Kristalbad schakel tussen stad en land, droog en nat by Identity Design

Schakel tussen stad en land, droog en nat

Voorwoord KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Kristalbad is een begrip geworden in Twente. Het gebied tussen Enschede en Hengelo, ingeklemd tussen verkeersaders, heeft een nieuw landschap gekregen. Multifunctionele opgaven zijn gerealiseerd op een grondgebied van 40 hectare. In plaats van stedelijke uitbreiding in de vorm van gebouwen, hebben overheden gezamenlijk gekozen voor een natuurlijke inrichting van dit gebied. Een unieke keuze, waarbij alleen met gebundelde krachten een optimaal resultaat mogelijk is. Kristalbad is zo ingericht, dat alle vijf opgaven verwezenlijkt zijn. Het gebied functioneert nu als een immense waterberging met innovatieve ecozuivering, waarbij de ruimtelijke kwaliteit van het landschap sterk is verbeterd. De natuur profiteert van de brede ecologische verbindingszone en het is voor de liefhebber een schitterend recreatiegebied. Waterschap Regge en Dinkel is als opdrachtgever van het project Kristalbad uitermate trots op het prachtige resultaat. De solide samenwerking met de partners heeft fors bijgedragen aan de hoge kwaliteit van dit project. Eigen belangen opzij zetten en over grenzen kijken naar het gezamenlijke einddoel was kenmerkend in dit samenwerkings足proces. Er is met passie en gedrevenheid gewerkt aan Kristalbad. Ik ben daarom iedereen zeer erkentelijk voor de inzet en het enthousiasme om Kristalbad te realiseren. Het is een unieke plek geworden, dat niet alleen onszelf bijzonder fascineert, maar ook nationale en internationale belangstelling heeft verworven. Dit herinneringsboek geeft een terugblik op de periode van gedaante足verandering in het gebied en de intensieve samenwerking met partijen om Kristalbad te laten zijn zoals het is bedoeld. Uiteraard laat het ook zien wat we samen hebben bereikt. Kristalbad, een plek van ons allemaal.

Stefan Kuks Watergraaf waterschap Regge en Dinkel Oktober 2013

Inhoud

Inleiding

6 WATER

18 24

Lijnenspel INNOVATIE & KLIMAAT Over grenzen stappen

Natuurlijk schoon en kristalhelder

36 RECREATIE

Water in evenwicht

12 RUIMTELIJKE KWALITEIT

ECOZUIVERING

NATUUR

Genieten van golvende lijnen SAMENWERKING Inspirerende schakelingen VAN VROEGER NAAR NU Samen balanceren

Natuurlijk gestreept verbonden

Inleiding KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Schakel tussen stad en land, droog en nat Kristalbad in Twente is een gebied van 40 hectare. Het ligt op een plaats waar de bebouwing van Enschede en Hengelo elkaar het dichtst naderen. De bundeling van infrastructuur, de spoorlijn Deventer-Enschede, de Hengelosestraat als doorgaande weg en het Twentekanaal, versnippert het landschap. Het gebied had beperkte waarde voor de natuur en was niet toegankelijk voor publiek. Stedelijke ontwikkelingen die zich naar stadsranden uitbreidden, vormden een bedreiging voor dit fraaie open landschap. Knelpunten in de landbouw, waterhuishouding, natuur, milieu en leefomgeving waren aanleiding voor een aangepaste inrichting van het gebied. Samen met partners is gezocht naar slimme, innovatieve en compacte oplossingen voor de ruimtelijke vraagstukken. Deze opgaven maakten de aanpak van Kristalbad complex, maar waren voor alle partijen ook enorm uitdagend.

De uitdagingen In de dynamische stadsrandzone tussen Hengelo en Enschede neemt Kristalbad een bijzondere positie in. Het is het laatste groene gebied tussen beide steden. Het gebied moest als natuurlijke buffer functioneren, met behoud van landschappelijke en cultuurhistorische waarden. Tevens

tijdens hevige regenval. In deze sterk verstedelijkte omgeving is Kristalbad aangewezen als zone met een bergingscapaciteit van 187 miljoen liter water.

De partners van Kristalbad Provincie Overijssel, waterschap Regge en Dinkel, gemeente

ontbrak een ecologische noord-zuidverbinding. De grootste

Enschede, gemeente Hengelo, Landschap Overijssel, Land

uitdaging was de waterkwaliteit van de Elsbeek. Het water,

inrichtingscommissie Enschede-Noord, Dienst Landelijk

grotendeels afkomstig van de rioolwaterzuiveringsinstallatie

Gebied Oost Nederland en het ministerie van Infrastructuur

in Enschede, stroomt dwars door Kristalbad en voldeed niet

en Milieu hebben de handen ineen geslagen en benoemden

aan de ecologische doelstellingen. Standaardoplossingen boden

gezamenlijk de belangrijkste doelstellingen. Waterschap Regge

geen soelaas. Waterschap Regge en Dinkel heeft zich verdiept

en Dinkel liet als trekker van het project Kristalbad landschap

in internationale methoden en technieken. In nauwe samen-

architecten een ontwerp maken. Er ontstond een stevige,

spraak met het Wetland Research Centre van de Halmstad

nieuwe ruimtelijke structuur geïnspireerd op de streepjescode,

Universiteit in Zweden is een zogenaamde ‘watermachine’ of

waarin alle ambitieuze opgaven zijn ingepast.

‘ecozuivering’ ontwikkeld. Daarnaast moest er een structurele

De gezamenlijke inzet heeft geleid tot meer slagkracht bij de

oplossing gevonden worden voor de regelmatige wateroverlast

realisatie van Kristalbad, dat onder grote tijdsdruk stond.

Locatie

Goed voorbeeld Belanghebbende organisaties hebben veel meer bereikt dan verwacht door over de grenzen van hun eigen verantwoordelijkheid te kijken. Wat begon als een onderhandeling over tegenstrijdige behoeften in het ruimtegebruik, resulteerde in een dynamische samenwerking waarin een ongekende stapeling van functies mogelijk werd. Gedrevenheid, passie en enthousiasme

Twente > Hengelo / Enschede

hebben er aan bijgedragen dat Kristalbad een treffend voorbeeld is geworden voor gebieden waar ruimte voor water, natuur en recreatie een schaars goed is. De jury van de Gouden Piramide, de Rijksprijs voor Inspirerend Opdrachtgeverschap, nomineerde Kristalbad in 2011 voor deze vorm van samenwerken.

Nederland > Twente Tijdspad Het gebied Kristalbad is onderdeel van de Landinrichting Enschede-Noord. In november 2007 heeft het dagelijks bestuur van waterschap Regge en Dinkel positief besloten over het Inrichtingsplan Enschede-Noord inclusief Kristalbad met een omvang van 40 hectare. Gedeputeerde Staten van Overijssel hebben in oktober 2008 het plan vastgesteld. Tijdens het bestuurlijk overleg van 30 juni 2009 besloten de projectpartners tot aanleg van Kristalbad voor een bedrag van vier miljoen euro. In oktober 2010 werd het startsein gegeven voor de werkzaamheden in het zuidelijke deel tussen spoorlijn en Twentekanaal. In 2012 is dit gedeelte afgerond en begon de inrichting van het noordelijke gebied tussen spoorlijn en Hengelosestraat. Landschap Overijssel is na voltooiing van het project eigenaar en beheerder van Kristalbad. In de zomer van 2013 is het gehele project voltooid en bij de officiële opening van Kristalbad op 8 oktober 2013 is de watermachine in werking gesteld.

Stad > Kristalbad

…in de dynamische stadsrandzone tussen Hengelo en Enschede neemt Kristalbad een bijzondere positie in… 7

WATER KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Meer dan waterberging alleen “Watertechnologie is een sector waarin Nederland wereldwijd sterk is. Het topsectorenbeleid van de rijksoverheid onderstreept dat nog eens. Ook dicht bij huis, bij de inrichting van Kristalbad is van onze kennis van afvalwater zuiveren en hergebruik volop gebruik gemaakt. De Elsbeek die door het gebied stroomt, heeft nu veertig hectare tot zijn beschikking. Die ruimte wordt niet alleen gebruikt om water op te vangen, maar ook om de waterkwaliteit te verbeteren.” Stefan Kuks, watergraaf van waterschap Regge en Dinkel, vertelt over het belang van Kristalbad.

Stefan Kuks Abe Veenstra

Hoogwatercrisis in 1998 “In 1998 had Oost-Nederland een grote hoogwatercrisis

beheersen. Ook Kristalbad is daar een goed voorbeeld van. Licht, lucht en planten zorgen op de waterbodem voor zuiverende

door hevige en langdurige regenval. Rivieren traden buiten hun

werking. De natuur draagt bij aan verbetering van de water

oevers en landerijen stonden blank. Dit was voor de overheid

kwaliteit en de biodiversiteit. Bouwen met natuur leidt tot

aanleiding maatregelen te treffen tegen de gevolgen van het

goedkopere en eenvoudige oplossingen bij waterprojecten.

veranderende klimaat. De Kaderrichtlijn Water (KRW) werd

Een belangrijke functie van Kristalbad is waterberging. In Enschede en Hengelo is weinig

daarbij de basis. Waterschap Regge en Dinkel anticipeerde daar

Ruimtelijke kwaliteit

op door waterbergingen aan te leggen en daarbij gelijktijdig de

Naast waterberging en waterkwaliteit biedt Kristalbad nieuwe

ecologische kwaliteit van het water te versterken.

kansen voor recreatie, natuur en landschap. Dat vraagt om

ruimte voor overtollig regenwater. Bovendien is er tussen beide steden een behoorlijk hoogteverschil. Bij hevige regenval loopt het water te snel naar Hengelo. Om in Hengelo de voeten droog te houden, moet het water tijdelijk worden opgevangen. Kristalbad heeft ruimte voor 187 miljoen liter water.

nauwe en intensieve samenwerking tussen maatschappelijke Kansen voor waterberging Het overtollige water uit Enschede en omgeving werd in

organisaties en bedrijven, kennisinstellingen en de overheid; de ‘gouden driehoek’. In een dynamisch en creatief samenspel van

het verleden zo snel mogelijk via het Twentekanaal afgevoerd.

alle partijen is dat uitstekend gelukt. En door meerdere functies

Maar water is in de droge zomerperiode vaak hard nodig.

in te passen hebben we een stevige impuls gegeven aan de

Tegenwoordig houden we het water daarom eerst zo veel

ruimtelijke kwaliteit van het gebied. We hebben daarbij gekozen

mogelijk vast door het op te vangen in het gebied zelf. Daarna

voor een opvallend ‘streepjescode-ontwerp’. Dit unieke ontwerp

voeren we het geleidelijk af. Toen in 2007 de landinrichting

verbindt de harde infrastructuur van spoor, autoweg en kanaal

Enschede-Noord werd ingesteld, kreeg het waterschap kansen

met de ecologische verbindingszone en de stedelijke omgeving.

voor waterberging in Kristalbad.

