19 e&w001 2013 by EWvakblad

E&W Onafhankelijk Vakblad voor

Energie en Water Jaargang 1 September 2013

Besturen • Beslissen • Opinievorming • Management

Raedthuys, de groenste partner in energie

Sector zonne-energie: volwassen en klaar voor grootschalige toepassing

Efficiënt wateren energieverbruik bij Aviko

Vakbeurs Energie 2013

Hoger rendement met minder energie

E&W 01 2013.indd 1

05-09-13 10:56

E&W 01 2013.indd 2

05-09-13 10:56

VoorWoord

Energie & Water Voor u ligt het nieuwe combinatienummer van Energie- en waterVakblad. Kortweg E&w genoemd. HĂŠt onafhankelijkeen integrale vakblad dat alle sectoren en vraagstukken binnen de energie- en waterbranche bundelt. De combinatie komt voort uit een toenemende branchevraag om energie- en watervraagstukken voor overheid, producenten en distributeurs bespreekbaar te maken. E&w vormt dan ook een uitstekend multimediaal platform voor overheid, semioverheid/ waterschappen, ontwerpen adviessector, installatiebranche, industrie & grootverbruik, transport, wetenschap en onderwijs. Het gaat hierbij om actief management waarbij geen verbruik van energie- en waterbronnen naast verduurzaming centraal staan.

Transparant Meer windmolens op zee en op land naast forse energiebesparing en minder kolencentrales. Dat zijn de hoofdlijnen van het energieakkoord van 27 augustus jl. De duurzame/ groene energiedoelstelling van 16% is doorgeschoven naar 2023. in 2020 moet wel 14% van het totale energieverbruik duurzaam zijn opgewekt. Dit naast een energiebesparing van 4,5% in datzelfde jaar! wie controleert? Het mag natuurlijk niet zo ondoorzichtig gaan als met de natuurstroom van nuon opgewekt uit de duurzame energiebronnen zon, wind en water! Kortom werk aan de winkel en goed nieuws voor de branche. Dat betekent meer energiezuinige technieken en pompen, meer isolatie en dus meer installatie. nederland wordt groener maar het duurt wel 10 jaar voor het zover is zonder voorlopig een verplicht karakter. Snellere vergunningen en subsidies zijn hierbij de sleutel tot succes, maar dan wel transparant!

www.energievakblad.nl

Schaliegas Het uitstel tot proefboring is geen afstel. Pvda moet nog over de streep getrokken worden op basis van deugdelijke argumenten. goed voor de rijksbegroting! Prima grondstof voor chemiebedrijven aldus VEMw en VnCi! Milieuveilig boren kan volgens de onderzoekbureaus! Maar hoe veilig is het voor het grondwater en daarmee de drinkwaterproductie? Proefboringen moeten dat gaan uitwijzen, maar is nederland wel voor? Of trekt schaliegas ons uit het economisch dal? Op de komende beurs Energie 2013 in â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch van 24 t/m 26 september a.s. zeker een van de onderwerpen van gesprek. in deze eerste editie van E&w veel aandacht voor deze beurs met beursprogramma en standhouderlijst. wilt u ook de energie- en watermarkt informeren over uw productontwikkelingen? Stuur uw informatie per mail naar: info@energievakblad.nl of info@watervakblad.nl en maak gebruik van de multimediale mogelijkheden. E&w verschijnt zesmaal per jaar. naar onze smaak voldoende om alle beleidsmakers in de nederlandse energie- en waterbranche trends, ontwikkelingen, visies en oplossingen met betrekking tot de energie- en waterproblematiek aan te reiken. Blijf wijs met Energie en water wij wensen u veel leesplezier met deze E&w combi-editie.

Jan w. Olthof Uitgever

www.watervakblad.nl

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 3

05-09-13 10:56

colofon UITGEVERIJ: OLTHOF/M&MP BV T: 0315 32 40 10 F: 0315 32 40 14 E: info@watervakblad.nl E: info@energievakblad.nl

In deze E&W 8

POSTADRES: energie & water Postbus 13 7064 ZG SILVOLDE

Drinkwater vervuild door methaan bij schaliegasboringen in VS Nationaal Energieakkoord: grote sprong voorwaarts of slap compromis?

UITGEVER: Jan W. Olthof Bladmanager Maud Kolks MEDEWERKERS AAN DIT NUMMER: Drs. Lisa Geurts Jelle Vaartjes Ing. Robert Wagenveld ART-DIRECTION & VORMGEVING Triumphus BV, Sabina Visser

Sector zonne-energie: volwassen en klaar voor grootschalige toepassing

16 19

ABONNEMENTEN: OLTHOF/M&MP BV Jaarabonnement 2013: h 65,- incl. 6 % BTW ADVERTENTIES: DEMANI SALES Debbie van den Dool T: 0316 22 71 55 E: debbie@watervakblad.nl Marion van Sinderen T: 0316 22 71 55 E: marion@energievakblad.nl

Vakbeurs Energie 2013 met standhouderslijst

En verder

FREQUENTIE: 6 edities per jaar

Raedthuys, de groenste partner in energie

volgende editie: 1 november 2013

Waterschappen kampen met innovatie

Efficiënt wateren energieverbruik bij Aviko

AFSLUITDATA: 3 weken voor verschijndatum DRUK: Senefelder Misset B.V.

Nationaal onderzoek schaliegas: onvoldoende antwoord op prangende vragen? 26

E&W Onafhankelijk Vakblad voor

Energie en Water Jaargang 1 September 2013

Files onder water

Grundfos: Hoger rendement met minder energie

Vaste rubrieken Economie & Marketing

ISSN: 2211-0240

Product- & Branchenieuws

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen of vermenigvuldigd.

Agenda 62

Besturen • Beslissen • Opinievorming • Management

Raedthuys, de groenste partner in energie

Sector zonne-energie: volwassen en klaar voor grootschalige toepassing

Efficiënt wateren energieverbruik bij Aviko

Vakbeurs Energie 2013

Hoger rendement met minder energie

E&W 01 2013.indd 1

E&W 01 2013.indd 4

04-09-13 14:02

Coverfoto: Blueflux label Grundfos staat garant voor hoge kwaliteit. Voor informatie: www.grundfos.nl

05-09-13 10:57

windenergie

Raedthuys, de groenste partner in energie

‘100% Pure Energie’

“H

et is fijn om de groenste te zijn.” Dat zegt Alfons Wispels, oprichter en aandeelhouder van de Raedthuys Groep. Dit is een keten van ondernemingen in de duurzame energie. Wispels: “We ontwikkelen, beheren, financieren en verzekeren duurzame energieprojecten. Daarnaast starten we nu met het merk ‘100% Pure Energie’. We leveren uitsluitend winden zonne-energie opgewekt in onze eigen parken.”

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 5

05-09-13 10:57

windenergie

Het bedrijf is gevestigd in Enschede, maar het werkt landelijk. De meeste projecten zijn in het havengebied rond Rotterdam, in Noord Brabant maar ook in Flevoland en Noord Holland. Er is een tiental projecten in ontwikkeling onder meer in Drenthe, Flevoland en Friesland. Wat is de missie en visie van Raedthuys? Wispels: “Onze missie is meehelpen met het vergroenen van het energieverbruik in Nederland. We willen daarin een vooraanstaande rol spelen. Onze visie is dat de groene merken de toekomst hebben.” Hij geeft ook antwoord op de vraag welke ontwikkelingen het bedrijf en de producten doormaken. “We zijn gestart als een financieel georiënteerd bedrijf. Daarna hebben we een ontwikkelingsfase meegemaakt, waar we meer ontwikkelaar werden van duurzame energieprojecten. De laatste twee jaar ontwikkelden we door naar leverancier van duurzaam opgewekte energie.”

Marktpositie Welke marktpositie neemt Raedthuys in of heeft deze in de energiemarkt. “In de energiemarkt moet je de onderverdeling maken tussen enerzijds de grijze energie, de ouderwetse utilities en anderzijds de groene energie. Bij groene energie horen ook nieuwe modellen zoals samenwerking met lokale groepen, vormen van co-creatie, gedeeld eigenaarschap en ook ontzorgmodellen zoals het verhuren van complete zonneinstallaties. Daarnaast hebben we in de groene energiemarkt 6

een unieke positie, want uiteindelijk staan al onze installaties uitsluitend in Nederland.” Als merkwaarde wil hij doorgeven ‘de groenste partner in energie’. “We zijn betrouwbaar, transparant, hebben eigen producten en zijn innovatief.” Wat kunnen klanten van Raedthuys verwachten in 2014? “We verwachten een goede start te kunnen maken met onze nieuwe, innovatieve producten. Energieprijzen kunnen bij ons vastgezet worden voor tien jaar. We hebben de windwissel ontwikkeld. Dit is een uniek concept waarbij de stroomprijs tien jaar kan worden vastgezet. Je kunt voor een bedrag van 375 euro tien jaar lang 500 kWh in mindering krijgen op je energierekening. Dat betekent een netto betaling voor een kWh van 7,5 eurocent, en dat is heel goedkoop, zeker gerekend over 10 jaar en maak je de switch – de wissel – naar groene energie. Eigenlijk kun je met duurzame energie direct beginnen met geld verdienen.” In al onze windparken kan ook geïnvesteerd worden met de windobligatie. Hierop is gedurende vijf jaar een aanzienlijk hoger rendement te verkrijgen dan met spaargeld op de bank. Hoe is de concurrentiedruk in de markt tussen de energiemerken? “Nogmaals er moet een verschil gemaakt worden tussen de grijze en groene energie. In de grijze zie ik enorm veel gestunt met goedkope energie. Ik denk dat de concurrentiestrijd tussen de echt groene merken heel beperkt is. Ik zie

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 6

05-09-13 10:57

windenergie

maar een paar groene spelers, waarvan de meeste spelers ook nog een behoorlijk aandeel importeert: duurzame energie uit waterkracht uit Scandinavië. Ik zie eigenlijk weinig concurrenten die op de echt donkergroene energie zitten, lokaal geproduceerd.” Volgens Wispels onderscheidt Raedthuys zich ten opzichte van andere merken. “We zijn zelf ook producent van duurzame energie. Wie energieklant is bij Raedthuys investeert direct in nieuw opgesteld vermogen, dat is echt een uniek punt. We beheersen de hele keten van weiland tot stopcontact. We zijn voor de klant de meest transparante partner in de duurzame energiewereld. En dat maakt ons wel anders dan anderen.” Wat mag de consument van het sterke merk Raedthuys verwachten? “De klant mag van ons verwachten dat we een op een groene energie leveren en niet meer dan we zelf produceren. Wij zijn het energiebedrijf dat daadwerkelijk doorgaat met investeren in duurzame energie en interessante, voor de consument aantrekkelijke producten ontwikkelt waarmee de energierekening verlaagd kan worden. We willen klanten ondersteunen in het zelf opwekken van hun energie. Het beetje dat ze dan nog nodig hebben kunnen we duurzaam leveren vanuit onze windparken. ”

Op welk marketingaspect ligt bij Raedthuys in het komende jaar de nadruk? “Eigenlijk op meerdere vlakken. We zien samenwerking met partners om duurzame energie te gaan realiseren; duurzame energieprojecten zien we sterk opkomen. Je moet je voorstellen dat het een stuk makkelijker is om allerlei projecten te ontwikkelen met een zogenoemde ‘local content’. Daarmee bedoel ik dat mensen lokaal enthousiast zijn en actief meegaan in de beweging naar vergroening. Daarnaast zullen we ook gebruik maken van de al bestaande trend om energie dichtbij te gaan halen. Kortom: dichtbij en duurzaam.” Welke rol speelt de Energiebeurs hierin? “Die Energiebeurs heeft zich heel mooi ontwikkeld, moet ik zeggen. Je ziet dat de beurs steeds meer een nationaal formaat gaat krijgen en op het gebied van zonne-energie zelfs internationaal. Bezoekersaantallen zijn ook fors gestegen, met name vorig jaar heb ik gemerkt dat er een behoorlijke groei in zat. We verwachten als hoofdsponsor onze bekendheid en positie in de energiesector nog verder te kunnen versterken.”

Bedrijfsstrategie Wispels vertelt over de bedrijfsstrategie. Betreft dit groei door specialisatie en/of wil Raedthuys een goedkope leverancier zijn? “We willen zeker niet de goedkoopste leverancier zijn, hoewel ik wel de overtuiging heb dat degene die kiest voor duurzame energie altijd goedkope energie heeft. We zullen niet stunten met prijzen. We zijn niet de allergoedkoopste leverancier, we zijn wel degene met het mooiste product.” Gespecialiseerd is het bedrijf zonder meer. “Ons product is al een specialisatie. Donkergroene energie in Nederland is een schaars goed. Door Wise zijn we uitgeroepen tot groenste energieleverancier. ” Hij heeft wel een visie over de invloed van nieuwe media. “Ik denk dat niemand om de social media heen kan. We zien producten die vanaf de keukentafel via de social media enorm gegroeid zijn. En we verwachten ook dat de invloed van de nieuwe media op de energie van grote invloed zal zijn. Je kunt bijvoorbeeld belangrijke, invloedrijke personen een ‘tweet’ geven hoe leuk het is je eigen energieproductie te laten zien op een wind app of zonne-app. Dat zal ongetwijfeld gevolgen hebben in de markt. De impact van social media is enorm en zal in de toekomst nog groter worden.” E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 7

05-09-13 10:57

drinkwater

Drinkwater vervuild door methaan bij schaliegasboringen in VS

p 24 juni verscheen een korte samenvatting van een indringend onderzoek in het belangrijke en meest geciteerde wetenschappelijke magazine ter wereld: het tijdschrift “Proceedings of the National Academy of Sciences of the Unites States of America” (kortweg PNAS). Het loog er niet om. De winning van schaliegas kan er toe leiden dat drinkwater vervuild wordt met methaan. In het onderzoek werd drinkwater uit 141 huisputten in het noordoosten van Pennsylvania onderzocht op methaangas. Deze putten lagen op een diepte variërend van 60 tot 90 meter. Wat bleek, bij 59 waterputten die binnen een straal van een kilometer bij een schalieboorput lagen, was de concentratie methaangas zes keer zo hoog als bij verder weg gelegen waterputten. Eerder wees het waterbedrijf Vitens al op de gevaren van schaliegaswinning. Methaan is een licht ontvlambare stof. Het kan exploderen als er vuur bij komt. In hoge concentraties kan het zelfs leiden tot verstikking. Methaan heeft ook invloed op de waterzuivering. In methaanhoudend water wordt ijzer bijvoorbeeld slechter verwijderd. Het onderzoek onderstreept nog eens het belang van grondwaterbescherming in relatie tot schaliegaswinning. Met name in Europa. Hier liggen de schalielagen dieper dan in de Verenigde Staten. De ecologische risico’s voor het grondwater zijn daarmee groter. Ook moet er meer geboord worden in vergelijking tot regulier aardgas. En de boorputten liggen dichter bij elkaar. Schaliegaswinning in Nederland is dan ook lastig stellen 55 kritische hoogleraren. In een manifest spreken ze zich fel uit tegen de winning ervan. Met name vanwege de hoge bevolkingsdichtheid, de grote concentraties bebouwde omgeving, onze hoog ontwikkelde infrastructuur, de drukke ondergrond en onze hoogwaardige waterwinning. Hun stelling is dat schaliegas de schatkist weliswaar zo’n e 20 tot e 30 miljard oplevert, maar dat de ecologische schade een veelvoud daarvan bedraagt. Het kost veel moeite dit gas te winnen, het brengt grote ecologische risico’s met zich mee en het kent naar verhouding een lage opbrengst. Niet doen dus is hun boodschap. Investeer liever in duurzame energie. 8

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 8

05-09-13 10:57

drinkwater

Waterwingebieden In Nederland overlappen de schaliegashoudende lagen en gebieden voor grondwaterwinning elkaar relatief veel. Waterbedrijf Vitens heeft dit, samen met TNO, inzichtelijk in kaart gebracht. De overlapping voor de regio waar Vitens actief is bedraagt zeker een kwart. Van de 110 winlocaties ligt dus 25% in een schaliegas-wingebied. Worden ook de kleinere schaliegasvelden geëxploiteerd, of wordt er op grotere diepte geboord dan is die overlapping vele malen groter. Vitens maakt zich dan ook zorgen over de plannen om in Nederland naar schaliegas te boren. Veel van die velden liggen in dichtbevolkte gebieden en kwetsbare landschappen. Het waterbedrijf heeft berekend dat in hun werkgebied ruim 2 miljoen Nederlanders afhankelijk zijn van deze grondwaterwinningen. De strategische grondwatervoorraden worden weliswaar wettelijk beschermd tegen boringen, maar dat geldt niet voor de tussenliggende gebieden. Tussen de strategische watervoorraden liggen zogenoemde ‘watervoerende pakketten’. Veel van dit water stroomt richting het grondwaterwingebied. In de toekomst zullen we deze intrekgebieden ook nodig hebben zegt Vitens. Ze zijn van strategisch belang. Hier geldt voor het waterbedrijf het voorzorgprincipe: ken de risico’s voordat je nieuwe activiteiten start.

De volgende winlocaties bevinden zich in de ‘schaliezone’: Utrecht: Leidsche Rijn, Linschoten, Lopik, Montfoort en Nieuwegein Gelderland: Kolff, Velddriel, De Muntberg, Van Heek, Dinxperlo, Aalten, De Pol, Corle, Vorden, Noordijkerveld, Elburg, De Haere, Epe Overijssel: Weerseloseweg, Weerselo, Hasselo, Goor, Herikerberg, Espelo, Holten, Wierden, Nijverdal, Diepenveen, Archemerberg, Manderveen, Hoge Hexel, St Jansklooster Drenthe: Havelterberg Friesland: Oldeholtpade, Noordburgum, Garyp

Structuurvisie Ondergrond Voor een betere bescherming van de waterwingebieden tegen toekomstige schaliegasboringen biedt de Structuurvisie Ondergrond straks mogelijk uitkomst. De structuurvisie wordt opgezet door de rijksoverheid. Het moet voor ordening gaan zorgen van de ondergrondse activiteiten op zowel land als zee. De structuurvisie is naar verwachting in 2014 afgerond. De ondergrond is van toenemend belang voor de Nederlandse samenleving. Door de komst van nieuwe technieken, zoals ‘fracking’, is er

De winning van schaliegas hangt af van meerdere factoren: poreusheid en doorlaadbaarheid van het gesteente, de viscositeit van olie en/of gas, en drukverschillen. Dit bepaalt de stromingssnelheid. Deze kan worden gestimuleerd met ‘fracking’ ofwel het kraken van het gesteente. Kraken is een techniek om de doorlaatbaarheid van de bodem te vergroten. Bij deze methode wordt onder hoge druk water en zand in de schalielaag gepompt. Dit veroorzaakt haarscheurtjes en breukjes in het gesteente. Aan het water worden chemicaliën toegevoegd. Deze zorgen ervoor dat het zand in de ontstane scheurtjes en breukjes dringt. Het zand houdt deze open wanneer wordt gestopt met pompen en de druk wegvalt. De poriën tussen de zandkorrels zorgen er voor dat gas en olie naar de boorput kunnen stromen.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 9

05-09-13 10:57

drinkwater

Afbeelding 1. Kaart met waterwingebieden en schaliegashoudende lagen. Bron: Vitens in samenwerking met TNO. 10

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 10

05-09-13 10:57

drinkwater

steeds meer mogelijk met de bodem. Onconventionele energiebronnen kunnen nu ook gewonnen worden. Maar het gaat niet langer om het winnen van aardgas, drinkwater en olie alleen. Meer en meer wordt de ondergrond gebruikt voor de energievoorziening in bredere zin. De aardgasrotonde is daar een voorbeeld van. Maar ook CO2opslag of het gebruik van aardwarmte als belangrijke vorm van duurzame energie. Ook wordt steeds meer ondergrondse ruimte gezocht voor andersoortige activiteiten zoals tunnels voor wegen en spoorlijnen, ondergrondse garages of bijvoorbeeld fietsenstallingen. De ondergrond heeft bescherming nodig. Als samenleving zijn we immers afhankelijk van de natuurlijke hulpbronnen, de ecosystemen, het grondwater en de biodiversiteit. De Rijksoverheid vindt dan ook dat er duidelijkheid moet komen over het gebruik van de ondergrond. Alleen al vanwege de beperkte ruimte, de kansen die het biedt, het voork贸men van de aantasting ervan en een betere afstemming met bovengrondse activiteiten. Die duidelijkheid is ook nodig als het gaat om ruimtelijke afweging op grotere schaal. Voorbeelden daarvan zijn de aanleg van windmolenparken op land of op zee, (proef)boringen naar schaliegas of het beschermen van grondwatergebieden. Een heldere structuurvisie biedt dan uitkomst. De opzet ervan valt onder verantwoordelijkheid van de ministeries van Infrastructuur en Milieu en van Economische Zaken. In die structuurvisie wordt de gehele ondergrond betrokken. De Rijksoverheid is verantwoordelijk voor de diepe ondergrond. Bij de winning van aardgas, olie en schaliegas verleent bijvoorbeeld het ministerie van Economische Zaken de vergunningen volgens de Mijnbouwwet. Voor waterwinning, de

aanleg van kabels en leidingen, zijn provincies, waterschappen en gemeenten verantwoordelijk. Maatschappelijke vraagstukken overschrijden echter de grenzen van deze opdeling van verantwoordelijkheden. Dit speelt nu bij de eventuele proefboringen naar schaliegas en de gevolgen ervan voor grondwater en milieu. Goede afspraken zijn dan nodig tussen de overheden onderling, het bedrijfsleven, natuur- en milieuorganisaties en burgers. In het dossier schaliegasboringen zou intensief overleg tussen de verschillende belanghebbenden voorop moeten staan. Dit dossier zorgt voor veel maatschappelijke onrust. Het ministerie van

