Otters terug in rivierenland in Zoogdier - ARK Natuurontwikkeling

maar waarvan de populaties <strong>in</strong> hun totaliteitniet wezenlijk zijn veranderd.Uit historische documenten blijkt dat menvóór 1800 heeft geprobeerd om de Exmoorponyte verbeteren door er anderepaardenrassen <strong>in</strong> te kruisen, maar dat dekruis<strong>in</strong>gen niet <strong>in</strong> staat waren om <strong>in</strong> hetwild te overleven. Mogelijk hebben enkelenakomel<strong>in</strong>gen toch overleefd en is dit deoorsprong van het X3-haplotype <strong>in</strong> de Exmoorpony.Ter vergelijk<strong>in</strong>g; van de 5 onderzochteKonikpaarden hadden er 4 hetzogenaamde X3-haplotype en 1 een haplotypevan Europese oorsprong.Exmoorpony’s. Foto Hans HovensDe panda wel, de Exmoorponyniet? Er zijn meerdere bewijzen voor derechtstreekse afstamm<strong>in</strong>g van de Exmoorponyuit het kle<strong>in</strong>ere type oerpony, dat <strong>in</strong>het laat-Pleistoceen <strong>in</strong> Noordwest-Europavoorkwam. Daarmee hebben we er eenwilde diersoort bij. Er is daarom veel tezeggen voor de aanduid<strong>in</strong>g van de Exmoorponymet de wetenschappelijke naamEquus ferus (wild paard). Daarmee wordtrecht gedaan aan de uniekheid van de Exmoorponyten opzichte van gedomesticeerdepaarden (Equus caballus).Bovendien is het wellicht een stimulansvoor natuurbeschermers om de Exmoorponyte behouden.Omdat het aantal Exmoorpony’s nu te kle<strong>in</strong>is om hun voortbestaan op de lange termijnte waarborgen, pleit het Samenwerk<strong>in</strong>gsverbandExmoorpony voor het<strong>in</strong>zetten van Exmoorpony’s bij Europesebegraz<strong>in</strong>gsprojecten <strong>in</strong> voor deze pony’sgeschikte gebieden en klimaatzones. Helaasworden er nu nog veel andere paardenrassen<strong>in</strong>gezet ten koste van deExmoorpony. Daarmee wordt een authentiekewilde ponysoort uit Europa over hethoofd gezien. Omdat het Samenwerk<strong>in</strong>gsverbandExmoorpony het tot op hedenmoet stellen zonder enige f<strong>in</strong>anciëlesteun, hangt de Nederlands-Vlaamse bijdrageaan het behoud van onze oerponyvooralsnog af van een handvol vrijwilligers.Er gaat momenteel veel geld naar het behoudenvan bedreigde diersoorten, zoalsde panda. Het wordt tijd dat de Exmoorponywordt toegevoegd aan de lijst met bedreigdewilde diersoorten. Alleen dankunnen we deze op de lange termijn behouden.Woord van dank De auteurs bedankenMichael Cieslak voor het toelichten van dehaplotypenverdel<strong>in</strong>g bij de Exmoorpony ende Konik.Hans Hovens (<strong>in</strong>fo@faunaconsult.nl) enHenri Kerkdijk-Otten (megaherbivore@gmail.com).Verder lezen?• Een versie van dit artikel met daar<strong>in</strong> de literatuurverantwoord<strong>in</strong>gis op te vragen bij de auteurs.Vrijlaten van een otter. Foto Rob Buiter.<strong>Otters</strong> <strong>terug</strong> <strong>in</strong> RivierenlandOtter Henk werd op maandag 16 april 2012 <strong>in</strong> de omgev<strong>in</strong>g van Doesburg losgelaten.Henk is de eerste van m<strong>in</strong>imaal 20 dieren die de prille otterpopulatie <strong>in</strong> het rivierengebied(Rijntakken en Maasdal) de komende jaren gaan versterken.De bijplaats<strong>in</strong>g werdfeestelijk gevierd tijdens het Rijn-<strong>in</strong>-Beeld symposium op 19 april. Tijdens het symposiumwerd <strong>terug</strong>geblikt op tw<strong>in</strong>tig jaar succesvolle natuurontwikkel<strong>in</strong>g langs onze Rijntakken.De otter is één van de soorten die hiervan zullen profiteren. In het rivierengebiedliggen prachtige kansen voor de <strong>terug</strong>keer van otters.Bart Beekers, Johan Bekhuis en Dennis LammertsmaIn juni 2012 is het tien jaar geleden dat deeerste otters <strong>in</strong> de Weerribben, de Wiedenen de Rottige Meenthe werden losgelaten.In de periode 2002-2008 zijn <strong>in</strong> totaal 31otters uitgezet. Momenteel bestaat