Deze bijzondere vormgeving van Kristalbad is echt een aanwinst voor Twente. Dat moet iedereen zien.”

Bouwen met de natuur Vanuit het innovatieprogramma Building with Nature maakt modern waterbeheer steeds vaker gebruik van de kracht van de natuur, in plaats van natuurinvloeden tegen te gaan of te willen

Water in evenwicht Water Water in evenwicht

Wateroverlast in Twente HENGELO (ANP) – De snelweg A1 is donderdag aan het begin van de avond tussen Oldenzaal-Zuid en de Duitse grens in beide richtingen afgesloten in verband met wateroverlast. Dat heeft de brandweer laten weten. Diverse tunnels zijn ondergelopen waardoor gevaarlijke situaties ontstonden. De brandweer is bezig met het wegpompen van het water. Ook elders in Twente is sprake van wateroverlast en de hulpdiensten adviseren het publiek de komende uren niet de weg op te gaan. De brandweer kreeg tot zeven uur 150 meldingen van onder gelopen wegen en kelders en verwacht de hele avond bezig te zijn met het wegpompen van het water. Volgens de brandweer kan de riolering het water op veel plekken niet aan. Bron: ANP/Twentse Courant Tubantia op 26 augustus 2010 Halverwege vorige eeuw was er na veel regen ook vaak wateroverlast in de Hengelose straten

Oldenzaalsestraat

Natte voeten in Hengelo “ We hebben meerdere malen last gehad van water in de straten van Hengelo. Ook op 26 augustus 2010 kwam de regen met bakken uit de lucht. Het hield maar niet op met stortregenen. De hele straat stond blank en het water stroomde als een waterval naar binnen. Het duurde niet lang of de appels en lege flessen dobberden door onze kelder. ” Inwoner van Hengelo

WATER KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Hoogwater in Kristalbad na hevige regenval op 20 juni 2013

Water indrukwekkend verbonden Om de watermachine goed zijn zuiverende werk te kunnen laten doen, zijn in Kristalbad veel duikers aangelegd, die het water doorlaten naar het volgende compartiment. Ook heeft de aannemer diverse houten inen uitstroomconstructies gebouwd. Kunstwerken heten ze in civieltechnische vaktermen. Deze bouwwerken in Kristalbad doen hun naam ook werkelijk eer aan. Indrukwekkend was de aanleg van twee spoorkruisingen. Enorme tunnels onder de spoorlijn, nodig als verbinding tussen het water van het zuidelijke en het noordelijke deel van Kristalbad. Vernuftige boormachines maakten drie doorgangen variërend van één meter tot 1.80 meter doorsnee. De buizen van 60 meter lang zijn aangebracht, terwijl het treinverkeer gewoon doordenderde. Echt specialistenwerk, dus.

Pittige opgave ” Bloed, zweet en tranen is te veel gezegd, maar we stonden wel voor een pittige opgave. Kristalbad had altijd prioriteit. Het ging om grondaankoop van particulieren, terwijl het waterschap met het project tempo moest maken vanwege de bestuurlijke afspraken. Bij grondverwerving heb je met mensen te maken, waarmee je veel moet onderhandelen. Te veel druk op onderhandelingen geeft weerstand en daarmee kom je niet verder. Dienst Landelijk Gebied heeft de beste mensen ingezet, die de belangen van grondeigenaren goed aanvoelden en stap voor stap resultaat konden boeken. Dat is een vak apart. ” Sander Uiterwijk , secretaris van de uitvoeringscommissie landinrichting Enschede Noord Vernuftige boormachines maken doorgangen op het spoor

Water in evenwicht Water Water in evenwicht

Kristalbad 20 juni 2013

Online Kristalbad bespieden Via een webcam is het leven daar dag en nacht te bekijken. Dat Kristalbad vooral een lievelingsplek is voor de vogels, is fascinerend om te zien. Bedrijvigheid alom. Zwaluwen flitsen over je beeldscherm en het is een drukte van belang op de middenkade. Waterhoentjes, eenden en meerkoeten dribbelen er lustig op los. Maar als het eens heel hard heeft geregend, zie je andere bijzondere beelden. Water, water en nog eens water! Spetteren, duiken, plonzen of voorzichtig je weg zoeken naar de uitkijktoren. Aantrekkelijk en spannend voor mens en dier. Bij de vogelfamilie is de rust teruggekeerd. Voor even, want Kristalbad blijft boeien. Zelfs online. Kijk mee op www.wrd.nl/Kristalbad

WATER KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…meer regen, hoge waterstanden en extreem weer zorgen voor meer nattigheid…

Water in evenwicht Water Water in evenwicht

…te snelle afvoer van regenwater leidt tot verdroging…

Toekomst “ Eigenlijk werken we aan de toekomst van Nederland, aan de klimaatbestendigheid. Daar zijn we gewoon trots op. Je wilt dat niet alleen in Nederland laten zien, maar ook naar het buitenland toe. ” Stefan Kuks, watergraaf en klimaatambassadeur

RUIMTELIJKE KWALITEIT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Buiten de gebaande paden “Creëer op deze plek tussen Hengelo en Enschede een nieuw landschap met een duidelijk herkenbare, eigen structuur. Een structuur die voortkomt uit de functies van het gebied.” Dat was de opgave waarmee landschapsarchitect Abe Veenstra in 2006 aan de slag ging. “Met dit ontwerp zijn we écht buiten de gebaande paden gegaan.”

Kristalbad blijkt een bijzonder gebied. “Wanneer je als landschapsarchitect aan de slag mag, kijk je eigenlijk altijd als

Kristalbad in aanleg, voorjaar 2013

eerste naar de bestaande elementen van het gebied. Dat was in Abe Veenstra

dit geval lastig. Het is een beetje een tussengebied. Versnipperd en verbrokkeld. Ik had weinig aanknopingspunten om aan de slag te kunnen.” Dus gooide Abe het over een andere boeg, en nam niet het gebied, maar de opgave als uitgangspunt.

Kristalbad ligt op de plek waar de ruimte tussen Hengelo en Enschede het smalst is. Het Twentekanaal, de spoorlijn en de Hengelosestraat doorsnijden het gebied. De aanleg van Kristalbad vormde een kans en uitdaging het versnipperde landschap een nieuwe identiteit te geven.

Parallelle structuren De verschillende functies van het gebied werden leidend. En dat zijn er nogal wat. Die van recreatie- en natuurgebied met

Tussen de compartimenten loopt een kade. “De zichtlijn

een verbinding binnen de ecologische hoofdstructuur. Het moet

tussen de twee uitkijktorens. Vanaf die uitkijktorens kun je pas

een bergingsgebied zijn, waar overtollig regenwater tijdelijk kan

echt goed het lijnenspel zien. Ik wilde, dat als je door het gebied

worden opgevangen, zodat de inwoners van Hengelo de voeten

loopt, snapt wat er gebeurt. Om die reden zijn bijvoorbeeld de

droog houden. En boven alles moet het een waterzuivering

buizen tussen twee compartimenten niet verstopt in het land-

gebied zijn. “Ik zag een soort ordening ontstaan van parallelle

schap, maar duidelijk zichtbaar.”

structuren. Een streepjescode. Daarin kon ik alle functies op een goede manier inpassen.”

Het landschapsontwerp heeft de vorm van een streepjescode gekregen en levert daarmee een krachtige, ruimtelijke structuur tussen Enschede en Hengelo.

Duidelijk zichtbaar

Coalities zoeken in de toekomst En zo ontstond Kristalbad, een heel nieuw landschap tussen

Drie waterstraten Het water van de Elsbeek wordt nu opgevangen in een

Enschede en Hengelo. Een waterzuiveringsgebied met zo veel méér. “Coalities zoeken, dat is echt de toekomst. Niet meer

verdeelkanaal aan de kant van Enschede. Daarna stroomt het

alleen vanuit natuur, of water of de stad denken. Dat hebben

in drie ‘straten’ verder het gebied in. “Er zijn verschillende

we te lang gedaan. We hebben recreatiegebieden aangelegd,

compartimenten waar het water langs loopt. Elk compartiment

en natuurgebieden en waterzuiveringsgebieden, allemaal

zuivert het water op natuurlijke wijze. Uiteindelijk komt het

naast elkaar. Hier hebben we het weten te combineren en dan

water aan de Hengelose zijde van het gebied weer bij elkaar

ontstaat iets heel nieuws. Dat maakt zo’n gebied vele malen

en stroomt de Elsbeek weer verder.”

interessanter.”