Economische Zaken laat daar vooralsnog flinke steken vallen. Bronnen: Website: - Vitens - Rijksoverheid - Proceedings of the National Academy of Sciences of the Unites States of America (PNAS), artikel: Increased stray gas abundance in a subset of drinking water wells near Marcellus shale gas extraction, 24 juni 2013 Dagbladen: - Financieel Dagblad - NRC - Trouw E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 11

05-09-13 10:57

waterschappen

Waterschappen kampen met innovatie:

‘Nieuwe technieken hangt af van mogelijkheden’

aterschappen moeten bezuinigen en kunnen door de zuiveringsprestatie kosten besparen, evenals door efficiënte technieken in te zetten geld terugverdienen. Naast kerntaken zetten waterschappen in op innovatieve ontwikkeling. Hoe is dat geregeld bij diverse waterschappen? ”Het moet echter wel mogelijk zijn nieuwe technieken in te voeren”, stelt Gerard Doornbos, dijkgraaf van het Hoogheemraadschap van Rijnland. Ook de waterschappen Rijn en IJssel en Reest en Wieden komen aan het woord. 12

Gerard Doornbos

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 12

05-09-13 10:57

waterschappen

Het Hoogheemraadschap Rijnland omvat een gebied dat zowel de provincies Noord- als Zuid-Holland beslaat. Het hoofdkantoor zit in Leiden, maar het werkgebied begint bij Wassenaar in het zuiden tot aan Velzen/IJmuiden in het noorden en eindigt vervolgens in zuidoostelijke richting in Gouda. “Innovatie is een onderwerp waar we nadrukkelijk naar kijken”, zegt dijkgraaf Doornbos. “Het is echter wel zo dat het per waterschap en per zuivering verschilt wat de mogelijkheden zijn. Het hangt erg af van welke investeringen al zijn gedaan en wanneer is afgeschreven en wanneer het waterschap er aan toe is om vervanging te gaan plegen. Wie daar te vroeg mee begint en als het zou gaan om een relatief jonge zuivering die je helemaal overhoop haalt, zou dat een behoorlijke kapitaalvernietiging betekenen. Het waterschap moet goed kijken wat wel of niet kan per zuivering en wat de mogelijkheden zijn om daar nieuwe technieken in te voeren.” Wat zijn de toekomstplannen wat dit betreft? “We zijn er nu al mee bezig. We hebben ook meegedaan aan het opstarten van het landelijke project de Energiefabriek. We hebben meegedaan aan de ontwikkeling van de Neredatechnologie. Dat betekent niet dat we het zelf al in praktijk hebben gebracht en dat heeft te maken met investeringsprogramma’s. Het kan een hele veelbelovende nieuwe technologie zijn. Ik ga er ook vanuit (tenzij er ondertussen nog weer leukere dingen worden uitgevonden) dat het iets is dat we de komende jaren ook gaan inzetten.” Hij legt uit wat die Nereda-technologie inhoudt. “De Nereda technologie is met name een technologie die bij waterschap Veluwe in een nieuwe zuivering is toegepast. Het biedt een veel hoger rendement. In feite worden de eerste stappen gezet naar terugwinning van mineralen, fosfaten, enzovoort.” Wat het waterschap wel kan doen, en daar is deze op verschillende zuiveringen ook mee bezig, dat deze bij de energieterugwinning de allereerste stap zet: door het gebruik en de winning van gas. “We doen dat onder andere in Leiden. Nu zijn we aan het kijken naar Haarlem, omdat we daar nog silo’s hebben staan, om die daarvoor te benutten. In Leiden heeft het ertoe geleid dat we een nabijgelegen zwembad er helemaal mee verwarmen, evenals een laboratorium. En ondertussen loopt er ook nog een proefproject waardoor we een aantal auto’s, zowel van onszelf als bijvoorbeeld van een vervoersbedrijf, op gas kunnen laten rijden dat uit de zuivering komt.” Wat is de verhouding tussen kerntaken en innovatie in relatie tot de bezuinigingsoperatie. ”De bezuinigingsoperatie doen we eigenlijk op alle taken. We bekijken bij alle activiteiten of het efficiënter, voordeliger of zuiniger kan, maar ook op bij de kerntaken. Het is natuurlijk wel zo dat die kerntaken aan bepaalde voorwaarden zijn gebonden. Daar zijn bepaalde criteria voor. Er zijn criteria over wat voor rendement je moet halen. Op een gegeven moment moeten we daar wel binnen blijven. Maar hier en daar worden de randen wel opgezocht. Tegelijkertijd zien we dat in een tijd van economische neergang we ook een aantal bezuinigingen sowieso kunnen halen bij aanbestedingen voor bepaalde werken. Bij ons geldt dat voor baggerwerken of de verbetering van een aantal kades. We zijn nu aanzienlijk

scherper dan jaren geleden. Daar kunnen we ook aanbestedingsvoordelen bij halen. Zo kunnen we kijken of het juist in een periode als deze verstandig is om een investering uit te stellen of om het juist nu te doen omdat we er nu een hele scherpe prijs voor kunnen vragen.” Is het waterschap als grondstoffenfabriek een nut of noodzaak om te kunnen overleven? “Het overleven van een waterschap is geen doel op zich. Wat dat betreft is de huidige structuur niet op voorhand heilig. Je moet dan wel argumenten hebben waarom een andere structuur dan beter is. Het is niet zo dat ik bepaalde dingen niet doe omdat we graag in een bepaalde structuur willen blijven werken. Integendeel: nieuwe technologieën, samenwerkingsverbanden, nieuwe innovaties kunnen er juist toe leiden dat je heel goed moet kijken of andere structuren beter zijn. Dat geldt met name op het terrein van de zuiveringen. We zijn volop bezig om te kijken naar de afspraken van de bestuurlijke sector, met name met de gemeentes, om de riolering en de zuivering veel meer aan elkaar te koppelen. Zodat we daar een forse bezuiniging kunnen realiseren. Dat leidt er ook toe dat we op termijn ook eens moet kijken of we tot een andere aansturingsvorm van die afvalwaterketen kunnen komen. Uiteindelijk gaat het erom dat we tegen zo laag mogelijke kosten een zo hoog mogelijk rendement halen. Daar liggen wel mogelijkheden. Innovatie is niet alleen Willy Wortels die nieuwe technieken bedenken, maar innovatie kan ook juist zitten in de manier waarop we het organiseren in nieuwe samenwerkingsverbanden.”

Rijn en IJssel Hein Pieper, dijkgraaf van waterschap Rijn en IJssel, is graag bereid om zijn visie te geven. Het waterschap ligt in oostelijk Gelderland en het zuidelijke deel van Overijssel. Ook aan hem de vraag hoe het zit met enerzijds bezuinigen en anderzijds het verbeteren van de zuiveringsprestatie om kosten te besparen en door efficiënte technieken in te zetten geld terug verdienen. Naast kerntaken zetten waterschappen in op innovatie ontwikkeling. Hoe is dat geregeld bij waterschap Rijn en IJssel? “De kosten gaan voor de baten”, zegt Pieper. “Op het moment dat wij vernieuwende waterzuiveringen creëren, komen er vaak eerst meer kosten. Op termijn kunnen we dat weer terugverdienen. We hebben twee jaar geleden al een operatie ingezet en gekeken naar onze kosten. Maar we hebben gelijk ook gezegd: platbezuinigen is één manier om naar zaken te kijken, maar is een korte termijn belang. We moeten ook een stimulans geven aan nieuwe innovaties en economische ontwikkelingen in onze omgeving.” Waar bestond dat uit? “We hebben onze eigen Energiefabriek geopend. Dat is ook al een plek waar fosfaat wordt teruggewonnen. Die Energiefabriek was een investering van een miljoen en bij de huidige energieprijzen verdienen we die in zeven jaar terug. Nogmaals, de kosten gaan voor de baten. In Olburgen produceren we al zo’n duizend ton. Daarmee kunnen we op termijn de landbouw helpen voorzien van mest. Dat zal noodzakelijk zijn om voldoende landbouwproducten te kunnen verbouwen. We kunnen E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 13

05-09-13 10:57

waterschappen

grondstoffen in belang toenemen. Dat zien we ook aan de prijzen; als de vraag toeneemt in de wereldeconomie, schieten de prijzen omhoog.” Pieper voegt toe dat grondstoffen wel eindig zijn. “Dus het is denk ik van groot belang om te gaan kijken of wij een duurzame economie kunnen bouwen. Waterschappen zitten zeker in de waterketen aan het eind van een productielijn. We moeten dat afvalwater niet meer als afval bekijken, maar als grondstof en op die manier onze eigen economie innoveren. Als waterschap hebben we door de eeuwen heen ook nieuwe ontwikkelingen ingevoerd en probeer je de samenleving in de goede richting te leiden. Honderd jaar geleden ging in Nederland door cholera en allerlei ziektes bijna de helft van de kinderen dood. Toen hebben waterschappen op een gegeven moment de waterzuiveringen op zich genomen.” Hij vervolgt: “Wat volgens mij van belang is, is dat alleen bezuinigingen op korte termijn geld bespaart, maar dat we ook moeten investeren. Waterschappen moeten hun verantwoordelijkheid durven nemen. Juist omdat we een overheid zijn die de belangen op lange termijn in beeld houdt. Kijk naar de veiligheid van dijken en juist op het gebied van grondstoffen terugwinning en het in stand houden van het systeem. Als waterschappen precies hetzelfde doen als in Den Haag (niet durven te investeren en vooruit durven kijken) zullen we alleen maar de crisis verdiepen. We zullen denk ik op termijn heel veel winnen.“ Hein Pieper

daarmee niet de wereldbevolking voeden, maar we kunnen er wel voor zorgen dat op termijn landbouw in onze regio op een hoog niveau verzekerd kan blijven. Daarnaast kijken we of we nog andere zaken kunnen terugwinnen. We zijn bezig om te kijken of we bioplastics kunnen maken. En we hebben een onderzoek lopen naar het opstarten van een paar hubs: groene zaken in ons gebied. Dat wil zeggen: we willen proberen om een infrastructuur aan te bieden waar ook andere bedrijven baat bij kunnen hebben en op die manier niet alleen kunnen voorzien en faciliteren, maar ook kunnen komen tot innovaties die we nu nog niet kennen.” Is een grondstoffenfabriek voor het waterschap nuttig of noodzakelijk in de huidige structuur? “Ja, ik denk dat 14

Reest en Wieden Tot slot geef Marga Kool, dijkgraaf van waterschap Reest en Wieden, haar visie. Het waterschap heeft zijn hoofdkantoor in Meppel. Twee derde van het grondgebied ligt in Drenthe en één derde in Overijssel. Waterschappen moeten bezuinigen en kunnen door het verbeteren van de zuiveringsprestatie kosten besparen. Naast kerntaken zetten waterschappen in op innovatie en ontwikkeling. Hoe is dat geregeld bij Reest en Wieden? “Inderdaad zetten wij ook in op innovatie en op efficiencyslagen. Die laatste hebben ons al heel wat voordeel opgeleverd. Mooi voorbeeld van onze innovatieve ontwikkelingen is de nieuwe slibvergistingsinstallatie die wij net voor 12,5 miljoen euro gebouwd hebben in Echten. Op termijn zullen we hierdoor minder zuiveringskosten maken als het gaat om

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 14

05-09-13 10:57

waterschappen

de afvoer en verwerking van het slib en winnen we energie terug. Met het biogas dat ontstaat wordt elektriciteit gemaakt, voldoende om in de behoefte van de zuivering en het slibbedrijf in Echten te voldoen. Er blijft zelfs nog iets over om terug te leveren aan het net. Met de nieuwe installatie wordt ook het in het slib aanwezige fosfaat grotendeels teruggewonnen. Dit fosfaat kan weer nuttig worden gebruikt als grondstof voor de productie van bijvoorbeeld kunstmest.” Kool: “Verder zijn we samen met gemeenten met innovatieve ontwikkelingen bezig, bijvoorbeeld door te onderzoeken of de warmte van het afvalwater uit onze zuivering gebruikt kan worden door gemeenten. Andere ontwikkelingen betreffen de concepten voor gescheiden sanitatie. We hebben in ons Waterschapshuis scheidingstoiletten, waarbij de urine apart wordt ingezameld. Die kan weer verwerkt worden voor fosfaatterugwinning. We hebben daarmee in ons Waterschapshuis een voorbeeldfunctie. Er is ook een informatieruimte voor alles wat met gescheiden sanitatie te maken heeft.” Wat is de verhouding tussen kerntaken en innovatie in relatie tot de bezuinigingsactiviteiten? Liggen die in elkaars verlengde? Kool: “Natuurlijk zet je innovatie vooral in op het gebied van je kerntaken. Dat betekent dat je probeert op innovatieve wijze te werken en te investeren. Soms met het oog op een verbetering van kwaliteit, soms vanuit maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel, maar soms ook omdat je daarmee bezuinigingen of voordelen kunt realiseren.”

Marga Kool

Ze geeft aan dat het waterschap doorlopend zoekt naar bezuinigingsmogelijkheden. “We hebben vorig jaar een bezuiniging ingezet van anderhalf miljoen. En we kijken ieder jaar wat de mogelijkheden zijn om te bezuinigen. We hebben ook in het verleden wel een kerntakendiscussie gevoerd. Het ging toen over al die zaken die je ook bij andere waterschappen ziet als er een kostenreductie nodig is. Op dit moment hebben we geen nieuwe kerntakendiscussie, maar in het kader van de perspectiefnota die we behandeld hebben dit eerste half jaar, hebben we wel gezien dat we de kosten verder terug willen dringen en daar zijn ook voornemens voor geformuleerd die in de begroting 2014 in november/december aan het algemeen bestuur worden voorgelegd.”

Is de komst van de grondstoffenfabriek nut of noodzaak om te kunnen overleven in de huidige structuur? “Absoluut”, zegt Kool. “Daarbij gaat het niet om het overleven op zich, maar doel is om op een verantwoorde manier te opereren zodat burgers zo weinig mogelijk lastenverhogingen voor hun kiezen krijgen. Dat proberen we voor een heel groot deel te vinden in de terugwinning van grondstoffen, vooral ook op dit moment in het kader van energieopwekking. En de genoemde fosfaatterugwinning is niet alleen een aspect waarvan je hoopt dat het op termijn voordeliger zal zijn, maar kwaliteit en milieubewustzijn is ook een belangrijke drijfveer voor ons. Juist de terugwinning van grondstoffen die schaars worden zoals fosfaat, vind ik een belangrijke milieuopgave. “ E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 15

05-09-13 10:57

Nationaal Energieakkoord

Nationaal Energie-akkoord: grote sprong voorwaarts of slap compromis?

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 16

05-09-13 10:58

Nationaal Energieakkoord

p 12 juli 2013 hebben werkgevers-, werknemers-, milieuorganisaties en het kabinet op hoofdlijnen een overeenstemming bereikt over een Nationaal Energieakkoord voor Duurzame Groei. Minister Kamp van Economische Zaken is tevreden en blij. Ook de Sociaal Economische Raad (SER) is lovend in haar persbericht. Na zeven maanden onderhandelen onder leiding van SERvoorzitter Wiebe Draijer kwam men er toch uit. Eerder nog dreigden de werkgeversorganisaties roet in het eten te gooien en veegde de VVD-bewindsman het conceptakkoord van tafel. Waar ging het alweer om? Een nationaal akkoord moet een einde maken aan gebrek aan continuïteit, samenhang en voorspelbaarheid in het Nederlandse energie- en klimaatbeleid. En daarmee aan de onzekerheid voor zowel burgers als het bedrijfsleven. Voor het bedrijfsleven is een coherent, maar vooral consistent beleid van groot belang gezien de enorme investeringen en lange afschrijvingstermijnen die nodig zijn. Maar ook de burgers willen weten of het geld dat zij in energiebesparing en zonnepanelen stoppen wel zal renderen. Nodig is een robuust en toekomstbestendige koers. En daarvoor zijn stevige afspraken nodig tussen partijen over energiebesparing, schone technologie en klimaatbeleid. Maar het gaat niet alléén over schone energie; ook economisch moet het akkoord wat opleveren. Een lagere energierekening, milieuwinst en nieuwe banen in de bouw en aanverwante sectoren staan op het verlanglijstje. Dat lukt alleen als daarvoor een breed en maatschappelijk draagvlak is. Rond de vergadertafel zat dan ook een bont gezelschap. Niet alleen de tripartiete SER schoof aan, maar ook Stichting Natuur en Milieu, Milieudefensie en zo’n 40 belangenpartijen als energieproducenten, netbeheerders, woningcorporaties en vertegenwoordigers van de bouw-, chemie- en de ‘clean-tech’ sector. Er werd volop gepolderd en met succes zo lijkt. Maar niet alles is koek en ei. Er zijn ook uitgesproken kritische reacties. Mede gevoed omdat de tekst van het akkoord nog niet is vrijgegeven. Ook ontbreekt de financiële bijsluiter. Die komt pas eind augustus, als de afspraken zijn doorgerekend op energie- en klimaateffecten, op werkgelegenheid, de economie en op eventuele lastenverzwaring en koopkracht. Vanuit de wetenschap wordt gesproken van een gemiste kans. In internationaal verband streeft Nederland naar een volledig duurzame energievoorziening in 2050. Dat betekent dat op Europees niveau de CO2reductie versneld moet worden doorgevoerd na 2020. Doel is 80 tot 95% uitstootvermindering in het jaar 2050 in vergelijking tot 1990. Dat vraagt om een kosteneffectieve aanpak. De sleutel daartoe ligt in de versterking van het Europese Systeem van Emissiehandel (ETS). Met het afsluiten van een energieakkoord op hoofdlijnen lijkt een kosteneffectieve uitrol van hernieuwbare energie een stuk dichterbij gekomen. Dit komt omdat het akkoord niet alleen zekerheid biedt aan investeerders zegt minister Kamp, het creëert ook werkgelegenheid, lokt innovaties uit en versterkt de concurrentiepositie van de Nederlandse bedrijven.

Randvoorwaarden Het kabinet heeft vanaf het begin positief gereageerd op het tot stand komen van een nationaal energieakkoord. Wel zijn er randvoorwaarden gesteld. Het akkoord moet een aanvulling zijn op de strategie van Rutte I en II op weg naar een structurele energietransitie gebaseerd op een breed, maatschappelijk draagvlak. Het dient daarbij te voldoen

aan vijf uitgangspunten: 1. De afspraken sluiten aan bij het regeerakkoord, de financiële kaders en de randvoorwaarden. Het akkoord mag dus niet leiden tot een lastenverzwaring of tot extra overheidsuitgaven waarvoor geen of onvoldoende dekking is. Ook mag het niet leiden tot verdere complexiteit van het fiscale stelsel. Koopkracht en concurrentiepositie mogen niet verslechteren. 2. Draagt bij aan groene groei en een ambitieus klimaatbeleid. Kansen voor de werkgelegenheid dienen benut te worden (bijvoorbeeld in de bouw), de mogelijkheden voor financiering door beleggers moeten aanwezig zijn en innovatie moet meer aandacht krijgen. 3. Sluit aan op Europese energie- en klimaatdoelen. Het akkoord helpt mee CO2-reductie, duurzame energie en energiebesparing te realiseren volgens de gestelde doelen voor 2020. 4. E r worden concrete afspraken gemaakt over private bijdragen (zodat het akkoord dus niet leunt op louter beleidsinstrumenten). 5. S luit aan bij de internationale context (dus geen nationale afspraken voor internationale problemen, want die zijn niet effectief).

Tegen deze achtergrond zal eind augustus moeten blijken of het Nationaal Energieakkoord een succes is, of dat de criticasters gelijk krijgen. Uit de brief van de minister aan de Tweede kamer blijkt wel dat er overeenstemming is bereikt over veel aspecten van het energiebeleid. Genoemd wordt de structurele aanpak van het emissiehandelssysteem, het kosteneffectief realiseren van hernieuwbare energie, een belastingkorting voor burgers bij gezamenlijk lokale energieopwekking en investeringen in windenergie.