dekernpopulatie door eigen aanwas uit eenzestigtal dieren. Daarmee zit het uitzetgebiedpraktisch vol. In de periode 2002 t/m2009 zijn maar liefst 110 nakomel<strong>in</strong>gengeregistreerd. Dat is een heel goed resultaaten je kunt het zien als bewijs dat dezelaagveenmoerassen net als vroeger nogsteeds een ideaal otterleefgebied zijn. Nietalle jonge dieren v<strong>in</strong>den momenteel nogeen plek <strong>in</strong> hun geboortestreek. Het zit zovol, dat ze genoodzaakt zijn elders geschiktleefgebied te zoeken.Lessen uit eerdere her<strong>in</strong>troductiesEr lijkt welhaast sprake van hetideale her<strong>in</strong>troductie-scenario, maar er<strong>Zoogdier</strong> 23-2 pag<strong>in</strong>a 17

zijn wel een paar fl<strong>in</strong>ke hobbels. Allereerstlopen de otters als oeverbewonend zoogdiereen groot riscio op verkeersmortaliteit.Ruim driekwart van de dood gevondendieren blijkt overreden. Deze situatie komtovereen met die <strong>in</strong> heel West-Europa. Hetmoderne, drukke Nederland is dus een risicovolleefgebied voor otters. Gelukkigwordt die uitdag<strong>in</strong>g opgepakt en werkenotterliefhebbers en wegbeheerders metvereende krachten aan ontsnipper<strong>in</strong>gsmaatregelen,die de verkeersrisico’s <strong>terug</strong>moeten dr<strong>in</strong>gen. Op diverse lokaties wordendaar goede resultaten mee geboekt.De tweede kantteken<strong>in</strong>g is de voedselsituatievan de otters. Er is vis genoeg, daarschort het niet aan, maar de kwaliteit vande vis is niet altijd even rooskleurig. Er circulerennog altijd milieuverontre<strong>in</strong>igendestoffen (o.a. PCB’s, diox<strong>in</strong>es) <strong>in</strong> ons watermilieu.Omdat otters vooral vis eten, krijgenze giftige stoffen b<strong>in</strong>nen die zich <strong>in</strong>hun lichaam kunnen opstapelen. Alterravoert sectie uit op doodgevonden otters enstelt vast dat otters op <strong>in</strong>dividu-niveau eengrote variatie <strong>in</strong> PCB-gehaltes laten zien.Vermoedelijke reden hiervoor is dat ottersleven <strong>in</strong> een territorium van circa 15 kilometeroeverlengte verspreid over diversewateren. Er is echter geen aanwijz<strong>in</strong>g datdeze stressfactor op populatieniveau <strong>in</strong>vloedheeft.De derde kantteken<strong>in</strong>g heeft betrekk<strong>in</strong>g opVoedselketen met otter als toppredator. Illustratie Jeroen Helmerde smalle genetische basis van de nieuweNederlandse otterpopulatie. Alles stamt afvan een dertigtal starters, waarvan maareen beperkt aantal aan voortplant<strong>in</strong>g toekwam.Uitval <strong>in</strong> de beg<strong>in</strong>periode en de dom<strong>in</strong>anterol van een kle<strong>in</strong> aantalmannetjes heeft ervoor gezorgd dat momenteelrelatief veel neven, nichten, achternevenen achternichten rondzwemmen.De <strong>in</strong>teeltcoëfficiënt is hoog. Over de gevolgenvan <strong>in</strong>teelt bij otters is we<strong>in</strong>ig bekend,maar onderzoek bij anderezoogdieren laat zien dat het een negatiefeffect kan hebben op de reproductie enoverlev<strong>in</strong>g. Op de lange termijn valt uitwissel<strong>in</strong>gmet Duitse otters te verwachten,maar de Duitse populatie breidt zich maarlangzaam uit <strong>in</strong> onze richt<strong>in</strong>g. Op de kortetermijn is het daarom wenselijk om deNederlandse populatie te versterken metniet-verwante dieren.Herstel riviernatuur en kansenvoor otters De grote rivieren Rijn enMaas en hun zijbeken hebben een rijk otterverleden.Vijftig jaar geleden verdweende otter hier door biotoopvernietig<strong>in</strong>g,zware vervuil<strong>in</strong>g, achteruitgang van de visstanden door <strong>in</strong>tensieve jacht (schadelijkwild!) en stroperij. De waterkwaliteit envisstand zijn <strong>in</strong>middels sterk verbeterd,natuurontwikkel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de uiterwaarden ende aanleg van nevengeulen