Lijnenspel RUIMTELIJKE KWALITEIT Lijnenspel

Van streepje land naar streepjescode De bundeling van weg, spoor en kanaal maakte het gebied niet meer dan een restruimte. Een gebied met een beperkte natuurwaarde. Gewoon een ‘streepje land’. De ontwerper kreeg de opdracht een stevige en duidelijke landschappelijke structuur neer te zetten, maar wel één met respect voor de aanwezige elementen. Een multifunctioneel landschap, waar waterberging, ecologische verbinding, waterzuivering en recreatie samenkomen. De afwisseling van stroken bos, riet en open water, een variatie van natte en droge gebieden in verschillende breedtes, geeft een gestreept beeld. En zo ontstond het concept van de ‘streepjescode’. Om de herkenbaarheid en het bijzondere karakter van het gebied te versterken, is een eigen stijl ontwikkeld. Er is gekozen voor een ‘peillat’ in de vorm van een streepjescode. Deze beeldtaal komt ook terug in verschillende recreatieve onderdelen, zoals banken, borden, vlonderpaden en de twee uitkijktorens. En zo heeft Kristalbad een duidelijk herkenbare stijl en een

Grondwerk is precisiewerk

eigen identiteit gekregen.

Herkenbare ‘beeldtaal’

Kunstig gegraven

“ Grondverzet in Kristalbad is een bijzonder werk. Ouderwets, eigenlijk. Vroeger in de tijd van de ruilverkaveling waren rechte sloten heel gebruikelijk. Nu zijn er maar weinig machinisten die er veel ervaring mee hebben. Daarom is het een hele kunst om recht te graven. Ook het aanleggen van een enorme vlakte met een helling van slechts 30 centimeter, is een nauwkeurig karwei, waarbij een lasermeetinstrument niet kan ontbreken. ” Rinus Willems, uitvoerder bij aannemingsbedrijf Nonak

RUIMTELIJKE KWALITEIT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Kristalbad de steden aan elkaar en het eten in de auto de koffie tot je slaapt het werk tot ‘s avonds laat maar hier kunnen we even vertragen de uren aan elkaar en de muren aan het asfalt het hert staat op de straat meer wegen op de kaart maar hier kunnen we even vertragen hier is nog ruimte op de wegen voor de mensen onderweg en in de beken voor het water ja, hier kunnen we even vertragen hier komt alles even op adem kan alles rustig wat bezinken en met gemak de veelheid aan komt er leven in het water

Metamorfose

komt er lucht in alle dagen kunnen we eventjes vertragen

“Vroeger was er water met riet, dat wel. Ik wandelde hier kijken we uit over het water

altijd langs de Elsbeek. Maar het was een beetje rommelig met grasland en bosjes. Nu staat het gebied vol water.

Moes Wagenaar,

Het is groter, weidser met veel meer structuur. ”

Stadsdichter van Enschede 2011-2013

Ruth Bakker, buurtbewoonster Wegdromen aan de waterkant

Lijnenspel RUIMTELIJKE KWALITEIT Lijnenspel

Flitsende watervakken â&#x20AC;&#x153;Ik heb veel kennissen die met de trein naar Enschede reizen. Die hebben de ontwikkelingen van Kristalbad op de voet kunnen volgen. Sommigen van hen komen er nu regelmatig in het weekend om er te wandelen. Die komen er speciaal naar toe, aangetrokken door de schoonheid die ze zagen vanuit de trein.â&#x20AC;&#x153; Harry Koster, beheerder Kristalbad

Even vertragen

RUIMTELIJKE KWALITEIT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…vanaf die uitkijktorens zie je het lijnenspel pas echt goed… 18

Lijnenspel RUIMTELIJKE KWALITEIT Lijnenspel

…een krachtige, ruimtelijke structuur tussen Enschede en Hengelo…

Onverwacht “ Als ik hier wandel of de uitkijktoren beklim, dan verbaas ik me iedere keer weer. Die strakke lijnen in zo’n natuurlijke omgeving, dat contrast, dat verwacht je niet. ” Annemiek Bakker, bezoeker Kristalbad

INNOVATIE & KLIMAAT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Kristalbad heeft nationaal belang “Het belang van Kristalbad gaat veel verder dan de regio Twente. Het staat voorop, dat het project de problemen in de regio oplost.” Melanie Schultz van Haegen, minister van Infrastructuur en Milieu, licht de bijzondere waarde van Kristalbad toe. “Uiteraard gaat het erom dat de waterberging verbetert en ervoor zorgt dat de inwoners van vooral Hengelo droge voeten houden. En natuurlijk is het project bedoeld om de kwaliteit van het water te kunnen waarborgen. Maar het project is veel meer dan dat en juist daarom ben ik er enthousiast over.”

Melanie Schultz van Haegen

Kracht van de natuur “Laat ik er twee dingen uitlichten. Ten eerste de toepassing

door de grote capaciteit voor wateropvang en bijzondere inrichting van het gebied. De innovatieve en duurzame manier om de kwaliteit van het water te verbeteren, is opvallend. De ‘watermachine’ Kristalbad zorgt voor een beter watermilieu. Een ingenieus inen doorstroomsysteem maakt het water weer biologisch actief. Bovendien werkt Kristalbad mee aan de klimaatbestendigheid van de regio.

Mijn waardering gaat uit naar alle instanties die aan Kristalbad

‘watermachine’. Deze methode laat iets zien waar we steeds

hebben gewerkt en ik feliciteer ze met deze mijlpaal!”

bouwen tegen de natuur. Wij doen dat ook met ons nationale programma Ruimte voor de Rivier, waar we water niet alleen tegenhouden, maar ook ruimte geven. En denk ook aan de Zandmotor die onze kust versterkt door de kracht van de natuur. Door innovaties op grote schaal toe te passen ontwikkelen we nieuwe kennis en ervaring. Die kennis hebben we hard nodig om de gevolgen van klimaatverandering op te kunnen vangen. Daar kunnen anderen in Nederland, maar ook daarbuiten, weer van profiteren.” Kracht van de combinatie “ Ten tweede is Kristalbad een voorbeeld van wat ik noem ‘de kracht van de combinatie’. Niet eendimensionaal kijken naar een probleem, maar integraal zoeken naar oplossingen. Niet alleen een waterprobleem oplossen, maar ook een mooier landschap maken waar mensen kunnen recreëren. Die manier van werken waarbij heel veel verschillende instanties – waterschappen, provincies, gemeenten, kennisinstellingen – met elkaar samenwerken, hebben we hard nodig. Dat is een

dat maakt niet alleen Twente maar heel Nederland sterker.

van innovaties op grote schaal. Ik denk bijvoorbeeld aan de beter in worden, namelijk bouwen met de natuur, in plaats van

Kristalbad kenmerkt zich niet alleen

effectieve werkwijze, die krachtige oplossingen oplevert en

Over grenzen stappen

Door de uitstoot van gassen zoals CO2 warmt ons klimaat op. Dit heeft nadelige gevolgen voor mens en natuur. Niet alleen stijgt de zeespiegel, het leidt ook tot extremer weer. Er vallen zwaardere buien. Na een periode met veel regen, stroomt er in korte tijd veel water door de riolen, beken en rivieren. Om de klimaatverandering tegen te gaan en de gevolgen op

INNOVATIE & KLIMAAT Over grenzen stappen

Samen aan de slag voor een klimaatbestendige regio

Nederland is natter geworden, met meer extreme buien In de periode 1906-2005 is de gemiddelde neerslag in Nederland met 18% gestegen, vooral in de winter (+26%), het voorjaar (+21%) en de herfst (+26%). In de zomer is de neerslag nauwelijks veranderd.

te vangen, moeten we over grenzen stappen. Nederland en de

bron: KNMI 2006

Europese Unie nemen maatregelen om minder CO uit te stoten. 2

Daarnaast heeft Nederland het Kyoto Protocol ondertekend. Ook dit moet de uitstoot van kwalijke gassen terugdringen. Het Nederlandse klimaatbeleid is er ook op gericht om de hogere zeespiegel, droogte en wateroverlast te bestrijden. Hierbij is de inzet van provincies, gemeenten en waterschappen onmisbaar. Op 2 november 2011 ondertekenden ambassadeurs van waterschappen en gemeenten de klimaatagenda 2011-2014. De uitdaging voor waterschap Regge en Dinkel en partners is om duurzame oplossingen te vinden voor droogte en de wateroverlast in het stroomgebied van de Regge en de Dinkel. Kristalbad is daar een goed voorbeeld van. Zo werken we samen aan een klimaatbestendige regio.

Hoogwater op 20 juni 2013

Technisch waterproject “ Omdat Hengelo lager ligt dan Enschede, stroomt het regenwater dat in Enschede valt, ‘bergafwaarts’ naar Hengelo. Dit kan daar tot wateroverlast leiden. Door het water in Kristalbad te bufferen, stroomt het niet in één keer, maar heel geleidelijk naar Hengelo. De watermachine is bovendien een innovatieve, natuurlijke manier om het water van de rioolwaterzuiveringsinstallatie na te zuiveren. Dit is een mooi voorbeeld van een technisch project van het waterschap. ” Thomas Oosterhuis, jeugddijkgraaf van Nederland

INNOVATIE & KLIMAAT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Een spannende waterharmonica Er zijn dertien waterharmonica’s in gebruik in Nederland. Qua oppervlakte steekt Kristalbad daar met kop en schouders bovenuit. Met 40 hectare is Kristalbad tweemaal zo groot als nummer twee, de Waterharmonica in Tilburg-Noord. Kristalbad combineert waterzuivering met waterberging en dat vraagt om een groot oppervlak. Ook de verblijfstijd van het water is lang, vier tot zes dagen. Het innovatieve van Kristalbad is vooral de afwijkende volgorde van de compartimenten. Andere waterharmonica’s in Nederland beginnen met een bezinkvijver. Het water dat vanaf de rioolwaterzuiveringsinstallatie komt, bevat veel zwevende stoffen die bezinken in dit diepe gedeelte. Het is een goede kweekvijver voor watervlooien die deze zwevende deeltjes opeten. Daarna komen de ondiepe rietsloten, die voedingsstoffen