Voorlopig resultaat Volgens het persbericht van de SER zet Nederland met het Energieakkoord een belangrijke stap in de richting van duurzame groei en een schone toekomst. Op hoofdlijnen is er overeenstemming bereikt tussen de gesprekspartners. De komende maanden worden onderstaande afspraken verder uitgewerkt: - er komen honderden miljoenen euro beschikbaar voor de isolatie van sociale huurwoningen; - voor huiseigenaren komt er vooralsnog geen verplicht energielabel; - bedrijven, organisaties en burgers worden aangemoedigd zelf hernieuwbare energie op te wekken; E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 17

05-09-13 10:58

Nationaal Energieakkoord

- e r komen duizenden windmolens bij op land en op zee; - er komt een robuust wettelijk kader voor windenergie op zee vóór 2015; - de financieringsmogelijkheden voor innovatie worden vergroot via een innovatieregeling voor demonstratieprojecten; - het gevolg daarvan is wel dat het budget voor de Energie Investerings Aftrek (EIA) wordt beperkt; - het resterende EIA-budget wordt meer gericht op investeringen in energiebesparing; - vijf oude kolencentrales uit de jaren ’80 worden gesloten; - bijstook van biomassa in kolencentrales wordt daarmee de facto beperkt (en daarmee de opwekking van hernieuwbare energie via deze mogelijkheid); - er wordt een lange termijnvisie ontwikkeld voor CO2-afvang en -opslag; - er komt een samenhangend plan voor benutting van de industriële restwarmte; - de gas- en elektriciteitswet wordt gemoderniseerd; - er wordt gewerkt aan een integrale ontwikkeling van de energie-infrastructuur die beter inspeelt op de toenemende dynamiek van vraag en aanbod; - er worden afspraken gemaakt met banken en beleggers om de financierbaarheid van grote projecten voor hernieuwbare energie te verbeteren; - er worden afspraken gemaakt over werkgelegenheid en bij- en omscholing; - de doelstelling van 16% duurzame energie in 2020 wordt doorgeschoven naar 2023; - in 2050 is de energievoorziening in internationaal verband volledig duurzaam.

Wisselende reacties Samengevat leidt het energieakkoord volgens minister Kamp tot 15.000 extra banen, tot lastenverlaging voor burgers en bedrijven en is het goed voor het milieu. Alom tevreden gezichten zou je denken. De energieproducenten vertegenwoordigd door hun brancheorganisatie Energie Nederland zijn dat zeker. In de gemaakte afspraken zien zij voldoende garantie om te investeren in duurzame energieopwekking. Met de afschaffing van de kolentax komt de minster hen financieel tegemoet wat 18

Dat schrikt investeerders in de branche af.

Wetenschap is kritisch

het sluiten van vijf oude kolencentrales betreft. De bijstook van biomassa in de nieuwe kolencentrales wordt in de toekomst beperkt. Onduidelijk is nog in welke mate. Ook Bouwend Nederland is tevreden, evenals de installatiebranche. De miljoenen die worden geïnvesteerd in de isolatie van huurhuizen leveren vele duizenden banen op. Ook is er lof voor de minister omdat er voorlopig geen verplicht energielabel komt voor koopwoningen. De woningmarkt zou daardoor nog verder in het slop raken. De ambitieuze kabinetsdoelstelling van 16% hernieuwbare energie in 2020 wordt met drie jaar uitgesteld. Dit levert volgens minister Kamp geld op. Door deze uitstel hoeft er minder subsidie te worden betaald voor de elektriciteitsproductie door windmolens op zee. Volgens Kamp kan daarmee de afschaffing van de kolenbelasting betaald worden, maar ook de isolatie van sociale huurwoningen. Enig wensdenken lijkt deze nuchtere Twentenaar niet vreemd. Ontevreden over de uitkomsten van het akkoord is de vereniging van industriële afnemers van energie, verenigd in de VEWM. Zij zijn ronduit teleurgesteld. De afspraken die er in het conceptakkoord lagen zijn door de minister niet geaccepteerd volgens directeur Hans Grünfeld. Daar had de industrie wel mee uit de voeten gekund. Nu is het volstrekt onduidelijk wat er uiteindelijk is afgesproken. Er staat niets op papier.

De geluiden uit de wetenschappelijke hoek zijn kritisch. Jan Rotmans, hoogleraar Transitiekunde en Transitiemanagement (Erasmus Universiteit, Rotterdam) noemt het akkoord allesbehalve een doorbraak waar Nederland op zit te wachten. Hij vindt het een mager compromis met een zeer beperkte houdbaarheidsdatum. Het conceptakkoord is naar zijn idee een stuk minder ambitieus dan het regeerakkoord. Het aandeel duurzame energie gaat vertraagd omhoog van 14% in 2020 naar 16% in 2023. Ook de CO2reductie wordt niet substantieel aangepakt volgens hem. Mogelijk neemt het zelfs toe door de drie nieuwe kolencentrales die in 2014 worden geopend. Ook Annemieke Roobeek (Nyenrode) heeft kritiek op het ‘gepolder’ bij het energieakkoord. Vooral gevestigde partijen hebben veel te verliezen volgens haar. Nederland heeft op het gebied van duurzame energievoorziening een zorgwekkende achterstand en is hekkensluiter van Europa. In een open brief aan Wiebe Draijer schrijven 25 bezorgde wetenschappers, waaronder Roobeek, dat “alle onderzoeken erop wijzen dat we nu intelligent moeten versnellen in de zo noodzakelijke duurzame energietransitie”. Zij pleiten voor een ambitieus energieakkoord …“en dat komt er niet als we vast blijven houden aan wat we hebben”.

Vervolg De komende weken wordt het nationaal energieakkoord verder uitgewerkt en doorgerekend. Eind augustus valt het besluit. Uitvoering van het dan voorliggende akkoord vraagt commitment van alle betrokken partijen. Daar is men het wél over eens. Bronnen: Website: - nrc.nl - nuzakelijk.nl - rijksoverheid.nl - hetgroenebrein.nl Dagbladen: - NRC Handelsblad - Financieel Dagblad Kamerstukken

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 18

05-09-13 10:58

Zonne-energie

Sector zonne-energie: volwassen en klaar voor grootschalige toepassing

e zonne-energiemarkt staat op het punt van een definitieve doorbraak. De grootste investeringsbank ter wereld, UBS uit Zwitserland, spreekt zelfs van een ware revolutie. In januari 2013 verschenen hun rapport: “The unsubsidised solar revolution”. UBS stelt daarin dat de net-pariteit op het punt staat een hausse te veroorzaken in duurzame zonne-energie. De kostprijs van zonnestroom is in die situatie onder de stroomprijs van conventionele elektriciteitscentrales gezakt (zie de grafiek hieronder). Zonne-energie kan dan zonder subsidies worden geproduceerd. Dit zal de bestaande energiemarkt voorgoed veranderen is hun inschatting. Met name huishoudens zullen de voordelen gaan zien voor hun portemonnee. Drie maanden na het rapport van UBS kwam ook de Deutsche Bank tot vergelijkbare conclusies. Ook zij is optimistisch over de toekomst van zonne-energie. Bankanalisten praten hier over de ‘derde groeifase’: energie uit zonnepanelen wordt daarin binnen afzienbare tijd rendabel en kan zonder subsidie overleven. Ook is de industrie inmiddels volwassen geworden en opgewassen tegen de macht van de bestaande energiereuzen. Het rapport van de Deutsche Bank voorspelt dat binnen anderhalf jaar 76% van de wereldmarkt duurzaam is; onafhankelijk van overheidssubsidie. Mogelijk dat de lage gasprijzen grootschalige zonneprojecten tijdelijk minder aantrekkelijk maken, zegt de Deutsche Bank. Maar kijkend naar de diverse internationale markten over drie tot vijf jaar, dan blijven we zeer optimistisch over de ontwikkelingen daarbinnen. Dit komt omdat de prijzen sterk zijn gedaald. De kostprijs van zonnepanelen komt, inclusief installatiekosten, uit op circa e 0,80 tot e 1,50 per watt. Op termijn daalt het naar e 0,08 tot e 0,15 per kilowattuur. Dit biedt kansen voor de decentrale, lokale energieopwekking. Voor de verdere ontwikkeling van de solar-branche zijn innovatieve financieringsmodellen echter cruciaal. De groei ervan kan zelfs boven verwachting zijn als nieuwe bronnen van goedkoop kapitaal worden aangeboord. E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 19

05-09-13 10:58

Zonne-energie

Onderstaande grafiek maakt inzichtelijk wat de Zwitserse investeringsbank bedoelt met de net-pariteit. Duidelijk wordt dat de zonne-energie geĂŤvolueerd is van een marginale, gesubsidieerde technologie tot een reguliere machtsfactor in de branche van stroomproducenten. De lichtblauwe lijn laat zien dat de kosten voor reguliere stoom zullen toenemen. De donkerblauwe lijn brengt de kostenontwikkeling voor PV-stroom in beeld (situatie: Zuid-Duitsland); deze zullen op termijn gaan dalen. De grootste winst valt te behalen

bij PV-stroom die kan worden opgeslagen in batterijen. Nu nog duurder, maar op termijn zijn daar de besparingen het grootst.

Integratie Nu duidelijk wordt dat de kostprijs de net-pariteit nadert, wordt het tijd om verder naar voren te kijken. Een nieuwe fase breekt aan. Dit zegt Wim Sinke, hoogleraar zonneenergie aan de universiteit van Amsterdam en directeur van het Topconsortium Kennis en Innovatie (TKI) Solar Energy. Door het - inmiddels bijgelegde - handelsconflict met China over de dumping van zonnepanelen in Europa is de discussie over prijsvorming aangescherpt. We moeten over die schaduw heen springen, zegt Sinke. Niet de maaktechnologie verliezen, maar ook niet daardoor verdeeld raken is zijn opvatting. Waar we nu op moeten focussen zijn onderwerpen als PV-integratie in gebouwen, de integratie in het elektriciteitsnetwerk (smart grids), in de infrastructuur en in de samenleving. Onderwerpen die nadrukkelijk op de agenda staan tijdens het Solar Event van de Energiebeurs op 24 en 25 september a.s. in de Brabanthallen in Den Bosch. Doorslaggevend voor het succes is uiteindelijk het rendement van zonnepanelen. Nu is dat nog 20%. Bereik je 40% omzettingsrendement, dan heb je slechts de helft van het huidige ruimtelijk oppervlak nodig. Dat moet prioriteit gaan krijgen. In de opvatting van Sinke kan zonne-energie economisch niet mislukken; we staan pas aan het begin van een mondiale groeimarkt.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 20

05-09-13 10:58

Zonne-energie

Opleiding en kwaliteit Volgens de brancheorganisatie Holland Solar is een meerjarenbeleid dringend gewenst. De vereniging houdt zich bezig met thema’s als beleidsbeïnvloeding, kennis, kwaliteit en communicatie. Holland Solar is bijvoorbeeld nauw betrokken bij de onderhandelingen met de SER over het Nationaal Energieakkoord. Ook het Masterplan Zonne-energie heeft de volle aandacht. Dit masterplan bestaat uit drie onderdelen: de productie van het handboek Zonne-energie, het ontwikkelen van een opleidingsstructuur en de opzet van een certificeringsregeling voor de branche. Doel is het vastleggen van kennis, het inrichten van een gedegen opleidingstraject en kwaliteitsborging. Het handboek is een praktisch boek waarin de installatie van zonne-energiesystemen wordt behandeld vanuit meerdere invalshoeken: installatietechnisch, constructief en bouwkundig. Er is een opleidingsprogramma ‘Zon’ ontwikkeld door BDA Dak- en Gevelopleidingen en adviesbureau DWA. De kwaliteitsborging wordt vastgelegd in de norm NEN 7250. Deze wordt vergezeld met een Nederlandse Praktijk Richtlijn (NPR) om de normstelling in de praktijk te begeleiden. Deze wordt per december 2013 van kracht.

Meerjarenplan Volgens Gerard van Amerongen, voorzitter van Holland Solar, heeft de branche de afgelopen decennia te lijden gehad van een sterk wisselend beleid op het gebied van duurzame energie. In zijn optiek past de overheid ‘telkens de spelregels aan tijdens het spel”. Zo is het energielabel voor gebouwen nog steeds niet van de grond gekomen. Ondanks alle verwachtingen die zijn gewekt en de investeringen die door marktpartijen zijn gedaan. Ook het subsidiebeleid gaat vaak niet goed; te veel negatieve effecten in zijn ogen. Marktsegmenten worden immers nog sterk beïnvloed door het overheidsbeleid. Deze zou daarom nu eens effectief en efficiënt richting moeten kiezen. Investeringen moeten terugverdiend kunnen worden. Maar ook klanten vragen om

duidelijkheid. Zowel bij de aanschaf van een energieproduct, als bij de levensduur ervan. Er ontstaat pas consistente groei van de branche, wanneer alle partijen weten waar ze aan toe zijn. En wel voor de langere termijn. De onderhandelingen in de SER laten inmiddels zien dat de solarsector een serieuze gesprekspartner is geworden. Een meerjarig, stabiel en transparant overheidsbeleid is een absolute voorwaarde voor een succesvolle, duurzame energiemarkt. Volgens de voorzitter van Holland Solar moet er nu een duidelijke focus komen op de vergezichten in al die beleidsnotities. Het betreft dan de energie neutraal gebouwde omgeving in 2050, energie neutrale nieuwbouw in 2020, een energiestructuur die opname van duurzame energie faciliteert via een realistisch salderingssysteem, en het opzetten van revolverende fondsen met marktpartijen. Het Nationaal Energieakkoord lijkt een eerste stap in de goede richting. Bronnen: Website: - energievakbeurs.nl - reneweconomy.com.au - duurzaambedrijfsleven.nl - nu.nl - hollandsolar.nl Dagbladen: - Financieel Dagblad - Trouw - NRC Rapport UBS: The unsubsidised solar revolution, januari 2013 E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 21

05-09-13 10:58

Raedthuys is hoofdsponsor van de Vakbeurs Energie.

Stand: Hal I standnummer D054

www.raedthuys.nl

Het groene paraplumerk voor duurzame oplossingen windenergie • zonne-energie • échte groene stroom verzekeren • duurzaam investeren • stroomsparen Raedthuys Groep: pure energie

Klimaatneutraal

Sinds 1995 is de Raedthuys Groep - een cluster van diverse onderne-

We moeten zuinig zijn op ons milieu. De Raedthuys Groep werkt

mingen - uitgegroeid tot één van de belangrijkste ontwikkelaars van

dan ook volledig klimaatneutraal. Dit betekent dat wij de uitstoot

duurzame energie in Nederland. Zo bouwt Raedthuys momenteel een

van broeikasgassen, die gepaard gaat met onze bedrijfsactiviteiten,

windpark in de Rotterdamse haven en realiseert zij de zonnedaken

zoveel mogelijk reduceren en het restant van de uitstoot compen-

voor volledig elektrische woningen in Overdinkel. Ook op het gebied

seren met CO2-credits. Dit compenseren gebeurt volgens de hoogst

van duurzaam investeren en het verzekeren van duurzame energie-

mogelijke kwaliteit: de zogenaamde ‘gold standard’ van het Wereld

projecten heeft Raedthuys een leidende rol verworven.

Natuur Fonds.

Raedthuys Groep duurzame energieprojecten

Raedthuys Groep, Postbus 3141, 7500 DC Enschede, 053 - 434 12 00.

E&W 01 2013.indd 22

Wilt u échte groene stroom? www.pure-energie.nl

05-09-13 10:58

WatEr in bEdrijfsprocEssEn

“Verspillen is niet van onze tijd” www.raedthuys.nl

Efficiënt wateren energieverbruik bij Aviko

e noodklokken luiden. Gevreesd wordt voor watertekorten voor de waterindustrie. Dat blijkt uit het rapport van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW). Zij noemen aardappelverwerker Aviko als een voorbeeldbedrijf dat het verhogen van de wateren energie-efficiëntie van productieprocessen hoog op de agenda heeft staan. De vierde grootste aardappelverwerker van de wereld is dan ook van mening dat met een natuurproduct als de aardappel maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) een vanzelfsprekendheid is. Verspillen is niet van onze tijd. Want zonder te verduurzamen, vragen we te veel van onze aarde. Dat is feitelijk de achterliggende gedachte van het duurzame beleid van Aviko. Jaap Voetberg, Arbo- en milieucoördinator bij Aviko, vertelt meer over het wateren energieverbruik in het bedrijfsproces.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 23

05-09-13 10:58

water in bedrijfsprocessen

per ton verwerkte aardappelen en minder verpakkingsfolie te gebruiken.

Energie-efficiëntie

De waterafhankelijke industrie in Nederland is goed voor 20% van de totale productiewaarde van de Nederlandse economie (circa c 225 miljard). Jaarlijks gebruiken bedrijven in de chemiesector, voedings- en genotmiddelen, papier, basismetaal en textiel zo’n 4 miljard kubieke water. Beschikbaarheid van zoet water is van cruciaal belang voor waterafhankelijke bedrijven als Aviko. Maar een tekort aan zoetwater dreigt, dus moeten bedrijven op strategisch niveau nadenken over verduurzaming van het watergebruik. Vaak gaat dit proces gepaard met een efficiënter energiebeleid. Aviko zet er sterk op in om de gevreesde watertekorten te voorkomen. Het bedrijf heeft een MVO-werkgroep opgesteld om de bedrijfsvoering dusdanig aan te passen dat deze problemen juist worden voorkomen. Binnen deze werkgroep staan vier zaken centraal, te weten duurzame landbouw, een efficiënte fabriek, gezonde consumenten en waardevolle medewerkers. Voor het afgelopen jaar kwam de werkgroep met het doel om 10% minder fossiele brandstoffen per kilo bewerkt product te gebruiken, 100 liter water te besparen

Transport over water Ook buiten het productieproces wordt de rol van water groter. Het vervoeren van de verwerkte aardappelen gaat gepaard met een hoog energieverbruik. Om het milieu zo min mogelijk te belasten, zoekt Aviko steeds meer manieren om het transport energie-efficiënter te maken. Een van die manieren is het transport over water. Eind vorig jaar heeft Aviko het definitieve besluit genomen om een aantal goederenstromen vanuit Steenderen en Zevenaar via het water naar Rotterdam te vervoeren. Dit past binnen het beleid, reduceert de CO2-uitstoot met 38% en draagt bij aan minder drukte op de A15. Vanuit financieel opzicht blijkt het zelfs eerder een goedkopere dan duurdere oplossing. Dit besluit werd genomen op basis van een proef, waarbij de producten vanuit Steenderen en Zevenaar naar het Duitse Emmerich werden gebracht om daar over de Rijn naar Rotterdam te worden getransporteerd. Ook Venlo heeft de binnenvaart opgenomen in het logistieke pakket. Dit komt mede door de mogelijkheden voor koelen vriesstellingen aan boord van de ‘langzame’ vervoersmiddelen. Inmiddels gaan zo’n 3300 reefercontainers met aardappelproducten naar Rotterdam.

Een van de doelen voor de lange termijn is om in 2020 30% energie-efficiënter te werken dan in 2005. Sinds 2005 nam het energieverbruik van de productielocaties met 16% per ton product af. Deze daling komt onder meer door een goed monitoringssysteem, goede isolatie, hergebruik van warmte en het uitschakelen van machines indien ze niet gebruikt worden. Naast deze energiedaling, is ook een afname in de uitstoot van CO2 te zien. Dit komt doordat het bedrijf steeds meer duurzame energie gebruikt. Zo plaatste de Rixona-fabriek in Warffum (hier worden vlokken en granulaat geproduceerd uit gedroogde aardappelen en restanten) een biomassaprocessor. Hier wordt jaarlijks 20.000 ton bijstromen verwerkt tot warmte die weer ingezet kan worden in de fabriek. In Duitsland wordt in een biomassastoomketel biomassa uit de omgeving verzameld en omgezet in stoom. Daardoor is in die fabriek geen behoefte meer aan fossiele brandstoffen. Voetberg: “In het Belgische Proven wordt biogas verstookt in een gasmotor waarbij elektriciteit wordt opgewekt en substantieel minder elektriciteit hoeft te worden ingekocht. In Steenderen wordt naast biogas van Waterstromen ook biogas van de gemeentelijke waterzuiveringsinstallatie betrokken. In totaal goed voor zo’n 4,5 miljoen m3 per jaar. Dit is te vergelijken met het jaarlijks gasverbruik van 2.000 tot 3.000 huishoudens. Door het gebruik van biogas vermindert het verbruik van aardgas, waardoor ook de CO2-uitstoot als gevolg van de verbranding van fossiele brandstoffen afneemt.”

Water in het bedrijfsproces Om energie te besparen is een passend waterbeleid noodzakelijk. Bij Aviko speelt water als vanzelfsprekend een belang-

% energieverbruik (GJ/ton product) van productielocaties Steenderen, Cuijk, Lomm, Proven en Rain am Lech.

