verwijderen, regelmatig schonen, verwijderen lisdodde vegetatie, elke 5-10 jaar schonen. veelal intensief gebruikt grasland veelal intensief gebruikt grasland geen, eventueel een kleine extensieve akker geen aanleg meer extensieve landbouw (kleinschalige graanakkers e.d.). aanleg kleine akkers stimuleren aanleg kleine akkers stimuleren 8

16 Stichting RAVON 4 DISCUSSIE EN CONCLUSIE Knoflookpad afwezig of gemist? In geen van de onderzochte wateren is in 2013 de knoflookpad met behulp van edna aangetoond. Betekent dit dat de knoflookpad niet aanwezig is, of is het mogelijk dat de gehanteerde methodiek niet goed werkt? Deze opties worden hier besproken. Knoflookpad afwezig of dichtheid laag? De watermonsters zijn in de zomer (eind juni begin juli) verzameld, op een moment dat er normaliter larven in het water aanwezig zijn. Eén vrouwtje knoflookpad legt gemiddeld 700 tot 3400 eitjes (Creemers & Van Delft, 2009), wat resulteert in honderden larven. In de koorperiode zijn er hooguit enkele tientallen roepende adulten in het water aanwezig. Er wordt daarom met een bemonstering in de zomer een hogere trefkans verwacht. De meest voor de hand liggende reden voor de negatieve edna resultaten is dat er in 2013 geen succesvolle voortplanting door knoflookpad is geweest. Er zijn dan geen larven in het water aanwezig geweest ten tijde van de bemonstering. Onderzoek in de Overasseltse en Hatertse vennen bij Nijmegen laat zien dat in wateren waar wel roepende dieren worden gehoord, maar geen larven worden gevonden, ook met edna uitsluitend in april (wanneer roepende knoflookpadden zich in het water bevinden) een positieve edna-score wordt behaald (ongepubliceerde data RAVON). Mogelijk is de knoflookpad wel aanwezig, maar is de dichtheid laag. Bij het verzamelen van de watermonsters is het DNA van de knoflookpad dan simpelweg gemist. Hoewel de trefkans bij onderzoek met edna aanzienlijk hoger is dan met conventionele methoden (Thomsen et al., 2012), is deze ook voor edna niet 100% (Herder, 2013). edna blijft drie weken aantoonbaar aanwezig in het water (Herder et al., 2013). In 2012 zijn op 28 juni ednamonsters in De Rande genomen, waarmee de aanwezigheid van knoflookpad werd aangetoond. De hoeveelheid DNA in de monsters was daarbij echter laag, wat er op wijst dat de dichtheid van knoflookpadlarven laag was. Effectiviteit edna methodiek Om vals negatieve resultaten (wel aanwezig, niet aangetoond) te voorkomen werkt RAVON volgens een strikt veldprotocol en worden ook de analyses volgens een strikt protocol uitgevoerd door het meest gerenommeerde laboratorium op het gebied van edna (SPYGEN). De effectiviteit van edna voor onderzoek naar knoflookpad is in een Deens onderzoek eerder al aangetoond (Kielgast et al., 2013), waarbij edna betrouwbaarder bleek dan conventionele methoden. Diverse studies in Nederland laten ook zien dat de aanwezigheid van knoflookpad met edna effectief aangetoond kan worden (Herder et al., 2013, ongepubliceerde data RAVON). Zo zijn er gelijktijdig met het onderzoek in De Rande ook monsters genomen in het Roderveld. Deze zijn gezamenlijk geanalyseerd, waarbij er in het Roderveld wel positieve scores waren voor knoflookpad. Er bestaat dus geen twijfel over de effectiviteit van edna voor onderzoek naar knoflookpad, met de beperking dat de aan- of afwezigheid van knoflookpad in een periode van drie weken voor de monstername wordt aangetoond. Voorkomen van knoflookpad in De Rande De aanwezigheid van knoflookpadden in de gemeente Deventer is bekend vanaf 1914 (bron: NDFF / RAVON). Historische waarnemingen zijn qua locatieaanduiding echter vaak niet erg gedetailleerd. De aanwezigheid van de knoflookpad in het gebied De Rande is met 9