Koploper van Building with Nature

planten om het zuurstofgehalte op te krikken en er natuurlijker

Niet alleen klimaatveranderingen vragen om een

Opgaven op het gebied van waterberging en -zuivering,

nieuwe stap in waterbouw. De groei van de bevolking

recreatie, natuur en ruimtelijke kwaliteit zijn met

water van te maken. Kristalbad bestaat uit drie compartimenten: drasland,

zorgt voor meer rioolwater en meer bebouwd gebied,

elkaar verenigd en versterken elkaar. Er wordt met

rietvelden en wetlands. In plaats van een bezinkvijver is er het

waar het water slecht weg kan. Voorheen keken

deze vorm van Ecological Engineering over grenzen van

omzetten van stoffen bespoedigt. Onder invloed van licht, lucht

ontwerpers van waterbouwprojecten vooral hoe zij de

vakgebieden gestapt, het is ‘werken met de natuur’, in

en vegetatie doet de waterbodem zijn zuiverende werking: het

negatieve gevolgen voor de natuur konden beperken.

plaats van ‘tegen de natuur’. Daarom was de aanpak en

zuiveringsinstallatie Enschede wordt daardoor biologisch

Ze bouwden hogere dijken of een nieuwe of modernere

realisatie van het multifunctionele Kristalbad zijn tijd al

rioolwaterzuiveringsinstallatie. Door natuurlijke processen

ver vooruit. Eigenlijk koploper van Building with Nature,

bij de waterbouw te gebruiken, willen plannenmakers de

de nieuwe stap in de waterbouw. Een reuzenstap!

natuur juist maximaal versterken. Kristalbad is een goed voorbeeld van dit zogenaamde Building with Nature.

verwijderen uit het water. Tot slot is er een vijver met water-

drasland, waarbij een systeem van eb en vloed het afbreken en

afbreken en omzetten van stoffen. Het water uit de rioolwateractiever, zodat er meer leven in het water ontstaat.

Over grenzen stappen INNOVATIE & KLIMAAT Over grenzen stappen

In de groei “ Door de wisselende waterstanden verwachten we dat er allerlei actieve biofilms (micro-organismen) in het grasland gaan groeien. Deze biofilms spelen een rol bij het afbreken en omzetten van stoffen. Wat er precies in gaat groeien, weet eigenlijk nog niemand, dat is het spannende. Daar kunnen we in de toekomst veel van leren.” Ruud Kampf, adviseur Waterharmonica Vrije Universiteit

INNOVATIE & KLIMAAT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…wat er precies in gaat groeien, weet eigenlijk nog niemand, dat is het spannende…

Over grenzen stappen INNOVATIE & KLIMAAT Over grenzen stappen

…de innovatieve en duurzame manier om de waterkwaliteit te verbeteren…

Groot avontuur “ De watermachine is een indrukwekkend project. Ik ben er trots op dat ik eraan mocht bijdragen. Nu is het afwachten hoe het functioneert en hoe robuust het systeem is. Ik ben benieuwd hoe de compartimenten zich ontwikkelen. Welke waterplanten kunnen het eb- en vloedsysteem aan? Welke organismen ontwikkelen zich in het water? Kristalbad is een groot avontuur tussen Enschede en Hengelo. ” Peter van de Wiele, beleidsmedewerker waterschap Regge en Dinkel

NATUUR KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Natuur in verbinding “Ik heb een civieltechnische achtergrond. Ik heb verstand van wegen en bruggen. Van functionele zaken. En ik ben er stellig van overtuigd, dat je met civiele techniek móóie dingen kunt maken. Mooi én functioneel. Kristalbad is daar een uitstekend voorbeeld van.” Aan het woord is Henk Hengeveld, directeur van Landschap Overijssel, dat eigenaar is van dit bijzondere stukje Nederland, daar tussen Enschede en Hengelo.

Prijzenswaardig vindt hij de rol die waterschap Regge en Henk Hengeveld

Kristalbad biedt verschillende leefgebieden voor allerlei planten- en diersoorten. De biotopen variëren van droog naar nat en van bosachtig via struiken, riet en ruigte naar open water. Veel

staan. Heel kleine, afgezonderde planten- en diersoorten

Dinkel hierin heeft genomen. “Hieraan kun je zien dat het

houden zichzelf niet op een gezonde manier in stand.”

waterschap de ambitie heeft om mooie dingen te maken. Ze

De Hengelosestraat, spoorlijn, fietspad en het Twentekanaal

doen méér dan ze moeten doen. Ze houden zich niet alleen

trokken strepen door het natuurgebied. Nu zijn er voorzieningen

bezig met het zuiveren van rioolwater en onderhoud van beken.

getroffen, die de natuur in het zuiden en zuidwesten verbindt

Ze maken ook nieuwe natuur.”

met het noordoosten.

Strepen door het natuurgebied

Broedvlotjes

Naast waterberging, ecozuivering en recreatiegebied is

Een succesvolle verbinding, dat blijkt wel. “Ook vogels

Kristalbad niet op de laatste plaats natuurgebied. Sterker nog,

komen er graag. Er zijn nu al zo’n 170 verschillende soorten

Kristalbad maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur.

waargenomen. Speciaal voor de zwarte stern zijn broedvlotjes

“Voor natuur is het van belang dat losse natuurgebieden met

neergelegd. We hebben één keer een hele groep zien vliegen.

elkaar verbonden worden. Planten en dieren moeten voor een

Nu hopen we dat ze hier komen broeden. In het middenstuk,

gezonde populatie met andere planten en dieren in verbinding

dat de ecologische verbinding vormt, is beplanting aangebracht,

dieren vinden hier hun lievelingsplek om te wonen.

zoals de meidoorn en de sleedoorn. Als er helemaal niets staat, is het voor sommige dieren lastig om zich te verplaatsen. Die

Het is een ecologische verbindingszone voor de

houden daar niet van.”

natuur. Meerdere voorzieningen zorgen ervoor, Een bijzondere plek

dat dieren niet belemmerd worden om verder te

Op de vraag welke plek in Kristalbad voor Hengeveld

trekken. Kristalbad is daarom het zebrapad voor

favoriet is, blijft hij even stil. “Ik beweer al heel lang dat je van iets functioneels ook iets moois kunt maken. Hier zie je dat dat

de fauna tussen noordoost en zuidwest Twente.

kan. Hier is schoonheid en kwaliteit van de ruimte. Een prachtig lijnenspel. Ik heb geen speciale plek in Kristalbad. Ik zou willen zeggen: Kristalbad is mijn favoriete plek.” De fuut is één van de broedende watervogels in Kristalbad

Natuurlijk gestreept verbonden NATUUR Natuurlijk gestreept verbonden

Veilig oversteken Soms zijn ze bedoeld om te voorkomen dat twee steden aan elkaar vastgroeien. Of als recreatiegebied. Maar minstens zo vaak is een groene buffer vooral natuurgebied. Al sinds de jaren negentig worden waardevolle natuurgebieden met elkaar verbonden. Gebieden, versnipperd door snelwegen, spoorrails of fietspaden, worden met ecoducten of passages weer met elkaar verbonden. Kristalbad maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur en verbindt de groene gebieden van Driene met Twekkelo. Het is de Hengelosestraat die voor Kristalbad de laatste

Boomwortels geven dieren beschutting in de ecopassage

barrière vormt voor vooral amfibieën, marterachtigen en andere kleine zoogdieren en vlinders. Op drie plaatsen zijn passages in voorbereiding, waar ze veilig kunnen oversteken. Ook reeën kunnen hier gebruik van maken. Dat verbetert de veiligheid voor mens en dier, want dat voorkomt verkeersongelukken. Kristalbad is daarmee als ecologische verbindingszone geschikt voor in elk geval dertien belangrijke diersoorten. Maar ook andere dieren voelen zich ongetwijfeld thuis in dit gebied, zoals de vleermuis en diverse vogelsoorten. Met een luisterend oor horen we in het voorjaar de vrolijke zang van de zwartkop, merel, zanglijster of zelfs nachtegaal. En als het bos wat ouder wordt… wie weet horen we dan de specht. Ratatata!

Bijzonder bekijks ” Veel van ons werk voeren we uit in stedelijk gebied. En in de stad hebben we altijd bekijks. We zijn dus wel gewend aan belangstelling. Hier in Kristalbad zaten we enigszins verscholen in het veld achter de spoorlijn. Daardoor viel het aantal bezoekers rond de bouwplaats mee, maar het was wel een bijzondere ervaring op een ochtend bekeken te worden door een paar reebruine ogen. De mensen van onze boorploeg komen uit de Randstad en waren erg verrast toen ’s morgens vroeg enkele reeën rond hun bouwplaats rondhuppelden. Dat maken we niet vaak mee. “ Zelfs bij de aanleg van de spoorkruisingen keken reeën mee

Dirk Jan Zwartbol, projectcoördinator bij Visser & Smit Hanab, die in 2012 drie ondergrondse spoorkruisingen hebben aangebracht.

NATUUR KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Wiioo! ” Achter het speciale kijkscherm kan ik ongestoord vogels observeren. Vanaf deze plek heb ik de ijsvogel al regelmatig gespot. En vanaf de uitkijktoren heb ik zelfs een keer een rode wouw goed voor de lens gekregen. Die zweefde zó boven me. ‘Wiioo-wiioo’, riep hij me toe! Ja, dat was wel een van de meest opzienbarende momenten.” Een tevreden vogelliefhebber

Goed zorgen voor Kristalbad Landschap Overijssel is één van de vier partijen die het beheer en onderhoud in Kristalbad uitvoert. De natte delen, zoals het riet en de waterzones beheert waterschap Regge

Vanuit het vogelkijkjkscherm het waterleven bespieden. waterhoen wintertalimg oeverzwaluw karekiet Enkele vogelsoorten die voorkomen in Kristalbad zijn v.l.n.r.: de waterhoen, de wintertaling, de oeverzwaluw, kleine de kleine karekiet en de ijsvogel

ijsvogel

en Dinkel. De gemeenten Hengelo en Enschede nemen de recreatieve voorzieningen onder hun hoede, zoals de het fietspad, speelplek en de bankjes. Landschap Overijssel beheert en onderhoudt de droge delen. Dan moet je denken aan de paden, de boszone, het grasland en beplanting. Zij zorgt ervoor, dat er op tijd wordt gemaaid. Ook onderhoudt Landschap Overijssel de oeverzwaluwwand, zodat deze zwaluw elk jaar kan nestelen. Tevens houdt ze in de gaten, dat er voldoende los zand ligt voor bijvoorbeeld de hagedissen.