% waterverbruik (m3/ton product) van productielocaties Steenderen, Cuijk, Lomm, Proven en Rain am Lech.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 24

05-09-13 10:58

water in bedrijfsprocessen

rijke rol in het bedrijfsproces. “Water wordt gebruikt voor de productie van stoom, voor de blancheer- en kookprocessen, als transportmiddel voor het nog ongebakken product, voor het wassen van de aardappelen, voor het reinigen van de productielijnen en voor koelprocessen”, zegt Voetberg. Van het verbruikte water bestaat 75% uit grondwater, de rest uit leidingwater. Voetberg: “Het grondwater dat bij de Nederlandse fabrieken wordt gebruikt, bevat ijzer en heeft een bepaalde hardheid. Daarom wordt dit grondwater eerst gezuiverd om, afhankelijk van het gebruiksdoel, één of meerdere van deze componenten te verwijderen. Die gebruiksdoelen zijn grotendeels onder te verdelen in de productieprocessen, de stoomproductie en de koeltorens. Doorgaans komen er twee verschillende soorten afvalwater vrij: het afvalwater vanuit het productieproces en huishoudelijk afvalwater afkomstig van toiletten en kantines. Beide afvalwaterstromen worden strikt gescheiden gehouden. Het huishoudelijk afvalwater wordt gezuiverd door de gemeentelijke waterzuiveringsinstallatie.” Een gedeelte van het water wordt zelf gezuiverd. “Het procesafvalwater wordt in eigen beheer gezuiverd, behalve bij een tweetal installaties die in eigendom en beheer aan Waterstromen B.V. zijn overgedragen. Het gezuiverde water wordt alsnog geloosd op de gemeentelijke zuiveringsinstallatie voor de definitieve eindzuivering. Bij één fabriek wordt het zelf gezuiverde water direct op oppervlakte geloosd”, vertelt Voetberg

Zuiveren geen core-business Om het afvalwater weer in de productieprocessen te kunnen toepassen, moet het voldoen aan de eisen die gesteld worden aan drinkwater. “Om dit te bereiken zijn vaak dure, en daarmee niet rendabele installaties nodig. Zelf gezuiverd afvalwater wordt wel op andere manieren gebruikt, zoals voor het schoonhouden van de terreinen. Maar voordat het proceswater afvalwater wordt, is het in het productieproces al vele malen gerecirculeerd of hergebruikt in een andere processtap. Bezinking van vaste bestanddelen is de eerste stap in het zuiveringsproces. Het bezinksel wat hierbij ontstaat is bestemd

voor veevoer. Dit is mogelijk omdat het afvalwater niet vermengd is met huishoudelijk afvalwater”, vertelt Voetberg. Voetberg: “Het uitbesteden van de waterzuivering aan een derde partij komt in Nederland praktisch niet voor. Aviko heeft hier toch voor een tweetal installaties voor gekozen. Dit is financieel aantrekkelijk. Er hoeven zelf geen investeringen te worden gedaan. Er kan bovendien voldoende garantie worden gegeven met betrekking tot het veiligstellen van de bedrijfsbelangen van Aviko bij een eventueel falen van de waterzuivering. Tot slot is zuiveren geen corebusiness van Aviko en kan de aandacht beter worden geconcentreerd op de aardappelverwerking.”

Conclusie Aviko blijft zoeken naar mogelijkheden om zowel het energie- als het waterverbruik op een efficiënte en effectieve manier vorm te geven. Het is een proces dat zich richt op innovaties, maar ook op huidige projecten, zoals de waterzuiveringsinstallatie. “Het energieverbruik van een waterzuivering is afhankelijk van welke technieken er gebruikt worden. We zijn nog bezig om het energieverbruik van onze zuiveringen beter in kaart te brengen. Dit is belangrijk, want op deze manier halen we opties boven water waarmee we mogelijk nog meer kunnen besparen.” Bronnen: Duurzaamheidsverslag Aviko 2011 VEMW Duurzaam industrieel watergebruik, februari 2013 Gezamenlijke opgave voor industrie en overheid

Kerngegevens 2011 Aviko* Omzet

c 570 mln

Aantal medewerkers

1684

Marktaandeel Europa

22%

Marktaandeel wereldwijd

Cosun (Aviko is sinds 2002 voor 100% in handen van Cosun) Omzet

1,7 mrd

Aantal medewerkers**

3581

*Aviko voorgebakken & gekookte aardappelproducten en Aviko Granulaat & Vlokken) **Gemiddeld aantal medewerkers in FTE, met een arbeidsovereenkomst bij Cosun of één van de groepsmaatschappijen.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 25

05-09-13 10:58

schaliegas

Nationaal onderzoek schaliegas: onvoldoende antwoord op prangende vragen?

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 26

05-09-13 10:58

schaliegas

chaliegas houdt de gemoederen stevig bezig in Nederland. Voor- en tegenstanders roeren zich heftig. Opponenten noemen het schadelijk voor mens en milieu. Schaliegas belemmert in hun ogen de transitie naar een duurzame energievoorziening. Pleitbezorgers daarentegen verwijzen naar de economische voordelen en komen met geopolitieke argumenten. Over schaliegas hangt inmiddels een dikke mist van onduidelijkheid. Nog eens gevoed door de opstelling van het ministerie van Economische Zaken. In opdracht van minister Kamp is een onafhankelijk onderzoek uitgevoerd door advies- en ingenieursbureau Wittenveen+Bos. Het bureau onderzoekt de mogelijke risicoâ&#x20AC;&#x2122;s en gevolgen van de winning van schalie- en steenkoolgas. Tegenstanders trekken dat onderzoek in twijfel. Het bedrijf heeft een consortium gevormd met Fugro en Arcadis. Deze bedrijven werken internationaal voor de olie- en gassector. Zij hebben belang bij boring naar onconventionele fossiele brandstoffen zeggen tegenstanders. De opzet van het onderzoek voldoet volgens leden van de Klankbordgroep ook niet aan de elementaire eisen van goed wetenschappelijk onderzoek. Het is niet meer dan een literatuurstudie en bovendien niet specifiek voor de Nederlandse situatie. Wat verder steekt is dat de resultaten uit het onderzoek tot september geheim moeten blijven. Minister Kamp wil de uitkomsten ervan eerst zelf bestuderen. Pas dan informeert hij de Tweede Kamer. Leden van de Klankbordgroep werden verplicht een geheimhoudingsverklaring tekenen. Deze groep van burgers, lokaal bestuur en het bedrijfsleven begeleidt het onderzoek. Het bestaat uit vertegenwoordigers van gemeenten, provincies, waterleidingbedrijven, milieuorganisaties en de Vereniging van Nederlandse olie- en gasproducenten (NOGEPA). Zij zijn ook de direct betrokkenen bij de geplande proefboringen in de Noordoostpolder (Luttelgeest) en in Noord-Brabant (regio Boxtel). Althans, als de uitkomsten uit het onderzoek dat toelaten. Volgens de minister was een geheimhoudingsverklaring nodig omdat de Klankbordgroep eerder werd geĂŻnformeerd dan de Kamer. Pas na ondertekening zouden ze inzage krijgen in het concept eindrapport. Die geheimhoudingsplicht heeft veel kwaad bloed gezet. Het merendeel van de leden uit de Klankbordgroep is voorstander van een breed en publiekelijk debat. De geheimhoudingsverklaring zette daar een streep door. De lagere overheden zijn daarom uit het overleg gestapt. Dat geldt inmiddels ook voor belangenbehartigers als Milieudefensie en Schaliegasvrij Nederland. Er is veel onvrede onder de gesprekspartners. Het ministerie is haar beloften niet nagekomen, is een veelgehoorde klacht. De toegezegde tussenrapportages zijn nooit verstuurd en inzicht in de onderzoeksresultaten wordt niet gegeven. Zij die de geheimhoudingsverklaring wel hebben getekend krijgen alleen de conclusies te horen. De Tweede Kamer heeft inmiddels het kabinet om opheldering gevraagd over het uiteenvallen van de Klankbordgroep. Ondertussen hebben ook 55 hoogleraren zich in het debat gemengd. In een door hen ondertekend manifest spraken zij zich uit tegen de winning van schaliegas; de nadelen zijn volgens hen groter dan de voordelen en ook loont de commerciĂŤle exploitatie ervan niet. Kortom, het dreigt een hele hete zomer te worden.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 27

05-09-13 10:58

schaliegas

Wat maakt dat de discussie over schaliegas zo hoog oploopt? Niet alleen spelen ernstige zorgen over milieuschade en drinkwaterverontreiniging een grote rol. Ook wordt het debat in een schijntegenstelling geplaatst: goedkoop schaliegas tegenover dure hernieuwbare energie. Dat is althans de mening van energiedeskundige David Buchan, onderzoeker aan het Oxford Institute for Energy Studies. In zijn ogen is schaliegas geen goedkoop wondermiddel, maar het is ook geen onvermijdelijke catastrofe schrijft hij op de site van EurActiv. De waarheid ligt ergens in het midden. Schaliegas verdeelt partijen. In Europa maakt het onderdeel uit van het conflict tussen concurrentievermogen en het gevoerde klimaatbeleid. De concurrentievoordelen die het Amerika oplevert, spelen in Europa veel minder. Hier ligt het gas veel dieper in de grond. Ook zijn in Europa de regels strenger en is er minder concurrentie tussen de olie- en gasproducenten. De verontreiniging van drinkwater door ‘fracking’ blijft een risico, maar het is een controleerbaar risico naar zijn mening. Maar ook Buchan erkent in zijn artikel dat een 28

zekere verstoring van het milieu niet te voorkomen valt. Volgens John Grin, hoogleraar systeeminnovaties aan de Universiteit van Amsterdam en een van de 55 ondertekenaars van het manifest, blijven de voorstanders van schaliegas hangen in wat hij noemt “oude denkwijzen”. Liever nog jarenlang profiteren van fossiele energieproductie dan investeren in technische innovaties voor duurzame energieopwekking. Het voorliggende energieakkoord brengt daar maar mondjesmaat verandering in. Liever ziet hij dat de handschoen wordt opgepakt. Dat er wordt geïnvesteerd in een duurzame toekomst. En dat de Nederlandse handelsgeest geprikkeld wordt door de vele kansen op het vlak van technische innovaties en (internationale) handel. Nederland moet niet investeren in schaliegas maar in hernieuwbare energie is de mening van de kritische wetenschappers.

Opiniepeilingen De grote vraag is hoe men in Nederland en in Europa aankijkt tegen scha-

liegas. Zijn uit de verschillende opiniepeilingen conclusies te trekken die duidelijk maken hoe de burger daadwerkelijk denkt over schaliegaswinning? Onderzoekers van het Rathenau Instituut hebben de diverse peilingen eens naast elkaar gezet en op hun waarde onderzocht. In de Stelling van de Dag van de Telegraaf van 22 februari: ‘Proefboren geen bezwaar’ zegt tweederde van de 4790 deelnemers geen bezwaar te hebben tegen proefboringen. Je kunt er maar beter op voorbereid zijn. Zelfs als de boringen in de eigen achtertuin zouden plaatsvinden zegt 64% er ‘ja’ tegen. Als voornaamste redenen worden genoemd de concurrentievoordelen die er te behalen zijn en minder afhankelijkheid van buitenlandse energieproducenten. Ook de Europese Commissie was rond de jaarwisseling benieuwd naar de mening van haar burgers en zette gedurende drie maanden een online vragenlijst op haar site. Daar reageerden 22.875 respondenten op. Wat blijkt: 32% is voorstander van schaliegas, 37% is tegen, 29% vindt dat alleen onder strikte

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 28

05-09-13 10:58

schaliegas

niet. Het aantal voorstanders ligt in zijn onderzoek dus de helft lager. Het onderzoek van Eneco onder 1003 respondenten laat nog lagere percentages zien. Daarin geeft 16% aan ‘voor’ schaliegasboringen te zijn, terwijl 25% zegt dat schaliegaswinning per wet verboden zou moeten worden. Peilingen geven blijkbaar niet echt een duidelijk antwoord. Het roept meer vragen op dan dat het een eenduidig beeld geeft van wat men nu echt vindt van schaliegaswinning. Verdieping is nodig zeggen de onderzoekers. Vooral omdat het debat over schaliegas veelzijdig is en gekenmerkt door technische, lokale, nationale en mondiale afwegingen.

Onderzoek schaliegas te beperkt en onvolledig

voorwaarden schaliegas gewonnen mag worden en 2% had geen mening. Het lijkt dus wel mee te vallen met het verzet tegen schaliegas. Maar is het onderzoek wel representatief vroegen de onderzoekers zich af. De afkomst van de verschillende groepen werd tegen het licht gehouden en de uitkomst was veelzeggend. Het merendeel van de reacties bleek uit Polen te komen (51%). De rest was verdeeld over Frankrijk (14%), Roemenië (14%), Spanje (11%), Duitsland (4%) en de overige lidstaten (6%). Het feit dat Polen over enorme schaliegasvoorraden beschikt, althans op papier, beïnvloedt de uitkomst van dit Europese onderzoek. In Polen is slechts 3% van de bevolking tegen de winning van schaliegas. De grote voorraden en de drang om minder afhankelijk te worden van het Russisch gas kleuren hier het sentiment. Het onderzoek van Maurice de Hond ten aanzien van proefboringen in Nederland laat een andere uitkomst zien dan de Telegraaf. Op de vraag of men ‘voor’ of ‘tegen’ proefboringen is zegt 35% ‘voor’ te zijn, 44% is ‘tegen’ een 22% weet het

De Commissie voor de milieueffectrapportage (MER) adviseert, op zijn verzoek, minister Kamp over het onafhankelijk onderzoek rond schaliegasboringen in Nederland. Dit onderzoek dat Witteveen+Bos uitvoert in opdracht van de minister richt zich op “het in kaart brengen van mogelijke risico’s en gevolgen van opsporing en winnen van schaliegas (en steenkoolgas) in Nederland in termen van veiligheid voor natuur, mens en milieu”. Aanvullende vraag is “op welke wijze de Nederlandse weten regelgeving de risico’s en gevolgen adresseert en mitigeert”. Het tussenadvies dat op 1 juli is uitgebracht baseert zich op de concept deelrapporten die de MER heeft ontvangen; het eindrapport was toen nog niet beschikbaar. In haar tussenadvies komt de commissie tot verstrekkende aanbevelingen. Haar conclusie: de lopende studie naar de effecten van schaliegas is te beperkt en onvolledig. Het onderzoek is vooral technisch; het zou veel breder moeten worden opgezet. Nu laat het belangrijke vragen liggen. In het onderzoek wordt naar mening van de commissie het begrip “veiligheid van personen, natuur en milieu” erg beperkt opgevat. Het houdt alleen rekening met die aspecten, waarvoor in de mijnbouwwet- en regelgeving normen zijn vastgelegd. De kwaliteit van de leefomgeving valt buiten het onderzoek stelt de commissie. De zorgen die daarover in de maatschappij leven zullen dus onvoldoende worden beantwoord.

Onduidelijk is ook of de minister schaliegaswinning overal wil toestaan of slechts op beperkte schaal. Schaliegaswinning blijkt in een groot deel van Nederland mogelijk te zijn. In hoeverre houdt het kabinet daarbij rekening met stedelijke of beschermde gebieden? En op grond van welke waarden dan? Volgens de commissie moeten hiervoor duidelijke criteria komen. Het gaat daarbij met name om ruimtelijke kwaliteit én om natuur-, cultuurhistorische of landschappelijke waarden. Kwetsbare gebieden kunnen zo worden geïdentificeerd. Daar zou dan op voorhand niet mogen worden geboord. Of er zouden tenminste minimale afstanden moeten gelden. Te denken valt daarbij aan drinkwatergebieden of beschermde natuurgebieden. Ook ontbreekt in de studie de vraag naar het nut en de noodzaak van schaliegaswinning. Hier zou de minister kunnen aansluiten bij de geplande opzet van de Structuurvisie Ondergrond (gereed in 2014). Dit kader ordent straks de ondergrondse activiteiten op zowel land als zee. Belanghebbenden worden hier, via een openbare procedure, al vroeg in het beslissingsproces betrokken. Een dergelijk proces draagt bij aan een breed, maatschappelijk draagvlak is de opvatting van de commissie. Als slotopmerking geeft de commissie de minister in overweging mee het rapport zodanig op te stellen dat de informatie consistent, transparant en begrijpelijk is voor de buitenwereld. Gezien alle commotie over dit dossier is dat geen overbodig advies. Bronnen: Website: - commissiemer.nl - rathenau.nl - rijksoverheid.nl - NRCnext.nl - EurActiv.nl - duurzaambedrijfsleven.nl Dagbladen: - Financieel Dagblad - Trouw - NRC - Telegraaf Brief van de MER met als onderwerp: tussenadvies beoordeling effectstudie schaliegaswinning, 1 juli 2013

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 29

05-09-13 10:58

nummer 1 in duurzaam Europees hout

kastanje hekwerk • kastanje palen • poorten • buitenmeubilair eikenhout • douglas & lariks • heide- en wilgenmatten • diverse afrasteringen

www.kastanjehout.nl Van Vliet Kastanjehout | Gooyerdijk 41 | 3947 NB Langbroek | www.kastanjehout.nl t +31 (0)343 454 400 f +31 (0)343 452 004 e info@kastanjehout.nl

VanVliet_230mmx297mm.indd 1 E&W 01 2013.indd 30

15-02-2012 09:30:42 05-09-13 10:58

VismigratiE

Evaluatie van 55 vispassages

files onder water

Vispassage in de Strypse Wetering, Waterschap Hollandse Delta. (Foto: Wilco de Bruijne)

rijwel iedereen is bekend met de spectaculaire beelden van de migratie van zalmen. Ook in Nederland trekken ieder voorjaar vissen massaal stroomopwaarts; hoewel wat minder zichtbaar. In de vorige eeuw zijn in veel wateren echter migratieknelpunten opgeworpen in de vorm van stuwen en gemalen. Voor deze knelpunten ontstaat ieder voorjaar weer een file van migrerende vissen. Deze knelpunten worden langzaam maar zeker opgelost door de aanleg van vispassages. Na aanleg is het van belang dat onderzocht wordt of vispassages ook daadwerkelijk naar behoren functioneren. ARCADIS heeft de afgelopen jaren in totaal 55 vispassages onderzocht, verdeeld over de beheergebieden van 11 waterschappen. Al deze gegevens zijn nu nogmaals geanalyseerd. Hieruit volgt een aantal duidelijke conclusies. Sommige bevestigen de theorie. Andere laten zien dat de praktijk weerbarstig is. Hieruit kunnen we een aantal leerpunten trekken. Tekst: Maarten Hogenkamp, Mark van Heukelum, Wilco de Bruijne & Daan Besselink ARCADIS Nederland

Vispassages

monitoringsmethode

De laatste jaren zijn in veel Europese landen, waaronder nederland, vispassages aangelegd om vrije vismigratie in watersystemen te herstellen. De visstand is namelijk ĂŠĂŠn van de vier biologische kwaliteitselementen binnen de Europese Kaderrichtlijn water (Krw). De Krw schrijft voor dat alle waterlichamen in een ecologisch gezonde toestand dienen te verkeren voor 2015. Vrije vismigratie speelt daarbij een belangrijke rol.

De 55 onderzochte vispassages liggen verspreid over de beheergebieden van 11 waterschappen (figuur 1). Het zijn met name vispassages die nog niet zo lang geleden gerealiseerd zijn. De waterbeheerder wil toetsen of de vispassages voldoende werken. Daarom wordt gecontroleerd welke vissen de passage stroomopwaarts passeren. De passages zijn gemonitord door middel van fuiken die aan de bovenstroomse zijde van de vispassage zijn geplaatst. De fuik wordt via een frame zoda-

5-02-2012 09:30:42 E&W 01 2013.indd 31

E&W nr 1 2013

05-09-13 10:59

Vismigratie

Figuur 1: Locaties onderzochte vispassages.

nig bevestigd, dat deze de doorzwemopening volledig afsluit (figuur 2 en 4). De fuik staat acht weken in het water en wordt om de 2 à 3 dagen geleegd. Iedere fuiklichting worden de vissen gedetermineerd, gemeten en bovenstrooms weer uitgezet. De fuik wordt van drijfvuil ontdaan en schoon weer teruggeplaatst.

Resultaten In drie jaar tijd zijn meer dan 35.000 vissen en 34 verschillende soorten gevangen. Lengtes varieerde van 3 cm (3-doornigestekelbaars) tot 108 cm (snoek). Op een aantal locaties is opmerkelijk veel gevangen. Zo werden in de Kaweise loop (Waterschap Aa en Maas) meer dan 11.000 riviergrondels gevangen in 7 weken. De meest aangetroffen soorten zijn blankvoorn, baars en kolblei. Ieder jaar worden ook enkele zeldzamere soorten gevangen. Zo werden in 2011 ruim 70 elritsen gevangen in de Verloren Beek bij Epe (Waterschap Veluwe). In 2012 werden beekprikken en kopvoorns gevangen bij de Hooydonkse Watermolen in Nuenen (Waterschap De Dommel). De beekprik was op de Dommel nog nooit zo ver stroomafwaarts waargenomen. In 2013 was de meest opmerkelijke vangst een grote modderkruiper in de Sint Anthonisloop bij Haps (Waterschap Aa en Maas). Daarnaast werden bij een bekkenpassage in Buren (Waterschap Rivierenland) meer dan 130 bittervoorns gevangen. Opvallend zijn ook de exoten die worden aangetroffen, zoals Kesslers grondel, marmergrondel,

Figuur 3: Regenboogforel (exoot) gevangen in de verloren beek (waterschap Veluwe). (Foto: Martijn Jansen) 32

Figuur 2: Monitoringsfuik met op maat gemaakt frame. (Foto: Wilco de Bruijne)

zonnebaars, diverse soorten rivierkreeft, regenboogforel (figuur 3) en zelfs schildpadden.