17 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer 2013 zekerheid bekend vanaf 1995 (Bron: NDFF / RAVON). De waarnemingen die sindsdien gedaan zijn, zijn samengevat in tabel 3. Alle bekende waarnemingen uit het gebied De Rande betreffen volwassen dieren. Alleen in 2002 zijn er 3 larven van de knoflookpad aangetroffen. In 2007 zijn de wateren in de Rande met schepnet en fuiken onderzocht op de aanwezigheid van knoflookpad, waarbij deze niet is aangetroffen. In 2012 zijn de wateren 1, 2 en 3 (figuur 1) onderzocht in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring Meetnet Amfibieën. Daarbij is met behulp van een onderwatermicrofoon gezocht naar roepende knoflookpadden en zijn er waarschijnlijk twee roepende knoflookpadden gehoord in water 1 (ligging zie figuur 1). Door storing in de onderwatermicrofoon, twijfelt de waarnemer of er daadwerkelijk knoflookpadden zijn gehoord. Op 28 juni 2012 is er ook onderzoek uitgevoerd met edna in De Rande, als onderdeel van een landelijk onderzoek naar historische vindplaatsen (Herder, 2013, Herder et al., 2013). Vanuit het oogpunt van kostenbesparing zijn daarbij mengmonsters verzameld. Dit betekent dat water uit meerdere poelen gemengd geanalyseerd is, waardoor bij een positieve score niet duidelijk is in welk water de soort precies aanwezig is. Op deze wijze is vastgesteld dat de knoflookpad aanwezig is in de wateren 1/2/3 en in de wateren 4/5 (ligging zie figuur 1). De hoeveelheid DNA in de monsters was laag (ongepubliceerde data RAVON). Dit duidt op een lage dichtheid van de knoflookpad in de onderzochte wateren. Bewijs voor het kwantitatieve verband is in een laboratorium reeds geleverd (Thomsen et al., 2012). Naar verwachting is deze relatie ook in het veld aanwezig, hoewel hier meerdere factoren van invloed zijn op de hoeveelheid bruikbaar edna in het water. Hoewel nul-waarnemingen (wel gezocht, niets gevonden) vaak niet in de NDFF gedocumenteerd worden, is bekend dat er in de afgelopen 10 jaar bij De Rande vaak gezocht is naar roepende knoflookpadden (o.a. Spikmans et al., 2007, mondelinge mededeling Mark Zekhuis), zonder dat daarbij de knoflookpad is gevonden. Vangstinspanningen met schepnet en fuiken hebben in 2007, 2012 en 2013 geen larven kunnen aantonen. Dit alles indiceert dat de dichtheid er inderdaad laag is en er niet elk jaar voortplanting plaatsvindt. Het habitat van de knoflookpad is in 2013 beoordeeld. Er lijken voldoende geschikte wateren aanwezig te zijn die als voortplantingsbiotoop door de knoflookpad gebruikt kunnen worden. De dichtheid aan poelen en vijvers is in de landgoederenzone ten noorden van de stad Deventer hoog. Mogelijk speelt een beperkte hoeveelheid geschikt landbiotoop, bestaande uit vergraafbare zandbodem een rol. Tabel 3. Waarnemingen van knoflookpad in het gebied De Rande jaar coördinaten levenstadium aantal methodiek bron adult 5? NDFF / RAVON adult 3? NDFF / RAVON adult 2? NDFF / RAVON larf 3? NDFF / RAVON geen waarneming 0 Schepnet en fuiken Spikmans et al., adult 2 gehoord NDFF / RAVON adult 2 onderwatermicrofoon Meetnet amfibieën (NEM) aanwezig? edna Herder, geen waarneming 0 edna + schepet Dit rapport 10