Rare gasten

Langs de bosrand bij de overgang van grasland naar bos met middelhoge beplanting heeft Landschap Overijssel gekozen

“ De kleine plevier… toen de kranen hier nog aan het werk waren, zaten ze er al te broeden. Maar we hebben bijvoorbeeld ook de porseleinhoen gezien. Dat is een zeer zeldzaam soort in Nederland en die broedt hier nu ook.

Overijssel laat er koeien grazen. Die eten alleen wat lekker is. Zo krijg je meer structuur in het landschap. Bij de lindelanen is het beheer intensiever. De specialisten noemen dat park-

Ja, de verwachtingen zijn goed. ”

beheer. Kristalbad is ook qua beheer dynamisch en gevarieerd. Harry Koster, beheerder Kristalbad

voor struweel beheer. Dat is goed voor de zangvogels en insecten. De weides krijgen een kieskeurige beheerder. Landschap

Dat maakt het voor de beheerders zo interessant.

Natuurlijk gestreept verbonden NATUUR Natuurlijk gestreept verbonden

Tafeleenden

Gouden morgenstond “Ik kom hier het allerliefst ’s morgens heel vroeg. Zo tegen zonsopgang. Dan hóór ik de wereld om me heen wakker worden. Waterspetters van de meerkoetjes die onder water duiken en weer omhoog komen. Dat prachtige geluid van de smient. Zelfs dodaars heb ik hier wel eens zien ronddobberen. Dan kom ik helemaal tot rust. ” Een genietende rustzoeker

NATUUR KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…ijsvogel, oeverzwaluw, grote gele kwikstaart, scholekster, wintertaling, zomertaling, zwaan, fuut, meerkoet, waterhoen, kuifeend, krakeend, smient…

Natuurlijk gestreept verbonden NATUUR Natuurlijk gestreept verbonden

Een voortuin van veertig hectare “Ik ben een gelukkig mens. Dit is uniek. Als ik vanuit de woonkamer die vijver zie, dan kan ik mijn geluk niet op. En als ik op de fiets naar huis toe kom, vanuit Enschede,

…plevier, oeverzwaluw, mantelmeeuw, zilvermeeuw, zwarte stern, enzovoort. In de lucht of op het water van Kristalbad…

rijd ik achter het stadion langs. Dan moet ik daar de bult op en kijk ik over dit hele natuurgebied. In de verte zie ik daar mijn huis staan. Dat is gewoon genieten. Wie heeft er nou een voortuin van 40 hectare? Ik heb echt, écht niks te klagen.” Chris Voets, buurtbewoner

ECOZUIVERING KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Kristalbad, trots van Overijssel “Toen ik voor het eerst in het gebied liep, werd ik al geraakt door de mogelijkheden. Zand en graafmachines bepaalden het beeld, maar de contouren van het project waren al duidelijk te zien. Opgaven op het gebied van waterberging en -zuivering, ecologie, ruimte en recreatie worden hier verenigd. Die brede focus is kenmerkend voor Overijssel.” Dat is de eerste herinnering van Bert Boerman, gedeputeerde voor ruimte en water in de provincie Overijssel, aan het project Kristalbad.

Voldoende schoon water De provincie Overijssel stelt de ecologische doelen voor Bert Boerman

Het water in Kristalbad is schoon, maar bevat relatief weinig leven. Voor een betere waterkwaliteit vullen de compartimenten van Kristalbad zich om beurten, lopen leeg en staan droog. Met licht, lucht en vegetatie worden stoffen afgebroken of omgezet. Deze ‘watermachine’ zuivert het water verder en zorgt voor meer leven in het water. Deze unieke vinding van ecozuivering, geïnspireerd op Zweedse methoden, krijgt veel aandacht uit binnen- en buitenland.

Met het project zijn meerdere opgaven gerealiseerd.

oppervlaktewateren vast. De waterschappen nemen de

“Kristalbad is in mijn ogen een geslaagd voorbeeld van hoe

maatregelen om die doelen te bereiken. “We zijn als provincie

je in een gebied al die facetten integraal kunt aanpakken:

ook verantwoordelijk voor de balans in het gebruik van grond-

waterberging, de zuivering van het oppervlaktewater, ecologie,

water, voor de kwaliteit ervan en met name voor de bescherming

recreatie en landschapsbeleving. Daar mogen we als provincie

van drinkwaterwinningen. We moeten ervoor zorgen dat

trots op zijn!”

gebieden er niet op achteruit gaan.” Veel of weinig water “We weten inmiddels dat klimaatverandering ook effect heeft in droge perioden. We moeten er dus op voorbereid zijn dat we soms langer moeten doen met ons water, omdat er minder regen valt. De veiligheid tegen overstromingen is in Overijssel voldoende, maar om dat zo te houden moeten nog wel steeds maatregelen worden uitgevoerd. Overijssel bereidt zich voor op de toekomst en op de veranderingen in het klimaat.” Een mooie leefomgeving Provincie Overijssel hecht ook aan ruimtelijke kwaliteit. “Iedereen die weleens wandelt langs de Dinkel of de Elsbeek, fietst langs de Vecht of de IJssel, of gewoon geniet van het uitzicht langs een stadsgracht, zal beamen dat water hoog scoort als het gaat om de kwaliteit van de woon- en leefomgeving. Daar moeten we dus heel goed mee omspringen.”

Trots

Natuurlijk schoon en kristalhelder ECOZUIVERIng Natuurlijk schoon en kristalhelder

Watermachine aan het werk Het water van Kristalbad is grotendeels afkomstig van de rioolwaterzuiveringsinstallatie Enschede. Dit zogenaamde effluent stroomt via de Elsbeek naar Kristalbad. Het gezuiverde maar levenloze afvalwater bevat weinig zuurstof en bacteriën wanneer het bij Kristalbad arriveert. Voordat het aan Hengelose zijde zijn weg in de Elsbeek vervolgt stroomt het water door de watermachine, die het water ecologisch nazuivert en biologisch actief maakt. De watermachine in Kristalbad is een inen doorstroomsysteem, dat je kunt vergelijken met eb en vloed. En tot stand gekomen door nauwe samenwerking met het Wetland Research Centre en de Universiteit van Halmstad in Zweden. De watermachine is een soort waterharmonica, die wel op meer plaatsen in Nederland na rioolwaterzuiveringsinstallaties is toegepast. De watermachine in Kristalbad is extra bijzonder vanwege de omvang van het gebied. Een waterharmonica is een natuurlijke schakel in de vorm van een zuiveringsmoeras tussen gezuiverd water en water in de sloten en beken. In dit ondiepe watergebied verandert de kwaliteit van het rioolwater naar bruikbaar oppervlaktewater, dat beter geschikt is voor natuurlijk leven. Ook de typisch geur van effluent verdwijnt. De waterharmonica zorgt ervoor dat de kwaliteit van het water beter aansluit bij de samenstelling van het natuurlijke water in de beek.

Uitdagingen op de tekentafel “ Wij moesten vijf opgaven samenbrengen in Kristalbad: waterberging en -zuivering, recreatie, een ecologische verbindingszone en ruimtelijke kwaliteit. Daarin zat de uitdaging! Maar ook later in het ontwerpproces viel er nog genoeg uit te vinden. Welke diameter moeten de buizen voor inen uitstroom van het water hebben? De compartimenten moeten namelijk precies in vier uur vollopen en in acht uur leeglopen en weer opdrogen. Op welke diepte en welke plekken plaatsen we het riet, zodat de zuiverende werking optimaal is en de streepjescode goed te zien is? Ook de verbinding onder het spoor was een technische uitdaging.” Stefan Schorn, landschapsarchitect bij Eelerwoude

ECOZUIVERING KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

3 2 1

HENGELO

B A

ENSCHEDE

Het eerste compartiment stroomt vol.

3 2 1

HENGELO

B A

Het eerste compartiment stroomt leeg,

Drijftillen

Eb en vloed in Twente

het tweede compartiment loopt vol.

vier uur vol (vloed). Daarna volgt het derde vak. Na vier uur

stroomt het water uit het eerste vak naar de volgende zone De Elsbeek voert het water van de rioolwaterzuiverings

(eb) en staat vier uur droog. Na twaalf uur herhaalt de cyclus

installatie Enschede naar het verdeelkanaal van Kristalbad bij

zich. Van het drasland (A) stroomt het water naar de tweede

de Enschedese uitkijktoren. De watermachine bestaat uit drie

zone, de rietvelden (B) en de derde zone, de wetlands (C).

zones achter elkaar, die steeds dieper worden. De eerste zone,

Een enkele keer per jaar, bij extreme regenval, kan het hele

het drasland, is verdeeld in drie compartimenten (A 1, 2 en 3)

Kristalbad volstromen om als waterberging te functioneren.

naast elkaar. Elke vier uur wordt aan de zijde van Enschede in

ENSCHEDE

Het water heeft de weg door de watermachine afgelegd

één van de compartimenten een klep opengezet. Het verloop

en stroomt nu verder in de oorspronkelijke bedding van de

van de tijd wordt in de tekening gesymboliseerd met een klein

Elsbeek. De kwaliteit van het water is verbeterd en het water

klokje. In vier uur tijd stroomt één van de vakken vol en wordt

is biologisch actiever geworden. De natuur in de Elsbeek

afgesloten. De klep in het tweede vak gaat open en stroomt in

krijgt weer volop de kans zich te ontwikkelen.