Beoordeling vispassages De vispassages worden beoordeeld op werking door de monitoringsvangsten te vergelijken met het aanbod en de meest recente visstandgegevens. Daarnaast wordt gekeken naar de grootte van de gepasseerde vis, het gilde (rheofiel, eurytoop of limnofiel) en het type vis zoals bodemgebonden- of pelagische vissoorten. Uit de beoordeling blijkt dat de inmiddels veel toegepaste ‘De Wit’-, bekken- en vertical slot vispassages over het algemeen goed functioneren. Indien goed ontworpen een aangelegd zijn deze vispassage typen geschikt voor een groot scala aan vissoorten, gildes, lengteklassen en type vissen. Vispassages van het type stenenhelling functioneren over het algemeen goed in de kleinere snelstromende wateren zoals beken. Bij dit type passage werden met name de kleine vissoorten gevangen die goed in staat zijn relatief ondiep en snelstromend water te passeren. De minst goed functionerende passages liggen vaak op complexe locaties. Dit zijn locaties waar veel kunstwerken zoals gemalen, stuwen en duikers bij elkaar geplaatst zijn en waar waterlopen bij elkaar komen. Hierdoor ontstaat soms een verwarrende situatie voor vis door variabele stromingsrichting

Figuur 4: Plaatsen van de fuik. (Foto: Martijn Jansen)

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 32

05-09-13 10:59

Vismigratie

en -snelheid. Op dit type locaties is tevens vaak ruimtegebrek, hierdoor worden soms zeer kunstmatige mechanische passages toegepast. De werking van dit type passages is vaak niet continue waardoor de lokkende werking gering is. Door bovengenoemde redenen werden op complexe locaties soms maar enkele tientallen vissen gevangen, meestal maar enkele soorten.

Beheer en onderhoud Uit de monitoring blijkt dat een slechte werking in ca. 15% van de gevallen veroorzaakt wordt door een ontwerp- of aanlegfout. Tijdens het eerste veldbezoek blijkt echter dat ca. 40% van de gemonitorde passages niet goed werkt. Elk voorjaar blijkt een groot aantal vispassages (deels) verstopt te zijn met drijfvuil. Ook zijn soms vispassages niet meer opengezet, nadat ze de zomer ervoor zijn afgesloten om waterverlies tegen te gaan. Om waterverlies te beperken wordt soms een vispassage ook half afgesloten, maar dit komt het functioneren niet ten goede.

Migratieverloop gedurende het seizoen Vispassagemonitoring geeft naast een inzicht in de werking ook een mooi beeld van de activiteit van verschillende vissoorten. Uit de grafiek in figuur 5 blijkt dat de vismigratie gekoppeld is aan temperatuur; vooral wanneer de temperatuur een snelle stijging vertoont worden pieken waargenomen. Dit patroon wordt ieder jaar waargenomen. Snoek is één van de eerste soorten die in het voorjaar wordt gevangen, zelfs als de watertemperatuur nog rond de 5°C ligt. Blankvoorn vertoont een duidelijke piek rond de 12°C, gevolgd door kolblei. Baars is meer continu aanwezig in de vangsten en vertoont een lichte piek gelijk met blankvoorn. Als het water wat warmer wordt (>15°C), worden zeelt en karper actief. Het optreden van migratiepieken is lastig statistisch te koppelen aan andere factoren. Wel lijkt een verhoogd debiet een trigger te zijn voor migratie. Mogelijk omdat de bovenlopen van beeksystemen dan beter bereikbaar en geschikt zijn voor de paai.

Serie geschakeld In het voorjaar van 2013 zijn twee series van elkaar opvolgende vispassages gemonitord in de Beentjesgraven (4 passages) en het Overijssels Kanaal (3 passages) (beide waterschap Groot Salland). De gemiddelde afstand tussen de passages was 1,5 à

2 kilometer. Hierbij is vastgesteld dat grotere vissen (>20cm) meerdere vispassages in één migratieseizoen passeren. Van de 219 ‘gemerkte’ vissen zijn 20 vissen terug gevangen. 10% van de ‘gemerkte’ vissen migreert dus over grotere afstand. Eén van deze vissen is zelfs tweemaal terug gevangen en heeft dus drie elkaar opvolgende vispassages gepasseerd.

Aanbevelingen Vissen onderschat? Bij het ontwerp en de aanleg van vispassages worden richtlijnen gesteld aan stroomsnelheid, drempelhoogte en lokstroom. Toch blijkt dat vissen meer kunnen dan soms gesteld wordt. Een voorbeeld is een bekkenpassage in de Leigraaf (Waterschap Aa en Maas), waarbij de bovenste drempel door middel van schotten tijdelijk verhoogd werd om het peil water vast te houden. Het water stroomde krachtig, de doorgang was nauw en het peilverschil ca. 25 centimeter. Toch werden op deze locatie een behoorlijk aantal riviergrondels en blankvoorns gevangen. Een ander sprekend voorbeeld is de vangst van een snoek van 108cm en van zeer grote karpers en roofblei (>80cm) die allen door een kleine De Wit passages waren getrokken. Even opmerkelijk is de vangst van kleine juveniele vis (>3 cm) die een relatief snelstromende bekkenpassage was opgetrokken. Waarom mag je je dan afvragen dat we vissen onderschatten? In Duitsland bijvoorbeeld worden andere randvoorwaarden gesteld aan vispassages; de drempels zijn hoger en de stroomsnelheid in de passages is daardoor groter. Bekkenpassages hebben vaak een hoogteverschil van 15-25 cm per stap en voor het type ‘de Wit’ en ‘vertical slot’ is dit in Duitsland 12 cm. Een studie met camerabeelden liet verder een groep elften zien die in grote langzaam stromende bekkens de weg kwijt raakt en omkeert vanwege een te zwakke lokstroom. Uit Duitse monitoringsstudies blijkt tenslotte dat ook in Nederland voorkomende soorten zoals baars en blankvoorn geen moeite hebben met grotere hoogteverschillen en stroomsnelheden. Maatwerk Een vispassage ontwerpen en aanleggen blijft maatwerk; elke situatie is anders en een vispassage kan voor 90% goed ontworpen en aangelegd worden, maar voor slechts 10% werken. Gedurende de monitoring zijn waarnemingen gedaan van vispassages die niet voldoen aan de ecologische randvoorwaarden; de uitstroom te ver benedenstrooms van de stuw, een (veel) te kleine lokstroom, te ondiepe of juiste te diepe bekkens, etc. In veel situaties zijn de locatiespecifieke omstandigheden leidend voor het ontwerp en vraagt een goed ontwerp extra aandacht. Optimalisatie beheer en onderhoud Naast het ontwerp komt ook het beheer en onderhoud van vispassages nauw. De beheerder speelt daarin een essentiële rol. Drijfvuil, dichte afsluiters en geknepen inlaten zorgen ervoor dat een passage niet functioneert. Hierbij speelt ook goede communicatie tussen beleid en beheer en onderhoud een belangrijke rol.

Figuur 5: Totale vangsten uitgezet tegen weeknummer en de watertemperatuur in het voorjaar van 2013.

Het aanleggen van een vispassage is een belangrijke stap voor het oplossen van files onder water. Het op de juiste wijze ontwerpen, beheren en onderhouden, maakt het tot een duurzame investering. E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 33

05-09-13 10:59

Grundfos

Hoger rendement met minder energie

Rob Fontaine: â&#x20AC;&#x153;Nieuwe MGE/MLE motoren besparen een derde op het verbruik dat nu nog optimaal is.â&#x20AC;? 34

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 34

05-09-13 10:59

Grundfos

uurzaamheid staat hoog in het vaandel van de Deense pompenfabrikant Grundfos. Het Blueflux label staat garant voor hoge kwaliteit en dit jaar is daar een nieuwe generatie permanent magneetmotoren aan toegevoegd. De MGE/MLE motoren en toerentalregelaars met meer rendement maar ook meer intelligentie.

Circulatiepompen uitgerust met nieuwe MGE/MLE motoren

IE4 norm overschreden De motor is het kloppend hart van een pomp. Met de vernieuwde generatie MGE/MLE is een elektronisch aangedreven motor ontwikkeld die een indrukwekkend rendement behaalt. Deze permanent magneet motor overtreft de IE4 norm met gemak. De aandrijving gebeurt door een ingebouwde frequentie omvormer tot 2,2 kW. Daar zit dan ook het geheim van de smid. De PM (permanentmagneet) synchroonmotoren zorgen voor de aandrijving op een frequentie van 60 Hz en dat maakt deze generatie tot een ultra efficiënte pompmotor. “Wij streven ernaar om alle nieuwe toerengeregelde pompen standaard aan te drijven met deze PM motor. Daarmee nemen wij grotendeels afscheid van de bekende asynchroon kooianker motoren”, aldus Rob Fontaine, teamleider voor Marine en Industrie bij Grundfos Nederland. De hogere frequentie van de PM motor (normaal 50 Hz) zorgt ervoor dat de motor–pompcombinatie ook een hoger toerental draait. Dat levert dan ook direct extra voordelen op. De pomp/aandrijving combinatie maakt de PM synchroonmotor daardoor een derde efficiënter dan zijn voorganger de IE3 a-synchroonmotor waardoor de pomp ook kleiner kan worden gebouwd en dat scheelt weer extra ruimtebeslag bij de gebruiker. Daarnaast biedt deze motor een hoger koppel waardoor het weer sneller reageert op wisselingen in toerentallen of belastingen. De frequentieomvormer

wordt standaard met de PM-motor bij de pomp meegeleverd. Permanente magneetmotoren werken niet zonder frequentieomvormer. De omvormer zorgt namelijk voor een continue ronddraaiend magnetisch veld, waardoor de motor gaat draaien. De rotor van de PM-motor bevat alleen permanente magneten en geen wikkelingen. Door de omvormer te verbeteren kan het rendement van de pomp omhoog zodat altijd het hoogst mogelijke rendement wordt gehaald.

Nieuwe standaard “Hoger rendement daar draait het allemaal om bij deze nieuwe generatie MGE/MLE pompen,” geeft Fontaine aan. “De huidige frequentiegeregelde pompen zijn in vergelijking met de conventionele pompen al een stuk efficiënter. Vooral bij lagere toerentallen, daar waar de pomp het meest draait, is nu direct voordeel te halen. Juist daar moet het rendement toenemen. Bij lage toerentallen zakte het rendement hard naar beneden. De nieuwe elektronica stelt ons gelukkig in staat in dat werkgebied van de pomp het rendement omhoog te brengen. Door de toerenregeling besparen we bovenop de al behaalde 40% rendementsverbetering nog eens 20%. Het energieverbruik van een frequentiegeregelde IE3 motor is 60% lager dan bij een niet-geregelde pomp. De nieuwe MGE/MLE motoren hebben een energieverbruik van 40% ten opzichte van de vroegere standaard norm. Een extra E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 35

05-09-13 10:59

Grundfos

De juiste pomp op de juiste plek “Dankzij de met ons samenwerkende Grundfos installatiepartners, die dicht bij de klanten zitten en daarmee de behoefte van de gebruikers kennen, wordt dat advies als zeer waardevol ervaren. Het gaat tenslotte om efficiënt gebruik van de pomp die meerwaarde biedt aan de Grundfos gebruiker. De terugverdientijden verschillen natuurlijk per type pomp, gebruiker en situatie. Gemiddeld genomen ligt dat tussen 2 en 18 maanden wat de aanschaf erg aantrekkelijk maakt. Wat dat betreft zijn deze nieuwe generatie PM motoren in verhouding voordeliger dan de huidige frequentiegeregelde combinaties. Zelfde capaciteit met een kleinere pomp die energiezuiniger is. Simpeler kan het eigenlijk niet.”

Nieuw: MGE/MLE pompen tot en met 2,2 kW

besparing van meer dan 33,3%.” Chapeau! De eerste serie Grundfos MGE/MLE pompen met 2,2 KW zijn inmiddels sinds maart jl. verkrijgbaar. De grotere pompen tot 160 kW komen in de loop van dit jaar op de markt. “Wij verwachten binnen twee jaar dat de hele serie volledig leverbaar is”, aldus Fontaine. Meer nieuws volgt op de komende Aquatech in Amsterdam.

Meten is weten

2015-2017 De EuP-richtlijn (Electricity using Product) geeft aan dat vanaf 1 januari 2015 de motoren met een nominaal uitgangsvermogen van 7,5 – 375 kW moeten voldoen aan IE3, of IE2 norm. Daarnaast moeten deze motoren worden voorzien van een variabel toerental. Vanaf 1 januari 2017 moeten motoren met een nominaal uitgangsvermogen van 0,75 – 375 kW voldoen aan IE3, of IE2 en zijn ook voorzien van een aandrijving met variabel toerental. Minstens zo belangrijk voor de pompensector is Ecodesign 547/2012EC. Deze norm kijkt naar het totale rendement van motor, pomp en regelaar. Ecodesign gaat dus verder dan de EuP-richtlijn en wordt vanaf 2015 wet. De nieuwe generatie Grundfos-MGE/MLE pompen voldoet aan alle nieuwe richtlijnen.

“Energiebesparing is een direct uitgangspunt in het nationaal Energieakkoord. Met onze nieuwe serie MGE/MLE motoren voldoen wij ruimschoots aan de gestelde norm. Veel toegevoegde waarde voor elke gebruiker juist omdat veel energie bespaard wordt in situaties waar de pomp veel uren draait met relatief kleine flow hoeveelheden. De terugverdientijd kunnen wij hier heel snel uitrekenen. De terugverdientijd bij complexe installaties vraagt om een nauwkeurige meting zodat we precies kunnen aangeven in hoeveel tijd de investering kan worden terugverdiend. Meten is weten en dat is niet nieuw voor ons. Alle richtlijnen en normen die door de EU worden gesteld noodzaken ons tot een uiterst nauwkeurig meetprogramma. Wij meten niet alleen voor onszelf maar ook onze klanten willen weten waar besparende maatregelen genomen kunnen worden. De expertise voor deze noodzakelijke metingen hebben wij al een aantal jaren in huis. Deze nauwkeurigheid is een service van ons geworden die niet meer is weg te denken in onze klantbenadering. Als sterk A-merk bieden wij deze metingen steeds grootschaliger aan. Op basis van nauwkeurige en daarmee harde cijfers Een blik onder de motorkap van de MGE/MLE motor windt ons advies aan kracht.” 36

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 36

05-09-13 10:59

beurs

T +31 (0)184 642 343 E info@have-digitap.nl

HET GROOTSTE TEST- & MEETINSTRUMENTENHUIS

VAN NEDERLAND

Havé-Digitap is uw technisch adviserende partner op het gebied van test- en meetinstrumenten en aanverwante producten, diensten en services. Een ruim assortiment producten van toonaangevende merken is direct leverbaar vanuit ons centrale magazijn. Onze specialisten delen graag hun kennis en ervaring met u. Wij staan met advies, levering, training en calibratie voor u klaar.

www.have-digitap.nl we share our skills with you

Fluke VT02 visuele infraroodthermometer voor sneller uitvoeren van inspecties De Fluke VT02 is een visuele infraroodthermometer; een meetinstrument voor storingzoeken met een infraroodwarmtebeeld. Het visuele inzicht van een warmtebeeldcamera en het richt-en-vastleg-gemak van een infraroodthermometer; gecombineerd in één enkel meetinstrument. Inspecties in elektrotechnische, industriële en HVAC/Rtoepassingen kunnen met de VT02 véél sneller worden uitgevoerd dan met een infraroodthermometer, waarbij altijd meerdere meetwaarden en handmatig vastgelegde resultaten nodig zijn. Gekleurde markeringen geven de hete en koude plekken exact aan. In het midden wordt een temperatuurmeetwaarde weergegeven. De beelden worden op de microSD-kaart opgeslagen, zodat er geen afzonderlijke of meervoudige meetwaarden hoeven te worden genoteerd. De beelden van de Fluke VT02 kunnen in de meegeleverde SmartView®software voor analyse en rapportage worden geïmporteerd, zodat professionele rapporten kunnen worden opgesteld. Meer informatie: Havé-Digitap, T: +31 (0)184 642 343 E: info@have-digitap.nl, www.have-digitap.nl

De beste verwarmingsprestaties in de markt!

201307 Havé-Digitap vs2.indd 1

23-7-2013 14:42:58

KABEX

2FSS ABEN/AR1 AR12FSSK SCOP

KABEX

SEER

9FSS ABEN/AR0 AR09FSSK

A ++ A + A A B C D

SCOP SEER

+++

A ++ A + A A B C D +++

612

2,5 4,6 758

Duurzaam verwarmen met een warmtepomp kWh/annum

2,5 3,8 1382

kW 3,0 SCOP 5,1

SEER 7,0

kWh/annum

103

kW 3,5

kW 2,5 SCOP 5,7

kW 2,5 SEER 8,5 kWh/annum

+++

A ++ A + A A B C D +++

+++

kWh/annum

175

824

3,0 4,6 913

4,0 4,0 2100

60 dB

56 dB

62 dB

IE · ENERG

Y · ENERG

ENERGIA

60 dB IE ·

Y · ENERG

IJA · ENERG

ENERGIA

· ЕНЕРГИЯ

626/2011

ENERGI

· ENERG · ΕΝΕΡΓΕΙΑ

626/2011

DB68-0343

· ΕΝΕΡΓΕΙΑ

IJA · ENERG

· ENERG

DB68-0343

Met een totaaloplossing van Samsung klimaatbeheersing is dat mogelijk! U kunt uw woning, winkel of kantoor verwarmen, ventileren en koelen met één duurzaam warmtepomp systeem. • warmtepompen • ventilatie • airconditioning • warmteterugwinning

www.samsung-klimaat.nl

Ambrava, exclusief importeur van Samsung klimaatbeheersingsapparatuur, presenteert een nieuwe aanwinst in haar uitgebreide, energiezuinige assortiment: het unieke, krachtige DVM S warmtepompsysteem. Deze tweetraps volledig inverter warmtepomp is een zeer duurzaam en energie-efficiënt lucht-lucht/ water multisplit warmtepompsysteem, dat verschillende ruimten onafhankelijk van elkaar, maar gelijktijdig, kan verwarmen en/of koelen. De bijzondere DVM S maakt gebruik van warmteterugwinning en beschikt over de mogelijkheid de bestaande warmte te balanceren binnen het gebouw. Warmte die uit de ene ruimte wordt onttrokken (koelmodus), kan in een andere ruimte worden ingezet voor verwarming. Het uiterst innovatieve systeem kenmerkt zich door verbazingwekkend hoge rendementen (COP) en zeer hoge verwarmingsprestaties, zelfs bij enorm lage buitentemperaturen. Hiermee voldoet het nagenoeg altijd aan de eisen van de EIA. Meer informatie over DVM S en/of andere producten uit ons brede assortiment is te vinden op www.samsung-klimaat.nl. Meer informatie: Ambrava b.v., Postbus 4300, 7320 AH Apeldoorn, T: 055-5277777, E: info@samsung-klimaat.nl, www.samsung-klimaat.nl E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 37

05-09-13 10:59

ebatech (Advertorial)

Structureel energie besparen in Sporthallen Zuid Met een vloeroppervlak van 14.000 m2 is Sporthallen Zuid de grootste binnensportaccommodatie in Amsterdam. In opdracht van de gemeente realiseert Ebatech er al bijna tien jaar structurele energiebesparingen, met inzet van het volledige dienstenpakket: meten, monitoring, advies, en het ontwerp en de installatie van verbetermaatregelen. Met klinkende resultaten. Hoewel het complex sinds 2008 steeds intensiever wordt gebruikt daalde in dezelfde periode het stroomverbruik met meer dan 15% en het gasverbruik met maar liefst 37%. “Dit principe kun je toepassen bij alle soorten gemeentelijk vastgoed.”

Technisch coördinator Jan de Boer van Sporthallen Zuid haalde Ebatech indertijd in huis. “Toen ik in 2007 van de gemeente opdracht kreeg om in Sporthallen Zuid aan energiemanagement te gaan doen, dacht ik meteen aan Ebatech. Ik had goede ervaringen met dit ingenieursbureau bij het programma Amsterdam Reduceert CO2.”

Inregelen en splitsen De eerste stap van Ebatech was het installeren van meetapparatuur, om te kunnen bepalen waar de grootste besparingen waren te behalen. Een van de grote energieverspillers bleek de ventilatie- en verwarmingsinstallatie. “Vroeger stond alles hier continu voluit te draaien, en iedereen zat aan de knoppen. Bepaald niet energiezuinig natuurlijk”, zegt De Boer. Ebatech besloot niet meteen de installatie te vervangen, maar eerst alles opnieuw in te regelen. “Vervolgens hebben we de bestaande cv-installatie ‘gesplitst’ in een deel voor verwarming en een deel voor tapwater”, vertelt Hans Schelvis, manager Ontwerp & Realisatie bij Ebatech. “Daarnaast hebben we een zonneboiler op het dak geplaatst, die een deel van het tapwater verwarmt.”

Verlichting Een andere maatregel betrof de verlichting. “We hebben drie verschillende verlichtingsniveaus ingesteld: één voor onderhoud en schoonmaak, één voor breedtesport en trainingen en één voor topsport”, vertelt Taco Schultz, energieadviseur bij Ebatech. “We hebben de zaalbeheerders goed geïnstrueerd wanneer ze welk niveau moeten gebruiken. Anders zal je zien dat iedereen altijd het maximale verlichtingsniveau gebruikt, en doe je de besparing teniet.”

Energiecoördinatoren Daarmee raakt Schultz aan een cruciaal aspect van het energiemanagement: het gedrag van de medewerkers. “Ons gebouwbeheer is georganiseerd in drie ploegendiensten en binnen elke ploeg hebben we een energiecoördinator aangesteld”, vertelt Jan de Boer. “Zij controleren of alle installaties correct worden bediend en spreken daar hun collega’s op aan. Dan gaat het om heel praktische, basale zaken. Zoals uitleg wanneer de ventilatie hoger of lager moet, of collega’s eraan herinneren om het licht uit te doen als ze een ruimte verlaten.” 38

Zien waarvoor je betaalt Jan de Boer gebruikt ook de monitoring- en rapportagemogelijkheden van Ebatech om de eigen dienstverlening te verbeteren. “Voor één van de huurders van ons complex moeten we het energieverbruik apart doorberekenen. Via de webportal van Ebatech kan ik een heel nauwkeurig overzicht geven van wat ze verbruikt hebben en waarvoor ze betalen.”