hebben hetleefgebied een enorme impuls gegeven ende maatschappij is nu ottervriendelijk(geen jacht en stroperij).Een verkenn<strong>in</strong>g van de geschiktheid als otterleefgebiedbracht aan het licht dat erprima kansen zijn voor een duurzame populatie.Met name de comb<strong>in</strong>atie van rivieruiterwaardenmet geulen en plassenen moerasrijk achterland (beekmond<strong>in</strong>gen,Oude IJssel, Oude Rijnstrangen)vormt een veelbelovende keten van stepp<strong>in</strong>g-stones.Uiterwaarden, afgetakte rivierlopen,beken, beekmond<strong>in</strong>gen enb<strong>in</strong>nendijkse wateren zijn relatief schonerdan de rivieren zelf. De Gelderse Poort ende uiterwaarden van de IJssel en de Waalbieden elk vermoedelijk ruimte aan eenpopulatie van circa 30 otters. In Limburgvormt het Maasdal met haar zijbeken eenpotentieel leefgebied voor circa 50 dieren.De aanwezigheid van bevers langs de rivierenen beken is een heel <strong>in</strong>teressant gegeven,omdat uit het buitenland bekend isdat otters graag gebruik maken van beverburchten.Bij ijsvorm<strong>in</strong>g kunnen beverszorgen voor een toegang onder het ijszodat otters bij hun prooidieren kunnenkomen.Otter Vrouwtje Doesburg. Foto Freek NiewoldKnelpunten oplossen Gezien het<strong>in</strong>tensieve verkeerswegennet en de hogeverkeerssterfte onder otters worden verkeersrisico’sals belangrijkste knelpuntvoor de ontwikkel<strong>in</strong>g van een duurzame otterpopulatie<strong>in</strong> het Rivierenland beschouwd.Het levende bewijs is eenondernemend ottervrouwtje dat <strong>in</strong> 2002was uitgezet <strong>in</strong> de Weerribben, vervolgenseen poosje nabij Urk verbleef en <strong>in</strong> 2003 uithet oog verloren raakte. In september 2008werd ze out-of-the-blue bij Doesburglangs de IJssel als verkeersslachtoffer gevonden.Na sectie werd duidelijk dat zehier een onbekend mannetje had getroffenen twee jongen kreeg. Het moederdierbleek een zeer laag PCB-gehalte <strong>in</strong> haarvetweefsel te hebben, lager zelfs dan bijhaar uitzet <strong>in</strong> 2002. Korte tijd later leverdehet drukke verkeer rond Doesburg nogtwee dode otters op, namelijk het mannetjeen een jong vrouwtje.Verkeersslachtoffers zijn nooit voor devolle 100% uit te sluiten, maar door goedontsnipper<strong>in</strong>gsbeleid kan verkeerssterftewel fl<strong>in</strong>k worden verm<strong>in</strong>derd. Getriggerddoor de Doesburgse primeur hebben diversepartijen <strong>in</strong> Gelderland, Overijssel enLimburg de potentiële otterknelpuntenlangs de rivieren <strong>in</strong> kaart gebracht. Alleenal langs de IJssel zijn bijna 160 weg-waterkruis<strong>in</strong>genonder de loep genomen. Deuitkomst viel heel erg mee: slechts zevenzijn als risicovol aangemerkt en wordendoor de prov<strong>in</strong>cies, waterschappen, Rijkswaterstaaten gemeenten aangepakt.Daarnaast is de situatie bij Doesburg extrasecuur bekeken en op diverse plekken metrasters en looprichels [foto] beveiligd doorWaterschap Rijn en IJssel, prov<strong>in</strong>cie Gelderlanden gemeente Doesburg.Huidige verspeid<strong>in</strong>g en bijplaats<strong>in</strong>gAan de hand van DNA uit spra<strong>in</strong>ts(uitwerpselen) en beelden van fotovallen[foto] werd duidelijk dat <strong>in</strong> het voorjaar van2012 bij Doesburg nog m<strong>in</strong>stens één volwassenvrouwtje en mogelijk nog 1-2 vrouwelijkeotters zitten. De regio Doesburg iser trots op en zou het na alle <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>genRaster Barend Ubb<strong>in</strong>kweg met looprichel Doesburg. Foto Freek Niewoldzonde v<strong>in</strong>den als de m<strong>in</strong>ipopulatie bij gebrekaan een mannetje zou uitdoven. Gelukkigwas <strong>in</strong> april een jong en nietverwant mannetje beschikbaar dat <strong>in</strong> 2011verweesd was aangetroffen <strong>in</strong> NationaalPark de Weerribben. In plaats van deze onervaren,jonge man <strong>terug</strong> te plaatsen <strong>in</strong>zijn herkomstgebied, waar hij we<strong>in</strong>ig kanszou maken tussen de sterke, territorialemannetjes, werd besloten hem een toekomstte gunnen bij de Doesburgse dames[foto].