HENGELO

B A

ENSCHEDE

Het eerste compartiment staat droog, het tweede compartiment loopt leeg en het laatste compartiment stroomt vol.

Natuurlijk schoon en kristalhelder

“ Wat er precies gaat groeien in de draslanden, is heel spannend. Ik verwacht dat door het systeem van eb en vloed de hoeveelheid slib die achterblijft op de draslanden, beperkt is. Maar de exacte hoeveelheid is nog een vraag. Het kan zijn dat zwevende deeltjes door het systeem van eb en vloed snel afgebroken worden. Het laatste compartiment is dieper. Er zullen daar snel waterplanten ontstaan die zuurstof in het water brengen. Er komen vissen en het water wordt biologisch actiever. We kunnen nog veel leren van Kristalbad. ” Ruud Kampf, adviseur Waterharmonica’s

ECOZUIVERIng Natuurlijk schoon en kristalhelder

Spannend water

ECOZUIVERING KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…helder water vol leven, stroomt verder door het gouden avondlicht. Kristalbad indrukwekkend…

Natuurlijk schoon en kristalhelder ECOZUIVERIng Natuurlijk schoon en kristalhelder

…door het natuurlijk verval in Kristalbad komt er meer zuurstof in het water…

Schoon geluk “ Ik zie aan de dieren dat het water schoner is. Voorheen stonk de beek en er groeide maar één soort planten. Je zag geen enkel dier, nog geen slak. Nu zie ik vissen, amfibieën… ik heb zelfs kraanvogels gezien. Ook de reeën zijn terug. Ik ben een gelukkig mens. ” Chris Voets, buurtbewoner

RECREATIE KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Water en natuur Kristalbad zijn het beleven waard Klaterend over grote rotsblokken stort het water uit Kristalbad in de Elsbeek. Aan de rand van Hengelo genieten inwoners van de bloemrijke oevers langs de waterkant. Een ijsvogel vliegt op blauwe vleugels van bloem naar bloem. Met de komst van Kristalbad kunnen inwoners van Hengelo en Enschede volop genieten van nieuwe recreatieve mogelijkheden.

Afgesproken werk Bij de voorbereidingen van het project Kristalbad hebben de Jan Bron

een prachtig uitzicht over Kristalbad.” Het water van Kristalbad vervolgt zijn weg bij de Kettingbrugweg in de Elsbeek, die

gemeenten Enschede en Hengelo afgesproken, dat Kristalbad

verderop in Hengelo weer zichtbaar door de stad slingert.

ook een belangrijke recreatieve functie inneemt. Vooral

“De waterbeleving is terug in Hengelo.“

wandelaars en fietsers kunnen hun hart ophalen in dit gebied. Het is een pleisterplaats in het Rondje Enschede en Kristalbad is opgenomen in het fietsknooppuntennetwerk van de regio

Langs de oevers van Kristalbad en op het water is altijd leven te bespeuren. Vliegende zwaluwen, duikende futen of kwakende kikkers. Een heerlijke plaats om te recreëren. Wandel- en fietspaden bieden alle gelegenheid om van Kristalbad te genieten. Letterlijke hoogtepunten zijn de fraaie vergezichten vanaf de uitkijktorens.

Van-stadion-tot-stadion Hengelo wil dat het landschap rond de stad groen blijft en

Twente. Bovendien is de fietssnelweg een mooi alternatief voor

uitlokt om lekker te bewegen. De visie ‘Sports Centre Hengelo’

het fietsen langs de Hengelosestraat.

geeft de drie kilometer lange strook van FBK-stadion Hengelo tot het voetbalstadion van FC Twente vorm. De strook is vooral

Waterbeleving in Hengelo Jan Bron, wethouder Ruimtelijke Ordening gemeente

bestemd voor sport, recreatie en natuur. Kristalbad ligt er middenin. “Voorheen was dit gebied versnipperd. Enschede

Hengelo: “Het liefst neem ik de fietssnelweg. Dan strekt

ontwikkelt de ruimte rond de Grolsch Veste. Hengelo wil de

Kristalbad zich links en rechts van mij uit. Die watervlakte

ruimte rondom het FBK-stadion een kwaliteitsimpuls geven

waarin de wolken weerkaatsen en het riet wuift… het is een

met onder meer een aftakking van de fietssnelweg naar dit

indrukwekkend gebied. Maar ook vanaf de uitkijktorens heb je

stadion.” Lekker bewegen in de natuur Kristalbad biedt nieuwe gebruiksmogelijkheden. Mensen kunnen er lekker sporten, wandelen of fietsen en er is volop ruimte voor de natuur. Jan Bron: ”De fietssnelweg sluit goed aan op het Rondje Enschede. Het gebied tussen de stadions behoort tot de ecologische hoofdstructuur van Overijssel. Het verbindt de natuur ten noorden en zuiden van de stad. Vogels gebruiken het als herkenningspunt, om te rusten en voedsel te zoeken. Het is een aanlokkelijk gebied voor vogelaars.”

Genieten van golvende lijnen RECREATIE Genieten van golvende lijnen

Struinen en staren In Kristalbad wordt de natuur zo veel mogelijk met rust gelaten. Daarom is de toegang beperkt. Het wandelen fietspad langs de spoorlijn is de belangrijkste verbindingsroute door het gebied. Om het publiek van Kristalbad te laten genieten, zijn er twee uitkijktorens geplaatst. Zo kan iedereen toch Kristalbad beleven, van Hengelo naar Enschede kijken en andersom. Dat is voor jong als oud een boeiende ervaring. Het fietspad vormt onderdeel van de F35, de fietssnelweg tussen Glanerbrug en Nijverdal. Ook op de vlonderpaden in het water en achter het vogelkijkscherm kunnen bezoekers heerlijk genieten van water en natuur. Kristalbad is een leerzaam natuurgebied, dat zich blijft ontwikkelen. Waterschap Regge en Dinkel en Landschap Overijssel organiseren regelmatig excursies. Er is veel belangstelling voor groepsrondleidingen. Vrijwilligers vertellen over de flora en fauna in het gebied en de bijzondere waterfunctie. Deelnemers krijgen uitleg over het proces van eb en vloed in de compartimenten. Daardoor komt er meer leven in het water. De waterplanten en vooral het riet hebben eveneens zuiverende werking. Verder hoort de groep tijdens de rondleiding over de almaar toenemende vogelsoorten in dit unieke watergebied in Twente. Er zijn informatieborden die in heldere taal uitleg verschaffen over de planten en dieren in Kristalbad.

Vrijwilligers leiden regelmatig bezoekers rond

Prachtige vergezichten vanaf de uitkijktoren

Gillende meiden “ Wanneer ik met een groep door het gebied loop, geef ik ook de gelegenheid om de uitkijktorens te beklimmen. Een tijdje terug vond een aantal dames dat erg spannend. Toen schudde ik beneden eens flink aan de toren, zodat het boven een beetje bewoog. Lachen en gillen dat ze deden. Nu is er een extra dwarsbalk geplaatst, zodat elke beweging uit de toren is.” Wout Borger, vrijwillige gids van Waterschap Regge en Dinkel

RECREATIE KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Op zoek naar de horizon De uitkijktorens van tien meter hoog zijn absolute toppers. Bij zonsopgang is de uitkijktoren aan de kant van Hengelo een aanrader. Wild, dat zich overdag verborgen houdt, kan zomaar opduiken en is dan goed waar te nemen. De andere toren staat aan de kant van Enschede, vlakbij IJsbaan Twente. Tegen zonsondergang zet de ondergaande zon het riet in een gouden gloed. Vanaf beide torens geeft het een schitterend uitzicht over water, drasland en rietvelden.

Pareltjes van poëzie In Kristalbad kun je zomaar genieten van een mooi lied of een gedicht. Reinier de Rooie, voormalige stadsdichter van Hengelo en Moes Wagenaar, voormalige stadsdichter van Enschede, hebben hun impressie van Kristalbad weergegeven in poëzie en muziek. De klanken zijn te beluisteren bij de trappalen die bij de uitkijktorens zijn geplaatst. Als je het pedaal naar beneden trapt, hoor je het gedicht en daarna het lied.

Heerlijk klimmen en klauteren

Kinderen kunnen zich heerlijk uitleven op de speelplek,

aangelegd bij de uitkijktoren aan de Kettingbrugweg. Er zijn speelmaterialen uit de natuur aanwezig, zoals zand, takken, boomstammen en stenen. Balanceren op stapstenen in het water en dan op een ‘omgevallen’ boom klauteren. Vervolgens op je buik door een buis kruipen. Of lekker je creativiteit uitleven met zand en water. Natuurlijk spelen bij Kristalbad is spannend en uitdagend. Spelen bij maanlicht

Trappalen met muziek en poëzie

Genieten van golvende lijnen RECREATIE Genieten van golvende lijnen

Lopen door het groen “ Ik ga hier altijd hardlopen. Dat vind ik fijner dan in de stad. Het is hier mooi groen en je ziet veel vogels. In Hengelo is niet zoveel groen, je loopt er langs de huizen en door de straten. Nee, dan loop ik liever in Kristalbad! ” Marloes, hardloper in Kristalbad

RECREATIE KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…spelen bij Kristalbad is spannend en uitdagend…

Genieten van golvende lijnen RECREATIE Genieten van golvende lijnen

…genieten van het uitzicht, de vogels en de natuur. Vanaf de toren of gewoon op een bankje…

Lekker bewegen dicht bij huis “ Ik ken het gebied Kristalbad heel goed, want het Trainingscentrum en De Grolsch Veste zijn op loopafstand. Zelf woon ik in Hengelo. Het is belangrijk dat mensen dicht bij hun huis lekker kunnen bewegen, want dan ga je eerder. Met FC Twente sporten we ook regelmatig in de vrije natuur. We hebben vaak een bosloop, maar dat is niet mijn favoriete onderdeel. Kristalbad is een heel mooie plek om te gaan hardlopen of fietsen. Absoluut een aanwinst voor Enschede en Hengelo! ” Sander Boschker, keeper FC Twente

Samenwerking KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Passie en kwaliteit hand in hand Kristalbad is ook in het land niet onopgemerkt gebleven. In 2011 werd het project genomineerd voor de Gouden Piramide. Dat is een jaarlijkse Rijksprijs voor inspirerend opdrachtgeverschap. Het voornaamste criterium is de wijze waarop de opdrachtgever vorm en inhoud heeft gegeven aan zijn opdrachtgeverschap. Creativiteit, deskundigheid en bezieling zijn daarbij belangrijke kenmerken. Daarnaast is de kwaliteit van het project vanzelfsprekend ook van belang.