Meerjaren Onderhoudsplan Om te borgen dat de installaties optimaal blijven presteren, heeft Ebatech in samenwerking met een bouwkundige een Meerjaren Onderhoudsplan (MOP) opgesteld. “Dit omvat een planning plus kostenindicatie voor onderhoud en vervanging van alle bouwen installatietechnische onderdelen van het complex. Dat hebben we gespecificeerd tot op het niveau van de individuele componenten”, aldus Hans Schelvis.

Intitiatief “Een belangrijk voordeel van zo’n Meerjaren Onderhoudsplan, is dat je daarmee energiebesparende maatregelen kunt integreren in het planmatig onderhoud”, zegt Jan de Boer. “Op die manier zijn we nu bezig om 24 cvpompen te vervangen door een nieuw, energiezuinig type. Daarbij kwam het initiatief van Ebatech. Zij hadden vooraf zelf al onderzoek gedaan naar de toepasbaarheid van die nieuwe pompen bij Sporthallen Zuid.”

450 miljoen euro aan energie te besparen In Nederland staat tachtig tot negentig miljoen vierkante meter maatschappelijk vastgoed. Van gemeentehuizen en scholen, tot musea, bibliotheken en theaters. Eigendom, exploitatie, beheer en gebruik zijn veelal verdeeld over diverse afdelingen en externe gebruikers. En die gebruikers laten flink wat besparingspotentieel onbenut: 450 miljoen euro per jaar om precies te zijn (bron: Agentschap NL). Het verzilveren van dit potentieel bespaart niet alleen energie, CO2 en geld, maar leidt ook tot een hogere vastgoedwaarde, betere verhuurbaarheid en een hoger comfort van de gebouwen.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 38

05-09-13 10:59

ebatech

Plan-do-check-act Kenmerkend voor de samenwerking tussen Ebatech en Sporthallen Zuid is dat de gerealiseerde maatregelen geen eindstation vormen, maar onderdeel van een voortdurende ‘plan-do-check-act’-cyclus. “Het is een heel pragmatische manier om te werken aan continue verbetering. Momenteel onderzoeken we de mogelijkheden om gebruik te maken van stadswarmte”, vertellen Taco Schultz en Hans Schelvis enthousiast. Nu onlangs ook de gevelbekleding van het complex is vervangen, zijn de echte ‘quick wins’ voor energiebesparing inmiddels wel gerealiseerd, verwacht De Boer. “De uitdaging is nu vooral om het huidige niveau vast te houden. Je merkt dat de aandacht voor energiebesparing op een gegeven moment verwatert. Daarom ga ik in het najaar weer met de energiecoördinatoren rond de tafel om te kijken hoe we hier een nieuwe impuls aan kunnen geven.”

Meten is weten Sinds Ebatech in 2008 door TenneT werd erkend als geregistreerd meetbedrijf, groeit het aantal klanten. Het type klant varieert van MKB’ers met een enkele aansluiting, tot industriële bedrijven en fastfoodketens met honderden aansluitingen. “De overeenkomst is dat ze bewust met hun energieverbruik bezig zijn, willen weten hoe dat verbruik er precies uitziet en waar ze mogelijkheden hebben om energie te besparen”, aldus Mark Massier, manager Meten & Monitoren van Ebatech.

Stapsgewijs verbeteren “De brede inzetbaarheid van Ebatech maakt dat ik erg aan ze verknocht ben”, stelt De Boer. “Zij zorgen dat ik investeringen in energiebesparing niet alleen technisch, maar ook financieel kan verantwoorden aan de gemeente.” Schultz en Schelvis stellen dat de energiemanagement-cyclus van meten, adviseren en verbeteren uitstekend toepasbaar is bij andere gemeenten. “Deze aanpak leent zich perfect voor het realiseren van energieambities over een langere periode, waarbij je stapsgewijs verbeteringen doorvoert.”

Leegstand? Bespaar energielasten Leegstand is een slepend probleem voor veel vastgoedbeheerders. Opvallend genoeg maken ze daarbij veelal onnodig hoge energiekosten. Energieadviseur Marcel Steenvoorde van Ebatech deelt enkele observaties en praktische besparingstips. “Bij veel leegstaande gebouwen staat de klimaatinstallatie volop te draaien. Bijvoorbeeld omdat makelaars niet willen dat het muf ruikt bij een bezichtiging. Maar zeker moderne klimaatinstallaties kun je heel eenvoudig tijdelijk op afstand inschakelen. En dan niet meteen het hele pand, maar bijvoorbeeld één verdieping.”

Ga bij elkaar zitten “Ook zie ik wel eens gebouwen waar de afdelingen van één organisatie over een heel pand verspreid zitten. Als je die bij elkaar zet kun je de klimaatbeheersing in één vleugel uitschakelen.”

Overwerktimer “Laat een luchtbehandelingsinstallatie niet standaard tot ’s avonds aan staan, als maar een handjevol mensen wel eens overwerkt. Een zogeheten ‘overwerktimer’ is een eenvoudige oplossing waarmee achterblijvers met een druk op de knop de klimaatbeheersing voor een bepaalde tijd kunnen laten doordraaien.”

Betrek huurders “Betrek je huurders bij het streven naar energiebesparing. Ook zij hebben daar veel bij te winnen. Want als je het slim aanpakt kun je de servicekosten met wel 50% verminderen.”

“Het meetbedrijf vormt een logische uitbreiding van ons dienstenpakket”, stelt Massier. “Van huis uit leveren wij energieadvies aan klanten die hun energiestromen in kaart gebracht willen hebben. Dat kun je doen via allerlei tussenmeters, maar voor het totaaloverzicht wil je ook weten wat er precies naar binnen komt. Die gegevens zou je extern kunnen opvragen. Maar je kunt sneller, betrouwbaarder en flexibeler werken als je die centrale meters zélf kunt uitlezen.”

Oplossingen op maat Massier somt de voordelen op die Ebatech biedt als meetbedrijf: “Ten eerste zijn wij onafhankelijk van de netbeheerders”, zegt Massier. “Dit betekent dat wij alleen het belang van onze klant voor ogen hebben in bijvoorbeeld discussies over facturen. Ten tweede is de energiemeter voor ons geen eindpunt van de aansluiting, maar het beginpunt van een analyse. Vanuit dat gezichtspunt bieden we veel meer mogelijkheden om de energiestromen van klanten inzichtelijk te maken. Daarbij kunnen klanten bij ons hun meetgegevens uitlezen via een webportal.” Dit resulteert in een verscheidenheid aan maatwerkoplossingen. “Bijvoorbeeld voor klanten met moeilijk bereikbare aansluitingen, zoals waterschappen met ondergrondse gemalen. Maar ook woningcorporaties, die het verbruik van de liften in een gebouw niet willen doorberekenen aan huurders op de begane grond”, aldus Massier.

Lagere kosten Over het derde voordeel kan Massier kort zijn. “Onze kosten zijn voor vergelijkbare diensten simpelweg lager dan van meetbedrijven die onderdeel zijn van een netbeheerder. Wij zijn er als commerciële speler geheel op gericht om onze diensten voor een zo scherp mogelijke prijs aan te bieden. Daar plukken onze klanten de vruchten van.”

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 39

05-09-13 10:59

beurs

Energiebau groothandel in PV systemen. Al 30 jaar de Solar Power Experts. montagesystemen en accessoires) met verscheidene markten prijssegmenten, maar ook een tal van extra diensten, die klanten directe concurrentievoordelen bieden. Het kwaliteitscontrolesysteem van Energiebau is over de hele supply chain doorgevoerd. Dit betekent dat wij niet alleen ingangscontroles uitvoeren om eventuele celdefecten in de panelen op te sporen alvorens deze op de markt komen, maar dat klanten ook na de installatie kunnen rekenen op de service en kwaliteit van Energiebau. Kortom: met de service van Energiebau bent u verzekerd van een optimale werking van uw PV systeem! Tijdens de Energiebeurs 2013 presenteren wij de Zever solar en de Lorenz Solo Kit. Een compleet montagesysteem, opgebouwd uit slechts twee paketten, waarvoor geen ontwerpsoftware nodig is en dat bovendien zeer flexibel is in het aanpassen van het ontwerp tijdens de bouw. Wilt u de performance metingen live bijwonen of meer weten over de producten? Bezoek dan onze stand in hal 3 stand nr 03A30. Voor informatie: Energiebau Solar Power Benelux bv Florijnruwe 111-9, 6218 CA Maastricht T: 043-3292050, E: info@energiebau.nl, www.energiebau.nl

www.energiebau.nl

Energiebau is als gespecialiseerde groothandel met 30 jaar ervaring in de photovoltaische branche volledig thuis in de wereld van de zonne-energie. Kwaliteit staat bij Energiebau sinds jaar en dag zeer hoog in het vaandel. Wij streven ernaar onze klanten steeds een kwalitatief hoogstaand product te leveren tegen de beste prijs. Als een krachtige distributeur, fungeert Energiebau als schakel tussen de zonne-industrie en de installateur. Energiebau biedt niet alleen een perfect uitgebalanceerde productportfolio (zonnepanelen, omvormers,

Zonnepanelen kan iedereen leveren. Energiebau levert kwaliteit. 24 â&#x20AC;&#x201C; 26.09.13 DEN BOSCH

E&W nr 1 2013

AZ_Qualitaet_190x136_RZ.indd 1

E&W 01 2013.indd 40

Test het zelf: Energie 2013 | Hal 3, Stand 03A030 20.08.2013 14:16:44

05-09-13 10:59

beurs

Wilo Nederland BV: de overstap naar high efficiency loont de richtlijn al van kracht. Wilo heeft al sinds 2001 hoog efficiënte natlopende pompen en draagt sindsdien in duizenden gebouwen wereldwijd bij aan gunstigere levenscycluskosten én klimaatbescherming. Zo voldoen de natloper series nu al aan de eisen van de tweede fase. Op het gebied van

drooglopers heeft Wilo twee hoog efficiënte droogloper primeurs; de Stratos Giga, een toerengeregelde droogloper en de Helix Excel, een toerengeregelde drukverhoger. Beide productlijnen overtreffen de efficiëntieklasse IE4 en zijn toepasbaar in de utiliteitbouw, ziekenhuizen en data centers. Wilo biedt de mogelijkheid om gratis een energiescan op pompen uit te voeren. Een levenscycluskosten (LCC) analyse geeft helder inzicht. U kunt vandaag al beginnen met het leveren van uw milieubijdrage én met het besparen op eigen energiekosten of die van uw klanten.

Wilo-SiBoost Smart HELIX

Standaardpompen voor verwarming en klimaattechniek ‘vreten’ energie. EU-verordeningen zorgen ervoor dat in heel Europa alleen nog energiezuinige pompen de assemblagelijnen mogen verlaten. De ErP-richtlijn is vanaf 2013 stapsgewijs ingevoerd voor droogloperpompen; voor natloperpompen is

Tijdens de vakbeurs Energie 2013 introduceren wij de Wilo-Yonos MAXO: het ‘antwoord’ op de uitwisseling van oude standaard vasttoeren-pompen, ongeacht het fabricaat. We ontmoeten u graag.

Wilo-Yonos MAXO

Voor informatie: www.wilo.nl of T: 088-9456000

“Niet alleen de techniek is hoogefficiënt, ook de ondersteuning in de ontwerpfase”

Wilo-Stratos GIGA

Toekomstbestendig en praktisch ontwerpen Wilo staat voor vernieuwende, duurzame en toekomstbestendige gebouwentechniek. Wij assisteren u al tijdens het ontwerp door selectie van de meest optimale hoogrendementpompen en installaties.

Wilo-Yonos PICO

Wilo-Stratos

Pioneering for you

E&W nr 1 2013

6:44

E&W 01 2013.indd 41

05-09-13 10:59

bEurs

LIBRA ENERGY BV werkt als eerste gespecialiseerde PV systeemhuis volledig CO2 neutraal Vanaf de oprichting in 2007 is Libra Energy BV, een toonaangevende groothandel in de zonne-energiesector met vestigingen in Castricum en Doncaster (UK), actief om op een maatschappelijk verantwoorde manier te ondernemen. Op 30 mei 2013 behaalde Libra het CO2 bewust certificaat op niveau drie van de CO2 prestatieladder. Dit naar aanleiding van de audit die is uitgevoerd in samenwerking met TÜV nederland Qa. Libra Energy wil een groen bedrijf zijn en dat ook uitdragen. Om dit te bereiken zijn er een aantal maatregelen getroffen waardoor de CO2-uitstoot verminderd werd. Om zelf op een milieuvriendelijke wijze elektriciteit op te wekken, zijn er op het bedrijfspand zonnepanelen geplaatst. Voor het verminderen van de CO2-uitstoot veroorzaakt door woon-werk verkeer worden werknemers van Libra Energy gestimuleerd om met de fiets naar het werk te komen. werknemers worden gestimuleerd in de aanschaf van een fiets door een financiële tegemoetkoming. Daarnaast heeft Libra Energy twee elektrische scooters gekocht waar werknemers gebruik van kunnen maken. naast de scooters zijn er ook een aantal lease auto’s die worden gebruikt. Libra Energy heeft er voor gekozen om auto’s met een zuinig label te leasen, zoals

een BlueMotion label en auto’s die op aardgas rijden. in 2012 heeft Libra Energy een contract afgesloten met de Climate neutral group. Deze organisatie streeft naar een 100% klimaat neutrale wereld. Om dit te bereiken helpt zij andere organisaties met klimaatneutraal ondernemen. Libra Energy heeft ook een steentje bijgedragen aan de beperking van de CO2-uitstoot bij een Thaïse fabriek. Deze fabriek, ‘Kangwal’ genaamd, produceert onder andere garen en vezels. Voor dit productieproces zijn stoom en warmte nodig die voorheen werden geleverd door steenkool en zware brandstoffen. nu worden deze geleverd door de verbranding van biomassa waardoor de CO2-uitstoot met maar liefst 20.000 ton per jaar wordt verminderd. Dit is te vergelijken met de jaarlijkse uitstoot van 2.200 nederlandse huishoudens. “Het gaat ons absoluut niet alleen om het certificaat!” zegt Jeroen Bogaers C.F.O. van Libra Energy, die het gehele certificeringstraject getrokken heeft. “Onze missie is het voor iedereen toegankelijk maken van zonne-energie. Zonne-energie is een niet meer weg te denken energiebron in de hedendaagse energiemix. in nederland moeten we nog een flinke inhaalslag maken om onze CO2 op internationaal niveau afgesproken doelstellingen te halen. wij willen daar als Europees systeemhuis graag een positieve bijdrage aan leveren. wij sourcen hoog-kwalitatieve zonnepanelen en omvormers en letten naast de productkwaliteit met name op de kwaliteit van de werkomgeving bij de fabrikanten, maar ook op de impact van de productie en transport op het milieu. wij willen een echte bijdrage leveren voor een beter leefklimaat en daarbij past het voor ons niet zelf een onverantwoord hoge bijdrage te leveren aan de wereldwijd stijgende CO2uitstoot.” Sinds 1 juli 2012 compenseert Libra Energy BV haar CO2 productie door middel van credits in een Biosmassa Centrale in Thailand. Dit realiseert

Libra met behulp van Climate neutral group. “naast CO2 compensatie let Cng bij de selectie van haar projecten met name op de invloed in ontwikkelingen van lokale werkgelegenheid, gezondheidsverbetering, stimulering van de lokale economie en milieuverbeteringen, allemaal aspecten die voor ons belangrijk zijn”, aldus Bogaers. Libra Energy is ook lid geworden van de PV Cycle, een Europese non-profit organisatie die zich bezighoudt met het inzamelen en recyclen van zonnepanelen. Libra Energy is nu ook een gecertificeerd verzamelpunt van afgeschreven PV modules. Defecte en afgeschreven zonnepanelen kunnen gratis worden afgeleverd bij Libra Energy en zullen worden opgehaald door PV Cycle. De panelen worden gerecycled door PV Cycle en zo ontstaan er materialen die de grondstof vormen voor nieuwe zonnepanelen. Op deze manier levert Libra Energy een bijdrage aan het klimaatneutraal ondernemen in de branche.

Voor informatie: Libra Energy BV Heemstederweg 14, 1902 RP CASTRICUM T: 0251-656 277, E: info@libra-energy.eu, www.libra-energy.eu,

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 42

05-09-13 10:59

Eén van Europa’s meest toonaangevende distributeurs van zonne-energie systemen Wij leveren uitsluitend aan B-2-B klanten complete zonne-energie systemen voor netgekoppelde commerciële en residentiële toepassingen, micro-grid systemen, hybride systemen en op project basis complete autonome installaties. Libra Energy heeft een zeer bekwaam en goed gekwalificeerd verkoop-en servicenetwerk. Ons team heeft jarenlange ervaring in de solar-business. Onze toegevoegde waarde en daarmee onze focus ligt op technische ondersteuning en systeem developement. Wij leveren kwalitatief hoogwaardige producten tegen concurrerende prijzen en voorwaarden. Voor ons is het volkomen normaal dat de klantenservice, communicatie, efficiency en klanttevredenheid een absolute voorwaarde is. Wij bouwen aan relaties voor nu en voor de toekomst.

architects of energy ™

HIKRA® PRO

www.libra-energy.eu 0251 - 656 277

Bezoek ons op Stand 03.A038

E&W 01 2013.indd 43

05-09-13 10:59

Neutralac® SLS45. Refresh your thinking. Behandel uw afvalwater sneller, efficiënter én conform de regels.

Neutralac SLS45® is een gedeponeerde merk van Lhoist Recherche et Développement S.A.

Neutralac® SLS45 van Lhoist is een unieke en krachtige kalkmelk.

Optimaliseer uw afvalwaterbehandeling

Ons product biedt u een snelle en optimale oplossing voor: • neutralisatie van zuur afvalwater; • precipitatie van zware metalen; • verwijderen van fluoriden, sulfaten en fosfaten; • verwijderen van organische componenten (CZV). Met onze jarenlange ervaring en onze industriële testinstallaties zijn wij in staat uw organisatie snel een volledige diagnose te leveren én een alles-in-één oplossing aan te bieden. Zo bespaart u tijd en geld terwijl uw volledig conform blijft met de geldende milieuregels. Wilt u meer weten? Neem contact met ons op: Voor Nederland: +31 (0)318 754 166 roman.dobbe@lhoist.com Voor België: +32 (0)10 233 811 hughes.baquet@lhoist.com www.sls45.com

LHOICFDW-13-13194-Annonce sls 45 NL-août 2013-af-210813-bat.indd 1

JFC Manufacturing Europe Ltd Feel Free to Contact Us

etal plating Effluent neutralization and pH control Precipitation of heavy metals Process simplification and reduced use of costly flocculating agents by replacing two products (e.g. CaCl2 and NaOH) with a single reagent

03/2010

eferences

22/08/13 09:20

Contact: Lhoist -Nederland BV De Kamp 2a – 9231 BR Your Surhuisterveen 0512-366440 – Email: jfc@planet.nl

utomotive industry Effluent neutralization and pH control Precipitation of heavy metals Improved sulfate and phosphate removal from paint shop effluents

ood & beverage industry Kunststof steigerplanken Effluent neutralization and pH control Improved flocculation process: lower requirement for flocculants and polymers Safer for biological sludge when used in anaerobic digesters Allows a higher pH target which increases the digester efficiency Odour reduction

Minervum 7412 b Postbus 6399 4802 HX Breda Phone: +31 76 587 5051 Fax: +31 76 571 2869 hughes.baquet@lhoist.com www.neutralac.com www.sls45.com

Navigatie boeien

Drijvers hangcultuur

ulp & paper industry Effluent neutralization and pH control Water softening process (“lime trap”)

Als het om onderhoudsvrije kwaliteitsproducten gaat is JFC Neutralac SLS45 – “Het neusje van de zalm” The Smart Liquid Lime www.jfc.ie Neutralisation of Acidic W

azardous effluents Effluent neutralization and pH control Efficient fluoride removal Process simplification and reduced use of costly flocculating agents by replacing two products (e.g. CaCl2 and NaOH) with a single reagent

E&W 01 2013.indd 44

and Effluent Treatment

05-09-13 10:59

beurs

Een goedgekeurde en gecertificeerde oplossing voor defecte Scheuten PV-panelen Suncycle GmbH en YPS bvba introduceren de gecertificeerde reparatiemethode voor defecte Scheuten panelen. Dankzij deze methode kunnen de panelen weer veilig functioneren en nog vele jaren dienstdoen. Met deze reparatiemethode wordt de junctionbox op de achterzijde van de PV-panelen gerepareerd. Deze reparatie kan bij YPS bvba in België gebeuren, de enige gecertificeerde partner van Suncycle GmbH in de Benelux. De Scheuten panelen, zelfs de nog functionerende panelen, die gerepareerd moeten worden zijn: modellen P6-48, P6-54, P6-60, P6-66 (diverse vermogens) met een junctionbox van het type Solexus. De oplossing is ontstaan uit de jarenlange ervaring van Suncycle met het repareren en controleren van meer dan 1.000.000 zonnepanelen van diverse merken. Vorig jaar werd dit bedrijf in Duitsland uitgekozen als leverancier van het reparatieproces voor defecte PV-panelen van Scheuten. Na een grondige aanpassing is het reparatieproces gecerti-

ficeerd en goedgekeurd door het Fraunhofer-Institut in Duitsland en aanvaard door de Nederlandse en Belgische autoriteiten. Alle voordelen op een rij: • Reparatie is goedkoper dan vervanging • Reparatieproces is door de autoriteiten aanvaard • Reparatie uitgevoerd door Defecte print Suncycle gecertificeerde ervaren teams • Geen rendementsverlies door slechte contacten • 2 jaar garantie op de reparatie YPS is reeds vele jaren specialist in duurzame energie en verwierf door intensieve training de status van Suncyle partner Benelux. De reparatiemethode kan bij YPS worden aangevraagd en in de Benelux worden toegepast. Voor informatie: YPS bvba, Peerderbaan 207 3910 Neerpelt, België T: +32 (0)11-754586, E: scheuten@yps.be, www.yps.be

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 45

05-09-13 10:59

beurs

Werelduitvinding maakt Nederlandse vloeren warm opgewarmd, bereiken een hogere temperatuur en houden ’s avonds de warmte langer vast waardoor de thermostaat eerder naar beneden kan. De unieke Thermoskussens worden gecombineerd met een stevige folie op de bodem van de kruipruimte, waardoor de kruipruimte opdroogt. Op de foto is te zien hoe mooi droog de funderingsmuren zijn geworden. Het droge klimaat in de kruipruimte is gunstig voor de houten balken en de leidingen en ophangbeugels. Het systeem stopt zelfs betonrot, zo blijkt na 33 jaar praktijkervaring. Weg is ook die muffe, bedompte lucht die je soms in woningen aantreft. Een warme vloer en droge kruipruimte, wie wil dat niet? Ga nu naar www.tonzon. nl/vloerisolatie/ voor meer informatie. Voor informatie: TonZon, Postbus 1375, 7500 BJ Enschede 053-4332391, www.tonzon.nl, info@tonzon.nl

Wie aan isolatie denkt, denkt vaak aan dikke dekens of platen die in een fabriek worden gemaakt. Het Nederlandse bedrijf TONZON is de uitvinder van het Thermoskussen, een opvouwbaar isolatiemateriaal waarbij de benodigde lucht pas op de plaats van bestemming in het materiaal wordt opgesloten. Je zou kunnen zeggen dat zij de thermosfles flexibel hebben gemaakt. Het geringe volume is buitengewoon handig bij het aanbrengen in krappe kruipruimtes. Dankzij het thermosflesprincipe heeft het systeem bovendien een onnavolgbaar effect op de vloertemperatuur. Het maakt de vloer nog warmer dan de lucht erboven, een fenomeen dat bouwkundigen aanvankelijk voor een groot raadsel plaatsten.