18 Stichting RAVON Conclusies De knoflookpad is in de Rande in 2013 met behulp van edna in de 15 onderzochte wateren niet aangetoond. De meest plausibele verklaring hiervoor is dat er geen succesvolle voortplanting in deze wateren heeft plaatsgevonden. Hierdoor was er op het moment van de monstername geen of te weinig DNA van knoflookpad in het water aanwezig. Gezien de recente waarnemingen van de knoflookpad in het jaar 2012 (edna én roepende dieren) wordt het aannemelijk geacht dat de soort in de Rande nog niet uitgestorven is. Waarschijnlijk komt de soort er nog in lage dichtheid voor en vindt er niet elk jaar succesvolle voortplanting plaats. De kleine omvang en het beperkte voortplantingssucces maakt de populatie erg kwetsbaar. Aanbevelingen De knoflookpad is uiterst zeldzaam in Nederland en de soort is in de afgelopen decennia in veel leefgebieden uitgestorven. Net als bij De Rande gaat het vaak om geïsoleerde leefgebieden, waarbij spontane herkolonisatie onmogelijk is. Om verdere achteruitgang van de soort in Nederland te voorkomen verdient het aanbeveling al het mogelijke te doen de soort in De Rande te behouden. Mogelijkheden daartoe bestaan uit verbetering van zijn water- en landhabitat en/of de bijplaatsing van knoflookpadden. Het opkweken en bijplaatsen van larven is in Nederland in de afgelopen 5 jaar op diverse locaties toegepast. Het valt buiten de scope van deze studie om te bepalen wat de beste aanpak voor de Rande zou zijn. Het verdient aanbeveling om hierover samen met soortdeskundigen, terreinbeherende organisaties, particuliere landeigenaren en de gemeente Deventer te beslissen. Tenslotte verdient het aanbeveling de monitoring van knoflookpad in De Rande voort te zetten met edna en eventueel aanvullende methodieken. Gezien het waarschijnlijk lage aantal knoflookpadden en het beperkte voortplantingssucces in de Rande, is het aan te raden in het vervolg zowel in de koorperiode (april/mei) als de zomer (juni/juli) te bemonsteren. Het is zeer de vraag of de knoflookpad in De Rande zich nog regelmatig voortplant. Eisnoer knoflookpad (foto Edo van Uchelen). 11

19 Knoflookpad edna onderzoek naar actuele verspreiding in De Rande - Deventer DANKWOORD De bewoners en terreineigenaren die toestemming hebben verleend voor de uitvoering van het onderzoek worden bedankt. 12

20 Stichting RAVON 6 LITERATUUR Bosman, W., Crombaghs, B., Ottburg, F.G.W.A., Jansman, A.H. & M. Zekhuis, De knoflookpad en biodiversiteit. Oog voor de ernstig bedreigde situatie van de knoflookpad in het jaar van de biodiversiteit. Een projectplan voor behoud van de laatste leefgebieden van de knoflookpad in Nederland. Projectgroep Knoflookpad Nederland. 21 p. Creemers, R.C.M. & J.J.C.W. van Delft RAVON) (redactie), De amfibieën en reptielen van Nederland. Nederlandse fauna 9. Nationaal Historisch Museum Naturalis, European Invertebrate Survey Nederland, Leiden. Darling, J.A. & A.R. Mahon, From molecules to management: adopting DNA-based methods for monitoring biological invasions in aquatic environments. Environmental Research. 111 (7): Delft, J.J.C.W. van, R.C.M. Creemers & A. Spitzen-van der Sluijs, Basisrapport Rode Lijsten Amfibieën en Reptielen volgens Nederlandse en IUCN-criteria. Stichting RAVON, Nijmegen, in opdracht van Directie Kennis, Ministerie van LNV. Herder, J., A. Valentini & J. Kranenbarg, Detectie van grote modderkruipers met behulp van Environmental DNA. H2O 3: Herder, J., Environmental DNA zet de knoflookpad terug op de kaart. Schubben en Slijm. Nieuwsbrief RAVON 15: 15. Herder, J.E., J. van Delft, E. Bellemain and A. Valentini, Environmental DNA krachtig gereedschap voor het monitoren van fauna. De Levende Natuur, 114 (3): Kielgast, J., L.L. Iversen, P.F. Thomsen, M. Hastrup, S. Oldenburg & M. Hesseloe, Conventional field methods vs. edna-based species monitoring. A comparative assessment for three aquatic species under the EU Habitats Dirrective. 17th European Congress of Herpetology, Veszprém, Hungary, August Programme & Abstracts. p.77. Spikmans, F., J. Janse & R. Zollinger, Actieplan kamsalamander. Behoud en verbetering van leefgebied in ZW-Salland. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F.,& J. Janse, De kamsalamander in de gemeente Deventer. Actuele verspreiding en maatregelen voor behoud en verbetering van zijn leefgebied. Stichting RAVON, Nijmegen. Thomsen PF, Kielgast J, Iversen LL et al. (2012) Monitoring endangered freshwater biodiversity using environmental DNA. Molecular Ecology, 21,