Gedurfd ontwerp Landschapsarchitect Yttje Feddes is iemand die met veel Yttje Feddes

Trots en bevlogen “Vooral toen we op bezoek gingen naar Twente, stonden we

ontzag terugkijkt op het project Kristalbad. Zij was de voorzitter

versteld van de bevlogenheid van iedereen. Het was niet alleen

van de jury van de Gouden Piramide 2011. “Het project Kristalbad

de watergraaf die vol trots vertelde over het project, maar ook

wekte vanaf het begin onze interesse. Een boeiend ontwerp in

de leden van het projectteam en aangesloten partners. Iedereen

een versnipperd gebied. Heel bijzonder. Het viel vooral op,

was enthousiast en trots en was goed op de hoogte van het

omdat het waterschap Regge en Dinkel meer deed dan de

project.”

standaard technische opgave van waterberging. Het was niet

De goede samenwerking van alle partijen heeft het project Kristalbad mede tot een succes gemaakt. Medewerkers en bestuurders werkten enthousiast en gedreven om gezamenlijk het

alleen maar een grote waterbak. Er is ook gekeken naar het landschap en de recreatieve mogelijkheden voor de omgeving.

“Het enorme enthousiasme van het team viel op en maakte

Bovendien was het kwalitatief een mooi en passend ontwerp.

bij de jury diepe indruk. De motivatie en gedrevenheid om er

Het kreeg onze aandacht, omdat het waterschap heeft aan

samen iets van te maken, was heel bijzonder en een voorbeeld

gedurfd verder te kijken dan alleen de eigen doelstellingen.”

voor andere projecten in het land. Daarom is Kristalbad voor de Gouden Piramide 2011 geëindigd in de top vijf. Omdat het

einddoel te bereiken. De open en transparante

project Funen in Amsterdam complexer was en met veel weerstanden te maken kreeg, ging deze er met de prijs vandoor.

wijze van communiceren heeft zijn vruchten

Maar Kristalbad blijft me bij als een gedurfd plan, waarbij de

afgeworpen. Trots en tevreden kijkt iedereen terug

kwaliteit van het landschap in een stadsrandzone hoog in het vaandel stond. En van de gedrevenheid van de mensen ben ik

naar het eindresultaat, een prachtig Kristalbad.

nog het meest onder de indruk.”

26 mei 2011 bezoekt de jury van de Gouden Piramide Kristalbad in aanleg

Jury onder de indruk

Inspirerende schakelingen Samenwerking Inspirerende schakelingen

Het projectteam: de schakels van Kristalbad In 2009 is daadwerkelijk een start gemaakt met het project ‘Watermachine Kristalbad’. Rolf te Velde, projectmanager bij waterschap Regge en Dinkel, stond aan het roer van het projectteam. Samen met vertegenwoordigers van de gemeenten Enschede, Hengelo, Landschap Overijssel, provincie Overijssel en Dienst Landelijk Gebied zat het waterschap regelmatig rond de tafel om de plannen gereed te maken voor uitvoering. Vergunningprocedures en grondaankopen waren essentiële onderdelen. Er werden belangrijke beslissingen genomen, waarbij het gezamenlijke doel nooit uit het oog werd verloren. Vertrouwen in het projectteam was een belangrijke factor en de nauwgezette afstemming met elkaar wekte steeds meer enthousiasme. Er was ruimte voor eigen inbreng. “Voor dit stukje Twente stonden relatief veel belangen op het spel. Maar de eerste successen maakten iedereen enthousiaster. Er gebeurde echt iets. Binnen het team klikte het goed. Met humor en plezier en ook zakelijkheid als het nodig was, hebben we duidelijk en open met elkaar gewerkt en samen de schouders eronder gezet. Het project Kristalbad is binnen het budget en binnen de geplande tijd voltooid. En alle doelstellingen zijn gehaald. Het hele projectteam is trots op het resultaat. Dat is prachtig.”

Samen aan de slag

Toverwoord “ Een goed contact met zowel de leden van het projectteam, bestuurders, betrokken organisaties, subsidieverleners en met de buurtbewoners heeft positief gewerkt. Communicatie was het toverwoord. Door iedereen in zijn waarde te laten, hebben we veel draagvlak voor Kristalbad gekregen. Het enthousiasme en de gedrevenheid van de betrokkenen gaf ons vleugels en het gevoel van ‘deze klus gaan we samen klaren!’ ” Rolf te Velde, projectmanager Kristalbad bij waterschap Regge en Dinkel

Samenwerking KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Geduld is een schone zaak Waterschap Regge en Dinkel probeerde zo veel mogelijk rekening te houden met de omgeving, die lange tijd hinder ondervond van de aanleg van Kristalbad. Daarbij werd zelfs de hulp van Sinterklaas ingeroepen. Hij verraste de buurtbewoners met een lekkere chocoladeletter en gedicht:

Ontwerp drijvende baken ‘Water Löp’

Beste buurtbewoner, Lawaai, machines en gegraaf in de buurt. Moddersporen en bergen zand. Ik hoor u denken: het heeft lang genoeg geduurd.

Bewoners kiezen voor Water Löp

Voor iedereen droge voeten, rust, natuur en kristalhelder water. Het project Kristalbad is belangrijk voor later.

Waterschap Regge en Dinkel wilde Kristalbad markeren met een blijvende herinnering. Het gebied ligt in het hart

Nog even volhouden, want de werkers stellen u niet teleur.

van Twente. Daarom lag een tekst in Twents dialect voor

Binnenkort kunt u genieten van een uniek gebied naast de deur.

de hand. De hele buurt is betrokken bij het ontwerp van dit kunstwerk. Zo’n 25 noabers hebben op 17 september

Daarom brengen Sint en Piet u deze lekkernij. Bedankt voor uw begrip tijdens dit enorme karwei.

2012 tijdens een informatiebijeenkomst en excursie door Kristalbad hun stem uitgebracht op de naam van het drijvende baken. Uit de inzendingen is de naam Water Löp

Sint en Piet

gekozen. Het drijvende baken is te zien in Kristalbad aan de zijde van de Hengelosestraat. Noabers praten en denken mee.

Namens Waterschap Regge en Dinkel en alle betrokken partijen.

Inspirerende schakelingen Samenwerking Inspirerende schakelingen

Meebewegen “ Vertrouwen in elkaar. Dat is het belangrijkste bij grondverwerving om een goed resultaat te bereiken. Onze taak in dit proces is goed luisteren, meedenken, mogelijkheden en oplossingen voorstellen. Het is een kwestie van geven en nemen. Meebewegen, noem ik dat. Samen kom je steeds dichter bij de oplossing. ” Nico Drent, adviseur Grondzaken van Dienst Landelijk Gebied, heeft zich bezig gehouden met grondaankoop in Kristalbad

Samenwerking KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

â&#x20AC;Śgoed luisteren, meedenken, mogelijkheden bespreken. Zo deden we datâ&#x20AC;Ś

Inspirerende schakelingen Samenwerking Inspirerende schakelingen

…de eerste successen maakten iedereen enthousiast. Er gebeurde echt iets…

Hete zomeravond “ Ik herinner me de hete zomeravond in 2009 in Enschede toen we in de stuurgroep overeenstemming bereikten. Dat was het startsein voor Kristalbad. Met name de waardering voor de grond was een lastig verhaal. De grond moest worden afgewaardeerd van woningbouwgrond naar de waarde van grond voor groen en water. Er lag een mooi ruimtelijk ontwerp met stapeling van diverse functies. Het gevoel dat er iets bijzonders ging ontstaan overheerste bij de stuurgroepleden. Iedereen was bereid en enthousiast om er iets van te maken. Er zijn extra middelen gevonden om het financiële verlies van de grond te compenseren. Ook de provincie Overijssel heeft moed getoond door onteigening in te zetten als stok achter de deur. Alle partijen spraken uit één mond. De solidariteit onderling was hoog. Dat was onze kracht. ” Henk Holterman, lid dagelijks bestuur waterschap Regge en Dinkel

VAN VROEGER NAAR NU KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Ooit was het gewoon een stukje land… “Vanavond houd ik een toespraak bij een bedrijf dat 75 jaar bestaat. Gesticht in 1938 dus. In datzelfde jaar is het Twente kanaal met de hand gegraven. Kun je het je voorstellen? Eigenlijk ligt het er dus helemaal nog niet zo lang.” Aan het woord is Hans van Agteren, wethouder van Enschede met in portefeuille Duurzaamheid, Leefomgeving, Verkeer, Recreatie & Toerisme. Onderwerpen die allemaal samen komen in Kristalbad.