Ventileren met verstand dankzij droge kruipruimte

Het Thermoskussen dankt zijn superieure isolerende werking aan het feit dat al het warmteverlies door straling wordt geëlimineerd, terwijl de dikke stilstaande luchtlaag, die in het kussen wordt opgesloten, zorgt voor een minimaal verlies door geleiding. Convectieverliezen zijn er nauwelijks omdat in de kussens een thermische gelaagdheid van de lucht (stratificatie) ontstaat zoals ook in een boiler: boven warm naar onder kouder. Met deze techniek zijn vloeren sneller

In Nederland worden woningen nog steeds gebouwd boven een gat in de grond. Vaak is dit een vies en vochtig gat. Natuurlijke en mechanische ventilatiesystemen zuigen permanent lucht en daarmee vocht aan uit deze (kruip)ruimte. Wanneer aan de eisen van het Bouwbesluit is voldaan dan komt op deze manier per dag circa 1,3 liter vocht de woning binnen. Uit een brief aan de Tweede Kamer blijkt dat bij meer dan 30% van de nieuwe woningen deze norm niet eens wordt gehaald. Bij deze woningen komt dus nog meer vocht de woning binnen. Al dit onnodige vocht moet ook weer worden afgevoerd. Hoe? Door ventilatie! Dure ventilatiesystemen moeten dag en nacht op volle toeren draaien om het vocht dat ze zelf aanzuigen weer af te voeren. Dat kan veel handiger. TONZON Bodemfolie die woningbreed wordt aangebracht, stopt de voortdurende verdamping van vocht en zorgt voor een schone droge ruimte. De lucht die nu uit de kruipruimte wordt aangezogen, heeft in de winter wel warmte uit de bodem kunnen opnemen maar geen vocht. Dat betekent dat er eindelijk met verstand geventileerd kan worden.

Schone, droge “TONZON” kruipruimte

Vieze, vochtige ‘normale’ kruipruimte

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 46

05-09-13 10:59

beurs

De nieuwste energiebesparende oplossingen voor de bouw en industrie

Vakbeurs Energie 2013 brengt energietransitie in praktijk

e transitie naar duurzame en besparende energieoplossingen is onontkoombaar en, sterker nog, in volle gang. Energietransitie in praktijk: dat is precies waar het op de vakbeurs Energie 2013 om draait. verspreide theaters kunt u deelnemen aan inspirerende lezingen, workshops en congressen.

Solar Event: inspired by the sun

We leven in een interessante tijd vol uitdagingen en kansen. Meer dan ooit worden bedrijven in de bouw en de industrie gedwongen om na te denken over hun energieverbruik. De juiste, energiebesparende keuzes kunnen een groot verschil maken voor het milieu en, niet onbelangrijk, een hoop geld besparen. Op de vakbeurs Energie 2013, van 24 t/m 26 september in de Brabanthallen in Den Bosch, vinden professionals in de bouw en de industrie praktische energieoplossingen en up-to-date informatie om alle kansen maximaal te benutten.

Kwaliteitsaanbod en up-to-date lezingenprogramma Drie dagen lang tonen circa 300 exposanten, waaronder Gazprom, SolarClarity, Vaillant Group en Raedthuys, hun nieuwste producten en systemen. Verspreid over de beursvloer vindt u diverse themapleinen en -paviljoenen, zoals het Stoomplatform en het Oost-Nederland Energieplein. Het inhoudelijke programma is groter dan ooit. In diverse, over de beursvloer

Vorig jaar vond voor het eerst het PassiefBouwen Event plaats, met alle innovaties en ontwikkelingen op het gebied van passief bouwen. Dit jaar zetten wij daar het eerste Solar Event naast. In kennissessies van onder andere Holland Solar, Solliance, Solarplaza en Uneto-VNI kunnen installateurs uitgebreid kennis opdoen van de jonge en groeiende zonne-energiemarkt.

Aandacht voor windenergie Daarnaast staat, net als in het Energieakkoord, ook windenergie bij ons op het programma. Op de eerste beursdag organiseren wij samen met partners Bosch & Van Rijn, Windunie en Raedthuys het eerste congres Windenergie. De opmaat naar nog veel meer windenergie in 2014. Het is een mooie tijd als manager van de vakbeurs Energie! En dit is pas het beginâ&#x20AC;Ś Veel plezier bij uw bezoek op 24, 25 en/ of 26 september!

Richard Butter Project manager Energie VNU Exhibitions Europe

Data en openingstijden

Dinsdag 24 september: 10.00 - 18.00 uur Woensdag 25 september: 10.00 - 18.00 uur Donderdag 26 september: 10.00 - 17.00 uur

Locatie

Brabanthallen (hal 1 t/m 4), Diezekade 2, 5222 AK Den Bosch

Gratis toegang

Als professional krijgt u gratis toegang tot Energie 2013. Registreer u eenvoudig online via energievakbeurs.nl/toegang. Met uw toegangsbadge, die u per post wordt toegestuurd, heeft u tevens gratis toegang tot het PassiefBouwen Event (hal 4) en het Solar Event (hal 3).

Download de BeursApp

Met de Energie 2013-App maakt u optimaal gebruik van alle informatie over Energie 2013, zowel voorafgaand aan als tijdens uw beursbezoek. Download de App in iTunes AppStore of Google Play of kijk op energievakbeurs.nl/app. #energievakbeurs #solarevent2013 #pbe2013

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 47

05-09-13 11:00

beurs

Standhouderslijst Energie 2013 ABB b.v.

02.B014

Derbigum Nederland B.V.

03.A015

Geveke Besturingstechniek

01.C080

Academy NL

04.B020

DE VRIES BV

01.A072

Geveke Energy Services

01.C070

Aeneas Uitgeverij van Vakinformatie

02.D024

Digicontrol Benelux BV

01.C046

Geveke Technical Solutions

01.C081

Agentschap NL

01.G065

DMEGC

03.B080

Goodwe Power Supply Technology Co., Ltd

03.C041

Alectryon B.V.

02.A028

Donauer Solartechnik Vertriebs GmbH

03.B081

AliusEnergy

03.E035

01.A097

03.B070

Alklima BV/ Mitsubishi Electric Living Environment Systems

Dreizler Benelux B.V.

GPC Europe - Groothandel Zonnepanelen & Omvormers

01.A060

Dubotechniek Bedrijven

01.B060

AL-KO Luchttechniek B.V.

01.D096

Duco Ventilation & Sun Control

01.A040

All-Up BV

03.D005

Duratherm BV

01.E040

ALUSTA Natuurlijke Ventilatietechniek B.V.

01.G082

Dutch Heatpump Solutions

01.B050

Anode Energie

02.B030

Aralco NVS

01.C058

AS Solar GmbH

03.B066

ATAL B.V.

01.D102

Atechpro

01.E102

Atonex B.V.

03.C066

Avasco Industries NV

03.E075

Avf Water

01.B060

AWB

01.B061

B&B Humidification BV

01.F040

Betec Controls B.V.

01.D033

Bicell Energy

01.E097

Bioconstruct Nederland

04.B040

Biral Pompen B.V.

01.B060

BISOL bvba

03.D010

Bluedec B.V.

01.F027

Bosch & Van Rijn

01.E047

Bosta B.V.

01.E103

Branche Vereniging SCIOS bedrijven (BVS)

01.A086

Brink Climate Systems B.V.

04.B026

BWT Nederland B.V.

01.C100

Carbomat NL

03.A057 03.A067

Celdex B.V.

04.C026

Centrosolar Benelux B.V.

03.C018

Ceramic Fuel Cells B.V.

01.E046

CimPro Energiemonitoring B.V.

02.B014

CLEANTEC TRADE BVBA

03.C070

ClimaRad BV

01.A016

Coateq bv

04.C022

Coenergia Srl

03.C057

Comfort Company BV

01.G056

CoolPlus

01.E100

Cumulus Nederland B.V.

01.F072

Daikin Airconditioning Netherlands B.V.

01.E086

Dalkia B.V.

01.C106

Danfoss b.v. - District Energy Division

01.C023

De Hoeve Multipower B.V.

03.A043

Dekens Technics

Duurzaam Vastgoed Management

01.E025

DWA

02.C021

Ecodome Nederland

03.E071

Eco Ketelservice Verhuur B.V.

01.B090

Eko Power Nederland

01.C015

Elco Burners BV

01.B087

Eldra B.V.

03.C059

Elka Air B.V.

01.G050

Energeia Energy Tracker

02.B031

Energiebau Solar Power Benelux BV

03.A030

Energie besparen doen wij zo!

01.A027

Energiedak by SolarTech

01.B060

Energie Media

02.A020

Energiemissie B.V.

02.D021

Energy2020

04.C033

EnergyAlert B.V.

01.F032

Energy Guard B.V.

03.C017

Energy Technology Services BV

01.A101

Energy Technology Services (E.T.S.)

01.A101

Enphase Energy

03.F035

Enraedt & Partners BV

03.B036

eSight Benelux

02.B022

Essent Retail

01.G078

ET-Solar

03.F035

FATH Solar GmbH

03.C028

F&B Specialisten in Energie en milieu

02.C025

FedEC Federatie van Energieconsultants

02.B024

FHKN Partner in opleiding en examen

02.C030

fischer Benelux B.V.

03.B056

Flamco B.V.

01.E068

Fortes Import B.V.

01.B024

Freenergics Solar Supplies

03.C010

Friand Elektrotechniek B.V.

03.B071

Fronius International GmbH

03.C037

Fudura

02.C022

Gascon Engineering B.V.

GPE Technical Services B.V

01.A081

Greenmat BV

03.D074

Gr端nbeck Waterzuivering

01.G033

Grundfos Nederland B.V.

01.B040

Hagemans Vastgoedonderhoud B.V.

01.G056

Hanwha Solar

03.F035

Henrad N.V.

01.D092

Hermans Techniek Energy B.V.

03.F019

Hevo B.V.

02.2

Hezelburcht B.V.

02.D012

Hogeschool Utrecht Milieukunde duaal

01.B016

Hogeschool van Arnhem en Nijmegen / SEECE

01.E030

Holland Solar

03.C036

Honeywell B.V.

01.A059

HSF B.V.

01.C024

Huismerk Energie B.V.

02.B009

Hydreco B.V.

01.A064

IBC SOLAR B.V.

03.A046

IBK Groep B.V.

01.G040

INNAX energiemanagement

02.B010

Intergas Verwarming B.V.

01.D088

Invent Advies

04.D004

Inventum B.V.

01.F058

Inverter Solar B.V.

03.C065

I-Real

02.A030

IsoBouw Systems B.V.

01.D024

Isolatiebedrijf Pluimers B.V.

01.F080

Isoplus Benelux

01.F084

Isoprofs BV

01.F100

ista Nederland B.V.

01.C054

Itho Daalderop B.V.

01.G093

Jaga Konvektco Nederland B.V.

01.A051

Jenbacher BV

01.B079

Kamstrup b.v.

02.B021

Kara Energy Systems B.V.

01.D066

KDS Lekkage Management

01.B046

Kingspan Tarec Industrial Insulation

01.D025

Knauf Insulation B.V.

04.C016

01.E017

Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude (KNVvK)

01.D030

Gazprom Energy

01.A028

KOREX Benelux B.V.

01.C040

GEBO

01.F046

Krannich Solar BV

03.C081

03.F040

Gebroeders de Vries bv

01.D093

KSB Nederland B.V.

01.D110

De Leidinggroothandel

01.E068

Geo Holland BV

KWA Bedrijfsadviseurs B.V.

01.C011

Delta Ohm Benelux B.V.

01.B034

01.A041, 01.A047

02.A014

Georg Fischer N.V.

01.E068

kWh People

Delto BV

01.E014 01.E012

Delux BVBA

03.E067

Geotherm Energy Systems B.V.

01.D081

Getec Benelux BV

01.F041

LEDSgoGreener - Connectica Green Force BV

01.F036

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 48

05-09-13 11:00

beurs

Lek / Habo Groep B.V.

01.D080

Renusol GmbH

03.C035

Talen Vastgoedonderhoud

04.C013

Less Energy BV

01.F094

RETEG BV

01.E094

Techem Energy Services B.V.

01.E037

Libra Energy BV

03.A038

Rivusol B.V.

01.F064

Termokomfort Nederland

01.F047

Lightway Nederland

04.C041

Robot Vloerverwarming B.V.

01.D067

Testo B.V.

01.E071

Lubron Waterbehandeling B.V.

01.A080

Rofianda Consultancy B.V.

01.D101

Thermaflex Isolatie B.V.

01.E052

Lumeco B.V.

01.F101

Romijnders Installatietechniek

01.G056

Thermatras BV

01.A092

Luminaid

01.B018

RPS

01.C012

Timmerfabriek Overbeek BV

04.B004

MAGNOVENT

01.G103

RW Solar

03.F054

TimmerSelekt Groep

04.D041

Master Therm CZ s.r.o.

01.A041

Saia Burgess Controls

02.C015

Tjaden

01.B060

Mastervolt B.V.

03.D018

Saint-Gobain Isover

04.B010

M.C. Lagrave Elektrotechnik

03.F046

Saint-Gobain Weber Beamix B.V.

04.A007

Tonzon B.V.

01.F052 04.B038

Melotte Pumptechnology B.V.

01.E110

Menerga Klimaattechnologie BV

01.E067

SAJ-solar ( Guangzhou Sanjing Electric CO.,LTD.)

03.D070

Merosch BV

02.D016

MetDeZon B.V.

03.C011

MKB Energie Info

01.F061

Monarch Nederland B.V.

01.B086

Morgo Folietechniek BV

01.C032

Movair+ vision

01.D016

MRC Transmark

01.B080

MTSA Technopower B.V.

01.F016

MWM Benelux B.V.

01.C086

NARI Solar Technology Co., Ltd

03.F035

Natec Sunergy B.V.

03.B028

Natufog

01.B041

SHANGHAI CHIKO SOLAR TECHNOLOGY CO., LTD SHENZHEN GROWATT NEW ENERGY TECHNOLOGY Co.,LTD

Natutech Duurzame Groothandel

03.C031

Navetto B.V

Samil Power GmbH

03.F035

Sanel -Solar

03.C071

Sapa Building System b.v.

04.C017

Satel Benelux

01.C087

Schneider Electric The Netherlands B.V.

01.C027

SCX Solar B.V.

03.F064

Sdu Uitgevers

02.D011

Sensor BV

01.B033

S:FLEX GmbH

Total Energy Solutions B.V.

01.D070

Total Gas & Power Nederland

01.G102

Trecodome bv

04.B020 04.D004

Tremco illbruck B.V

04.A021

TRITEC Logistics GmbH

03.C028

TROX Nederland B.V.

01.D087

TTA Publishers

02.C011

Vaillant

01.B061

Van Beek

02.B011

03.F066

Van Draeckeburgh

01.E028

03.C066

VDH Solar BV

03.C063

03.A020 03.B015 03.A025

Ventimon Technische Installatiebedrijven

01.G056

SMA Benelux bvba/sprl

03.B039

Verweij Houttechniek

01.G056

03.F059

Smart Homes

01.F093

Viega Nederland B.V.

01.E068

Navos Klimaattechniek B.V.

01.E109

SolarClarity

03.F035

Viessmann Nederland B.V.

01.A087

Nestinox B.V.

01.C062

SolarEdge Technologies

03.C027

01.F059

03.F035

01.A000

NHU media

Solar Frontier

VNU Exhibitions Europe Projectteam Energie

NIBE Energietechniek B.V.

01.B047

Solar Green Point

03.A025

VSH

01.C016

Nieman Groep B.V.

04.D004

Solar Magazine (uitgave EG Media)

03.B072

Ningbo Ulica Solar Science & Technology Co.,Ltd.

03.C061

SolarNRG

03.C080

NMC s.a.

01.D037

Solar Systems International

03.B005

Nolting Holzfeuerungstechnik GmbH

01.D063

Solatube

01.A031

Omnik New Energy Co., Ltd.

03.B073

Solliance

03.E037

One2green B.V.

02.C010

Sortimo Nederland B.V.

01.G039

OptiVolt Systems

01.F097

Spirotech

01.A069

Orange Climate Group B.V.

01.C047

Stafier Solar Systems B.V.

01.F024 01.E032

Oskomera Solar Power Solutions B.V.

03.B010 03.B011

Stichting kiEMT Stichting PassiefBouwen.nl

04.B020

Paradigma Benelux BVBA

01.B060

Stichting Stimular

01.B012

Peutz B.V.

02.D008

Stiebel Eltron Nederland B.V.

04.B030

Pfixx Solar B.V.

03.A037

Sto Isoned B.V.

04.A010

PLUGWISE BV

03.A031

Strikolith B.V.

01.F110

Priva B.V.

02.B011

Subvention & Zienergie

02.B032

Project 0

03.B034

Sunbeam B.V

03.A010

Qing Sustainable

01.F026

SunConnex B.V.

03.B038

Radson

01.B060

Sunfos BV

03.A001

Raedthuys Groep

01.D054

Sunhappy Power GmbH

03.B068

Raster Products B.V.

02.D032

SunNed B.V.

03.E062

Recticel Insulation

04.A020

Sunthing Nederland BV

03.F071

Redenko B.V.

01.E036

Suntrap International B.V.

03.A056

Remeha B.V.

01.E081

Renesola Deutschland GmbH

03.F035

Rensen Regeltechniek B.V.

01.E093

Sun & Wind energy solutions

03.B006

Synroof

03.C034

Takkenkamp Gevelonderhoud BV

01.G056

VVM Vereniging van Milieuprofessionals

01.A015

Wagner & Co Solartechnik GmbH

03.D006

Watts Industries Netherlands B.V.

01.C092

Webeasy

02.D031

Weijers Eikhout BV

01.G056

Weijers Waalwijk

01.B023

Westland Infra Netbeheer BV

02.C012

Weston Isolatie B.V.

04.C029

WES / VYNCKE

01.E099

Wilo Nederland B.V.

01.E058

Windunie

01.E041

Wolf Energiesystemen

01.C041

WTH Vloerverwarming B.V.

01.B060

Xylem Water Solutions Nederland B.V.

01.D059

YPS BVBA

03.B017

Zantingh b.v.

01.B083

Zehnder-J.E. StorkAir

04.A001

Zen Duurzaam

03.B061

ZON Energie Ontwikkelingbedrijf B.V.

01.D036

Zonnegilde

03.F050

Zonneman

01.D071

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 49

05-09-13 11:00

Verlaag nu de woonlasten en help het milieu

Foto van een kurkdroge TONZON kruipruimte

TONZON Vloerisolatie: al 33 jaar de beste aanpak Ook bij huurwoningen geen overbodige luxe!