<strong>Otters</strong> <strong>in</strong> Rivierenland <strong>ARK</strong> Natuurontwikkel<strong>in</strong>gen het Wereld Natuur Fondswerken met talrijke organisaties samenaan de <strong>terug</strong>keer van de otter langs de Nederlandserivieren. In februari 2012 kreeg<strong>ARK</strong> een ontheff<strong>in</strong>g van het M<strong>in</strong>isterie vanEL&I voor de bijplaats<strong>in</strong>g van otters, aangeziende soort al op eigen kracht begonnenis het IJsseldal te koloniseren. OtterHenk is de eerste van m<strong>in</strong>imaal 20 dierendie <strong>in</strong> het Gelderse rivierengebied en <strong>in</strong>Midden-Limburg bijgeplaatst zullen worden.De focus gaat nu naar het verkrijgenvan niet-verwante otters uit buitenlandseotterstations. Daarmee kan de komendejaren nieuw bloed <strong>in</strong> de Nederlandse populatieworden <strong>in</strong>gebracht.Het rivierengebied is een perspectiefrijkleefgebied door de verbeter<strong>in</strong>g van de waterkwaliteiten het grootschalige natuurherstel.Heel <strong>in</strong>teressant is de rol van hetrivierengebied als verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gsas naar anderepotentiële ottergebieden b<strong>in</strong>nen Nederlanden naar België (Ardennen) enDuitsland (Eifel en Nedersaksen).<strong>Otters</strong> <strong>in</strong> Rivierenland is een project <strong>in</strong> deprov<strong>in</strong>cies Gelderland, Overijssel en Limburg.Overijssel en Gelderland herbergennu al otters, Limburg bereidt zich voor opde komst met grootschalige ontsnipper<strong>in</strong>gsmaatregelen<strong>in</strong> beekdalen. Voor eenoptimale afstemm<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>nen Gelderlanden Limburg is <strong>in</strong> beide prov<strong>in</strong>cies een otterplatform<strong>in</strong> het leven geroepen, waar dediverse belanghebbende partners zitt<strong>in</strong>ghebben: prov<strong>in</strong>cie, Rijkswaterstaat, waterschappen,natuurbeheerders en muskusrattenbestrijd<strong>in</strong>g.De monitor<strong>in</strong>g van otterslangs de Rijntakken wordt begeleid doorAlterra en de bever- en otterwerkgroepCaLutra van de <strong>Zoogdier</strong>verenig<strong>in</strong>g. DeDoesburgse populatie wordt gemonitorddoor de Otterwerkgroep Doesburg en NiewoldWildlife Infocentre.Bart Beekers en Johan Bekhuis (<strong>ARK</strong> Natuurontwikkel<strong>in</strong>g),Dennis Lammertsma (Alterra Wagen<strong>in</strong>genUR),bart.beekers@ark.euVerder lezen?• www.otters<strong>in</strong><strong>rivierenland</strong>.nl• Jansman, H.A.H., D. Lammertsma, H.P.Koelewijn & A.T. Kuiters 2012. De otter <strong>in</strong>Overijssel: status en toekomstverwacht<strong>in</strong>g. Alterranotitie, Wagen<strong>in</strong>gen.• Kotterman, M. & B. van der Lee 2011. Gehaltesaan diox<strong>in</strong>es en diox<strong>in</strong>eachtige PCB’s <strong>in</strong>pal<strong>in</strong>g en wolhandkrab uit Nederlands zoetwater.Rapport Imares Wagen<strong>in</strong>gen UR. 37 p.• Kurstjens, G., B. Beekers, H. Jansman & J.Bekhuis 2009. De <strong>terug</strong>keer van de otter <strong>in</strong> hetrivierengebied. Kurstjens Ecologisch adviesbureau,Beek-Ubbergen. Rapport 2009.05. 60p.• Niewold, F.J.J. & B. Beekers (2011), Verkenn<strong>in</strong>gotterknelpunten <strong>in</strong> het beheergebied vanRijkswaterstaat Oost-Nederland langs de IJssel.Niewold Wildlife Infocentre & <strong>ARK</strong> Natuurontwikkel<strong>in</strong>g,Doesburg. 37 p.• QR-code: bijplaats<strong>in</strong>g otter Henk op VroegeVogels TV 24 april 2012<strong>Zoogdier</strong> 23-2 pag<strong>in</strong>a 18<strong>Zoogdier</strong> 23-2 pag<strong>in</strong>a 19