Ooit was het een heideontginningsgebied. De laatste jaren Hans van Agteren

Kristalbad ligt tussen de steden Enschede en Hengelo en wordt afgebakend door de Hengelosestraat en het Twentekanaal. Een klein stukje land dat in korte tijd een grote

Hengelo. Grote regenbuien hebben vaak Hengelo tot paniek

was het een maïsveld en een weiland met een poeltje erin.

gebracht. Tunnels liepen onder en riolen stroomden over. Dat

“Het was boven alles gewoon een stukje land, dat daar lag. Een

kun je je buren niet aandoen natuurlijk. Met Kristalbad is een

vergeten stukje in het rondje Enschede. Wie het rondje fietste,

goede stap gezet. Maar we zijn er nog niet!” En daarmee

moest bij dit stuk maar even doortrappen.” Toen de plannen

bedoelt wethouder Van Agteren de toekomst van waterberging.

voor de huidige watermachine zich ontvouwden, was Hans

“Het klimaat verandert. Kijkend naar de lijnen van deskundigen,

van Agteren direct enthousiast. “Het is een unieke manier van

moeten we alert blijven op watermanagement.”

waterberging.” Pijlen naar de toekomst De buren in paniek

Naast die van watermanagement zijn er meer pijlen gericht

In het gebied kan bij heftige regenval 187.000 m water 3

opgevangen worden. “Enschede ligt natuurlijk hoger dan

naar de toekomst. Dwars door het gebied is de F35 aangelegd, de fietssnelweg tussen Nijverdal en Duitsland. Deze hoogwaardige verbinding heeft zo min mogelijk kruispunten en stoplichten.

verandering heeft ondergaan. Maar hoe was

“Een groot deel van de Twentenaren werkt in Twente. De afstanden zijn relatief beperkt en elektrische fietsen worden

het vroeger? Een blik terug in de tijd.

steeds vaker gezien. Samen met Twente Mobiel stimuleren we om met de fiets naar het werk te gaan. Snel en makkelijk naar je werk kunnen, zonder files en met een beperkte milieubelasting, en dan ook nog door zo’n prachtig gebied fietsen, dat is toch geweldig?!”

Twentekanaal

Samen balanceren VAN VROEGER NAAR NU Samen balanceren

Rijksmonument 46596: de koekoeksteen Wie rond de middeleeuwen zijn brood verdiende in een boerenbedrijf, had geen eigen grond, maar maakte gebruik van een marke. Dat was gemeenschappelijke grond in eigendom van de boerderijen in het buurtschap. Hier kon je als boer het vee laten grazen of het gebruiken voor landbouw. En om er nou voor te zorgen dat bijvoorbeeld de schaapskudde niet per ongeluk van het ene gemeenschappelijke gebied naar het andere kuierde, werden de grenzen van het gebied gemarkeerd. Dat gebeurde door middel van stenen, dijken of houtwallen. Rijksmonument 46596 is zo’n grensmarkering: de koekoeksteen. Kristalbad ligt namelijk in twee marken, die van Twekkelo en van Drienerlo. Een rij bomen en de koekoeksteen geven de grens aan tussen deze twee marken. Toen Kristalbad werd aangelegd, zijn deze historische grenzen intact gelaten. De slechte bomen uit die rij – ook wel houtwal genoemd – zijn er tussenuit gehaald en de koekoeksteen is terug op de dijk gelegd. Hij bleek er namelijk vanaf te zijn gerold…

De koekoeksteen

Slapen in de natuur “ Ik heb hier van jongs af aan al gewandeld. Langs de beek liep ik dan naar Enschede. Langs de maisvelden die hier stonden. Ik kan me nog herinneren dat daar nog twee huizen stonden, daar bij het fietspad. Er was een opslagvijver voor overtollig regenwater. In de zomer mocht je daar niet in, maar in de winter maakten we er op onze schaatsen dankbaar gebruik van. Ik wandel nog steeds vaak naar Enschede en terug. Er leven hier ontzettend veel vogels. En kikkers ook. Als ik ‘s zomers mijn slaapkamerraam open heb, hoor ik ze kwaken. Alsof ik in de natuur slaap. ” Marianne Smink, camping Zwaaikom

VAN VROEGER NAAR NU KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

De Elsbeek, 10 jaar geleden

Kristálhelder water Zwaaikom is de officiële benaming voor inhammen waar schepen de ruimte hebben om te keren. Maar geen schip heeft hier ooit gekeerd. Wel was het jarenlang hét zwembad voor Hengelo en omgeving. Buiten de palen mocht niet gezwommen worden, daar zag Opa Strookappe op toe. Maar in 1960 kwam er een einde aan het zwemplezier. Het rioolwater van het waterzuiveringsbedrijf in Enschede werd geloosd in het Twentekanaal en het water was niet meer geschikt als zwemwater. Schoonzoon Jan Smink, die het zwembad inmiddels had overgenomen, liet zich niet uit het veld slaan. Op de dijk bouwde hij een nieuw zwembad. Niet zomaar een zwembad, maar een bad met kristalhelder water. Het Kristalbad. In 1978 namen Jan Smink jr. en zijn vrouw Marianne het bedrijf over. Tot 1991 was het

Groene dwarsligger

Kristalbad hét openbare zwembad van Hengelo. Maar het aantal bezoekers liep terug en het

Vroeger was Kristalbad een overgangsgebied tussen beide

zwembad moest haar deuren sluiten. Een klein

gemeenten met een agrarische invulling. In de jaren ’90 werd

deel van het zwembad ligt er nog voor de

gesproken over uitbreiding van Go Planet in dit gebied. De

campinggasten. Het badmeesterhuisje, dat

gemeenten Enschede en Hengelo wilden het gebied tussen

vroeger zo markant op de steiger stond, staat

de stadions Grolsch Veste in Enschede en het Fanny Blankers Koen (FBK) stadion in Hengelo vullen met commerciële sporten vrijetijdsaccommodaties. Er waren ambitieuze plannen voor

Zwemb

mbad Het Kristalbad, ad De Zwaaikom, later zwe

met het badmeesterhuisje

nu ook als baken naast het bad.

een skibaan en een parkeergarage. Maar tevens moest een groene strook dit gebied doorkruisen. Een smalle ecologische zone dwars door de sportzone was het voorstel. Maar voor de natuur was dit geen ideale oplossing. Omdat het moeilijk was financiers te vinden voor deze plannen, duurde het lang voordat het plan een definitieve wending kreeg. Geleidelijk aan veranderden de inzichten en toen er vanuit het waterschap een oplossing moest komen voor waterberging kozen de gemeenten om een brede ecologische verbinding tussen Twekkelo en Driene te realiseren. Daarmee was bebouwing tussen Hengelo en Enschede definitief van de baan.

Duitse kazerne “ In 1945 schoten de Engelsen de bouwsels bij de zwembad De Zwaaikom in brand. Ze dachten dat het een Duitse kazerne was. De watertoren zagen ze aan voor uitkijkpost…”

Samen balanceren VAN VROEGER NAAR NU Samen balanceren

Omkleden in de schemer “ Na de Tweede Wereldoorlog was er hier in de omgeving niet veel keuze in het aanbod van zwemgelegenheden met, voor die tijd, goede voorzieningen. Maar hier was toezicht, een zandstrand, houten vlonders tussen het diepe en ondiepe gedeelte, speelweiden en badhokjes. Bij de badhokjes aan de voorzijde was natuurlijk licht. Maar aan de achterzijde – of in de schemer, als het later op de dag was – zag je geen hand voor ogen. Ik kan me niet herinneren dat er elektra was… ” Gerard Oude Egberink, inwoner van Enschede

VAN VROEGER NAAR NU KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

…een vergeten stukje land in het rondje Enschede…

Samen balanceren VAN VROEGER NAAR NU Samen balanceren

…ik kan me niet herinneren dat er elektra was…

Met de fiets onderuit “Ik denk dat het in de periode van 1952 tot 1955 is geweest. Van Enschede gingen wij per fiets over de Kettingbrugweg, naar het bad. Dat was een grindweg. Menigeen is daar gevallen, met name bij de scherpe bocht bovenaan de weg, kort voor de ingang.” Gerard Oude Egberink, inwoner van Enschede

KRISTALBAD UITGELICHT KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Op deze 3D-hoogtekaart zijn de

Hoogtekaart

hoogte足verschillen in Twente sterk overdreven. Goed te zien is dat Enschede, gelegen tegen de flank van een stuwwal, een stuk hoger ligt dan Hengelo. Water stroomt bij hevige regenval met grote snelheid richting Hengelo.

De locatie van Kristalbad is op het plaatje met de peillat aangegeven.

Op dit langsprofiel ziet u links Hengelo en rechts

Langsprofiel

Enschede aangeduid. Het hoogteverschil tussen Enschede en Hengelo bedraagt 13 meter. De ruimte tussen de uitkijktorens symboliseert hoe het water bij hevige regenval in Kristalbad wordt geborgen (van links naar rechts, A, B, C).

Hengelo

Enschede

Projectpartners Beeldtaal, ontwikkeld voor Kristalbad

m + NAP 26.00

INFO

25.00

Routepaal

Peillat

Informatiebord

Uitkijktoren

Projectpartners:

KRISTALBAD Schakel tussen stad en land, droog en nat

Colofon Uitgave: Waterschap Regge en Dinkel, Almelo Samenstelling en redactie: Tekstteam Oost, m.m.v. Haaxman Communicatie Lettele, Marion Wienholts Tekst & Communicatie Deventer en Op het puntje Meppel Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s en afbeeldingen: Waterschap Regge en Dinkel; Landschap Overijssel; Jan van de Maat; Yvonne Haaxman; Marion Wienholts; Misja Boonzaaijer; Historisch Museum Hengelo; Eelerwoude; Laurens Delderfield (Buiten-Beeld) Vormgeving en opmaak: Identity Design, Rotterdam Druk: Control Media

1e druk, oktober 2013 ISBN 978-90-801601-5-6

Kristalbad is een uniek watergebied van veertig hectare tussen Enschede en Hengelo. Het is een multifunctioneel gebied, waar waterberging, ecologische verbinding, ruimtelijke kwaliteit, recreatie en ecologische zuivering zijn samengebracht.

Dit herinneringsboek is uitgebracht ter gelegenheid van de opening van Kristalbad in september 2013.

Schakel tussen stad en land, droog en nat