Dubbele aanpak voor het beste resultaat Zelfs betonnen vloeren worden merkbaar warmer met TONZON. Thermoskussens, warmer nog dan de vloer van de nieuwste nieuwbouwwoningen (zie grafiek). Door de combinatie met Bodemfolie ontstaat bovendien een kurkdroge kruipruimte. Dat maakt een einde aan die muffe lucht, maakt energiezuinig ventileren mogelijk en scheelt enorm in de onderhoudskosten. Leidingen en ophangbeugels corroderen niet meer en het is echt veilig voor houten vloeren, zo blijkt na 33 jaar praktijkervaring. TONZON stopt zelfs betonrot! 21

Gemiddelde vloertemperatuur

winterweken terugverdiend door de besparing op stookkosten. Door de warmere droge vloeren ontstaan er minder schimmels en huisstofmijt en daarmee een gezonder binnenmilieu. De uitvoering brengt nauwelijks overlast met zich mee. Geen grote vrachtwagens voor de deur en de bewoners kunnen tijdens het aanbrengen gewoon in huis blijven. Waarom TONZON Vloerisolatie? Tonzon is de enige aanpak die alle warmteverlies door warmtestraling elimineert. Een TONZON vloer wordt daardoor sneller warm, bereikt een hogere temperatuur en koelt langzamer af (zie het schema). Daarom ook bij uitstek geschikt bij vloerverwarming, zelfs als de vloer al is geïsoleerd met EPS of PUR.

TONZON Rc > 3,8 m2K/W

Schematische weergave thermisch gedrag begane grondvloer

Isolatiewaarde Hoog Middel Laag

Temperatuur

Rc = 1,3 m2K/W (nieuwbouw norm van 1982 tot 1993)

Geen isolatie 0

Rc-waarde vloer

Temperatuur vloer

Rc = 2,5 m2K/W (1993 - 2012)

Afkoeling bij nachtverlaging

Opwarming in de morgen

Temperatuurverloop gedurende de dag

De duurzaamste aanpak; energiezuinig, gezond en veilig Het systeem heeft een dubbele DUBO-keur, zowel op de Thermoskussens als op de Bodemfolie. De energie die voor grondstof, fabricage, verpakking, transport en installatie is gebruikt, wordt al binnen enkele

Meer weten? Kijk op www.tonzon.nl. Bellen of mailen kan ook via 0900 - 28 66 966.

TONZON BV • Postbus 1375 • 7500 BJ Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl

25-13-099_TonZon_VakbladMAG_InterieurBouw_210x297.indd 1 E&W 01 2013.indd 50

08-08-13 10:39 05-09-13 11:00

13 10:39

Economie/marketing

Schaliegas ondermijnt rol Gazprom

Ruzie in Noord-Afrika over stuwdam

Nieuw olie- en gasgebied Noordzee

Het lijkt erop dat de dominante rol van de Russische gasgigant Gazprom is uitgespeeld. Onder andere door de opkomst van schaliegas uit de Verenigde Staten. Door het ontstane overaanbod is er minder behoefte aan het gas van Gazprom. Maar ook de verminderde vraag naar energie blijft een probleem voor het bedrijf. Gazprom is op de beurs inmiddels de helft minder waard dan concurrent Shell, dat over veel kleinere voorraden beschikt. Daarnaast blijft Gazprom, onder invloed van het Kremlin, vasthouden aan de hoge prijzen die zijn gekoppeld aan de olieprijzen. Iets wat in Europa spanningen veroorzaakt. De Russische staat heeft een meerderheidsbelang van 50.002%.

Er is ruzie ontstaan tussen Egypte en Ethiopië over de watervoorziening stroomafwaarts. Ethiopië heeft plannen om de Grote Ethiopische Renaissance Dam te bouwen, waarmee de loop van de Blauwe Nijl wordt verlegd. De geplande waterkrachtcentrale (kosten $ 4.7 mrd) wordt de grootste van Afrika met een capaciteit van 6000 MW. De oplevering staat gepland in 2017. De Blauwe Nijl mondt, net als de Witte Nijl, uiteindelijk uit in de Nijl. Tenminste 97% van de 85 miljoen Egyptenaren is hiervan afhankelijk voor hun watervoorziening. Volgens Engelse wetgeving uit 1929 heeft Egypte het vetorecht over het waterverbruik in landen die stroomopwaarts liggen. Ethiopië vindt de wetgeving gedateerd en ging in 2010 met diverse buurlanden een eenzijdig akkoord aan om meer rechten over het water te krijgen. Egypte geeft vooralsnog niet toe en sluit zelfs een oorlog niet uit.

Middels seismisch onderzoek van ingenieursbureau Fugro is er mogelijk een nieuw olie- en gasgebied in de Noordzee ontdekt. Energie Beheer Nederland (EBN), dat namens de Nederlandse Staat in de energiesector participeert, heeft de gegevens van Fugro gekocht. De gegevens zijn veelbelovend zegt EBN. Er zou voor miljarden aan olie- en gasvoorraden zijn ontdekt volgens de Telegraaf. EBN hoopt binnen vijf jaar gas op te kunnen pompen. Centrica en Wintershall hebben vergunningen gekregen voor proefboringen. Zij vinden het scenario van EBN niet erg realistisch. Eerst moeten we nog vaststellen waar we moeten boren. Het zal nog jaren duren voordat de nieuwe velden zullen renderen, als het zover komt tenminste. Hoeveel het gebied naar schatting zal opleveren maakte EBN niet bekend.

Chemiesector wil subsidies duurzame energie

Het is voor het KNMI niet haalbaar om de aangekondigde KNMI next-klimaatscenario’s in de herfst van 2013 te publiceren. Dit komt doordat gebruik wordt gemaakt van een nieuwe methode, die meer gedetailleerde informatie geeft. De scenario’s verschijnen daarom in het voorjaar van 2014. In de nieuwe scenario’s komt meer aandacht voor extremen, tijdsverloop en ruimtelijke verschillen.

Europa vanaf 2019 minder afhankelijk van Russisch gas Dankzij de aanleg van de Trans Adriatische Pijplijn (TAP) zal Europa vanaf 2019 minder afhankelijk zijn van gas uit Rusland. Door de TAP stroomt gas vanuit het Shah Deniz gasveld in Azerbeidzjan naar Italië. De jaarlijkse capaciteit van de pijplijn ligt op 10 miljard m³ aardgas. Dit kan eventueel verdubbeld worden. In 2012 was Rusland een belangrijke partner in de aardgasvoorziening; een kwart kwam daar vandaan. Met behulp van de South Stream, een pijpleiding die dwars door de Zwarte Zee naar Oostenrijk loopt, wil Rusland proberen een van de belangrijkste partners te blijven.

Nieuw belang in Intergas maakt expansie mogelijk Zakenfamilies Blokker en De Rijcke hebben een minderheidsbelang genomen in Intergas, fabrikant van verwarmingsketels. Het Drentse bedrijf hoopt op die manier te kunnen uitbreiden in het buitenland. Bij het bedrijf werken 160 medewerkers. Vorig jaar werd een omzet van c 81 mln geboekt; de winst bedroeg toen c 16 mln. Intergas is leverancier van cv-ketels aan woningcorporaties en installateurs.

De Nederlandse chemiesector wil worden gesubsidieerd bij de opwekking van duurzame energie door hun warmtekrachtcentrales. Dit ter compensatie voor de lage productiekosten van concurrenten, zoals in de VS. De prijs die zij van de Nederlandse staat krijgen voor teruglevering aan het net, staat niet in verhouding tot het dure aardgas waarop de WKK-centrales draaien. Veel van die centrales staan daarom stil. Door de scheve concurrentieverhoudingen is er sprake van een trendbreuk. In het eerste kwartaal van dit jaar lagen productie en omzet 2% lager dan een jaar eerder. De investeringsverwachting daalde zelfs met 16%. Mede door het gunstige investeringsklimaat in de VS vanwege het goedkope schaliegas. Een mogelijkheid om de chemiesector te helpen is door subsidies te geven op installaties voor warmtekrachtkoppeling. Veel chemiebedrijven beschikken over deze installaties, waarmee met een zeer beperkte CO2-uitstoot energie kan worden opgewekt.

Klimaatscenario’s KNMI uitgesteld

FNV: Energieakkoord betekent 15.000 banen installatiebranche en bouw Volgens vakcentrale FNV levert het Energieakkoord 15.000 banen op in de bouw en installatiebranche. Uit het akkoord blijkt dat er c 400 mln wordt geïnvesteerd in de isolatie van huurwoningen; een nieuwe kans op werkgelegenheid. Het hoofdlijnenakkoord is onder leiding van de SociaalEconomische Raad (SER) bereikt door onderhandelingen tussen vertegenwoordigers van werkgevers, milieuorganisaties en werknemers. E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 51

05-09-13 11:00

Economie/marketing

Geen uitstel project ‘Wind op Land’

SBM Offshore verwacht omzet $ 4.3 mrd

Minister Kamp van Economische Zaken slaat het advies van het Centraal Planbureau (CPB) in de wind. De plannen om in 2020 minstens 6000 MW aan windmolens op land te hebben staan gaan door. Het advies was om hier nog vijf jaar mee te wachten. Volgens het CPB is de vraag naar energie momenteel dusdanig laag dat er sprake is van overcapaciteit. Door de lage elektriciteitsprijzen zou elke uitbreiding verliesgevend zijn. Het CPB erkent dat uitstel van de plannen de 16% doelstelling in 2020 bemoeilijkt.

SBM Offshore, maritiem dienstverlener aan de olie- en gassector, verwacht in 2013 geen omzet van $ 4 mrd maar $ 4,3 mrd te behalen. In de eerste helft steeg de orderportefeuille tot $ 20 mrd. Een grote rol speelde de grote order van $ 3,5 mrd die onlangs werd verkregen. Dat betreft de bouw van twee olieplatforms voor Petrobras, de Braziliaanse staatsoliemaatschappij. Daarnaast steeg de omzet over de eerste helft van 2013 met 35% naar $ 2,2 mrd. Hoewel de onderzoeken naar de vermeende corruptie bij het bedrijf nog lopen, gaf topman Chabas aan de toekomst hoopvol in te zien.

PvdA zet druk achter 16% duurzame energie in 2020 Volgens de Partij van de Arbeid (PvdA) heeft de overheid de overstap naar hernieuwbare energie te lang op z’n beloop gelaten. Het getouwtrek over de vraag of de 16% doelstelling realistisch is, draagt hier volgens de partij op een negatieve manier aan bij. De PvdA blijft daarom bij haar standpunt dat in 2020 16% van de energie uit duurzame bronnen komt. Belangrijk daarbij vindt de partij dat de overheid gaat investeren in nieuwe technieken en niet afwacht totdat bijvoorbeeld windmolens goedkoper kunnen worden geproduceerd.

Boskalis schuldig aan omkoping Maritiem dienstverlener Boskalis heeft zich schuldig gemaakt aan omkoping in Mauritius. Het bedrijf bekende smeergeld te hebben betaald om op die manier een opdracht met een waarde van c 11 mln te verkrijgen. Aan steekpenningen is in 2006 c 55.750 betaald en in 2007 c 33.000. Naar alle waarschijnlijkheid wordt de smeergeldzaak in september hervat. Boskalis heeft volledige medewerking toegezegd. Andere corruptiezaken die elders spelen zijn volgens Boskalis het gevolg van politieke spelletjes. Afgezien van Mauritius loopt er wereldwijd geen justitieel onderzoek tegen Boskalis. 52

Financiële steun voor nieuwe kernreactor Petten De Europese Commissie is akkoord met de Nederlandse overheidssteun voor de bouw van een nieuwe kernreactor in het Noord-Hollandse Petten. De lening van c 80 mln is goedgekeurd. In de huidige kernreactor in Petten worden isotopen geproduceerd, die worden gebruikt voor diagnose en behandeling van ziekten. De reactor is goed voor 30% van de productie van medische isotopen wereldwijd. De huidige reactor moet in 2023 worden vervangen.

Te koop: Nuon Het Zweedse Vattenfall heeft energiebedrijf Nuon gedeeltelijk in de etalage gezet. Het aantrekken van nieuwe investeerders moet de risico’s gaan spreiden. Mogelijk heeft dit besluit 500 ontslagen tot gevolg. Het is al langere tijd bekend dat Vattenfall problemen heeft met Nuon. Sinds de aankoop voor c 8,5 mrd in 2009 heeft het bedrijf al c 4,3 mrd op Nuon afgeschreven. Uit de halfjaarcijfers bleek de nettowinst met 9% te zijn gedaald naar c 139 mln. Daarnaast is Nuon gedwongen c 686 mln af te waarderen op haar gascentrales. En daar zit het knelpunt, want Nuon heeft relatief veel centrales die juist op gas worden gestookt en niet op de veel goedkopere kolen.

Sector voorziet problemen snelle groei windmolens op zee De ambities liegen er niet om. Het huidige vermogen aan windenergie op zee van 228 MW moet in 2020 zijn verhoogd naar 3200 MW en in 2023 zelfs naar 5000 MW. Maar door de sector worden al diverse problemen gesignaleerd. Met name op het gebied van financiering. De subsidies zijn namelijk niet voor de bouw van windmolens bedoeld, terwijl die kosten rond de c 12 mrd worden geschat. De bouw van grote windparken maakt de onderhandelingen ingewikkeld. Het duurt gemiddeld een jaar voordat contracten gesloten zijn. Daarnaast is de vraag om Tennet als netbeheerder op zee aan te wijzen, nog niet beantwoord. Tot slot vormen de leveringscontracten een mogelijk probleem. Het afsluiten van een contract voor gegarandeerde afname van stroom is momenteel niet aantrekkelijk nu energiebedrijven met een overcapaciteit aan stroom te maken hebben.

Europese schaliegasfobie van invloed op investeringen VS in chemiesector De Amerikaanse Kamer van Koophandel maakt zich zorgen over het investeringsklimaat in Europa. Amerikaanse bedrijven investeren maar wat graag in Europa, met name in België en Nederland. Mede door het fiscaal gunstige klimaat, de logistieke mogelijkheden en de kantoren van de EU en de Navo. Maar het tij lijkt te keren. Vooral voor België. De VS investeert hier met name in de farmaciesector. De toenemende belastingdruk en de wispelturige politiek begint ze echter op te breken. Ook de winning van schaliegas komt hier niet van de grond. De aan aardolie gekoppelde gasprijs ligt nog altijd hoog. Met name de chemiesector, een grootverbruiker van gas, ondervindt hiervan hinder. In Amerika liggen de gasprijzen zo’n vier keer lager. De Amerikaanse Kamer van Koophandel zegt daarom dat bedrijven eerder in Amerika zullen investeren dan in Europa.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 52

05-09-13 11:00

Economie/marketing

Akkoord over EemsDollardgebied

Geen dwangsom van C 20 mln voor Odfjell

Machtsstrijd Desertec ten einde

Er is een akkoord tussen Nederland en Duitsland over het Eems-Dollardgebied. Op een deel van de Noordzee was geen grens getrokken. Dit is al sinds 1989 een probleem. Toen het Duitse RWE vergunningen kreeg voor een offshore windmolenpark in de buurt van het eiland Borkum, werd het tijd voor duidelijke afspraken. Inmiddels zijn er afspraken vastgelegd over het verlenen van vergunningen voor energiewinning en de scheepvaart. Het wachten is nu op een akkoord van de Duitse regering. Het verdrag wordt dit najaar verwacht.

Tankopslagbedrijf Odfjell hoeft geen dwangsom van - maximaal - c 20 mln te betalen aan de provincie ZuidHolland. De voorzieningsrechter in Den Haag schorste de dwangsom. Het provinciebestuur heeft namelijk niet kunnen aantonen dat er tanks ongeschikt waren om te worden gebruikt. Als blijkt dat Odfjell de administratie met betrekking tot inspecties en goedkeuringen van de tanks niet op orde heeft, kan alsnog een dwangsom worden opgelegd.

De machtsstrijd over de ambitieuze doelen van het Desertec Industrial Initiative (DII) project is ten einde. Nederlander Paul van Son trok aan het langste eind. Het plan om in 2050 met zonnecollectoren in Afrika in 20% van de Europese behoefte aan elektriciteit te voorzien, is momenteel niet realistisch. Mede omdat er van de 50 investeerders nog maar 30 over zijn. Desertec richt zich nu vooral op de stroomproductie voor het Afrikaanse continent. Met dit besluit is Aglaia Wieland buitenspel gezet. Zij wilde vasthouden aan de investeringsdoelstelling van c 400 mrd. Na zo’n 1,5 jaar verlaat Wieland nu de organisatie.

Verenigd Koninkrijk wil schaliegasrevolutie ontketenen Het Verenigd Koninkrijk kan het zich niet veroorloven geen schaliegas te winnen, zegt premier David Cameron. Cameron geeft drie redenen; schaliegas kan de energierekening verlagen, werkgelegenheid creëren en het levert gemeenten grote financiële voordelen op. Winning hoeft volgens de premier geen gevolgen te hebben voor het milieu. Hij is dan ook vastbesloten om een schaliegasrevolutie te ontketenen en hierin voorloper te zijn. Eerder verlaagde de Britse overheid de belasting voor bedrijven die zich bezighouden met winning van schaliegas van 62 naar 30%. De verwachting is dat de Britse schaliegasvoorraad het land mogelijk 5 jaar van energie kan voorzien.

Petrobras verkoopt wingebied Brazilië Staatsoliemaatschappij Petrobras uit Brazilië wil voor $ 2,1 mrd aan bezittingen afstoten. Hiertoe behoort ook het wingebied BC-10, gelegen voor de Braziliaanse kust. De belangen in dat veld zijn verdeeld tussen Shell (50%), Petrobras (35%) en het Indiase ONGC (15%). Petrobras wil het belang voor $ 1,54 mrd verkopen aan de Chinese Sinochem Group. Dat lukt alleen als Shell en ONGC geen gebruik maken van hun recht om binnen 30 dagen zelf het belang over te nemen.

Crisis treft aircobranche De verkoop van airconditioning en ventilatoren steeg in de warme julimaand. Veel merkt de aircobranche er niet van. De sector heeft het zwaar te verduren. Door de crisis staan veel kantoorpanden leeg, bouwt men minder huizen en kantoren en neemt de vraag naar koelsystemen af. Volgens Coen van de Sande van NVKL, de brancheorganisatie voor luchtbehandeling en koudetechniek, gaan er jaarlijks tien tot twaalf bedrijven failliet. Vóór 2008 waren dit er twee per jaar. Veel bedrijven moeten reorganiseren, waardoor het personeelsbestand met 15% gekrompen is. Continuïteit is mogelijk door heroriëntatie op de dienstverlening, aldus Van de Sande. En dat betekent meer aandacht voor onderhoud, renovaties en reparaties.

Tennet boekt 41% winst Nederlandse Netbeheerder Tennet heeft over de eerste helft van 2013 een winst van 41% geboekt. In de eerste helft van 2012 bedroeg de winst c 168 mln. Dit jaar steeg dit naar c 237 mln. De omzet steeg met 6% van c 834 mln in 2012 naar c 886 mln in 2013. Volgens Tennet zijn de goede resultaten met name te danken aan hogere investeringen in offshore windparken in Duitsland. Dit leverde c 46 mln op. Daarnaast profiteerde het bedrijf van de verkoop van de gasactiviteiten van APX, wat c 25 mln opleverde.

Eneco blijft gascentrales gebruiken Energiebedrijf Eneco is niet van plan af te boeken op de Eneco-gen centrale in Rotterdam. Veel gascentrales zijn door de lage steenkoolprijs en Duitse windenergie onrendabel. Onlangs bleek Vattenfall grote afboekingen te doen op diverse centrales in Nederland. Toch blijft Eneco de centrale gebruiken, met name om tekorten bij de opwekking van windenergie op te vangen. Het eerste halfjaar van 2013 realiseerde Eneco Groep een nettoresultaat van c 184 miljoen. Dat is een stijging van 5% ten opzichte van het jaar ervoor. De omzet nam met 2% toe tot c 2.873 mln, als gevolg van een hoger energieverbruik door het koude voorjaar en de hogere gereguleerde transporttarieven voor gas en elektriciteit.

Aardbeving Groningen kosten NAM C 24 mln De aardbevingen in Noord-Groningen kosten de Nederlandse Aardolie Maatschappij tientallen miljoenen. Sinds augustus vorig jaar zijn al bijna 8900 schadegevallen gemeld. Daarvan zijn inmiddels 3438 schademeldingen beoordeeld en 2452 meldingen afgehandeld. De overige meldingen moeten nog worden onderzocht. De NAM schat de kosten op c 24 mln. E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 53

05-09-13 11:00

Economie/marketing

Aanleg eilanden Dubai voortgezet

Canadees meerderheidsbelang in Gemini-windpark

Shell bestelt platform bij SBM Offshore

De crisis van 2008 zette de aanleg van de eilanden in Dubai stil, maar sinds dit jaar is men weer volop aan de slag. Van Oord won de aanbesteding en keert terug om na de eilanden Palm Jumeirah en The World nu het Jumana Island aan te leggen. In vergelijking met de andere projecten is het een kleiner project met ‘slechts’ 9 miljoen m³ zand en een kostenplaatje van c 100 mln. Maar het is een goede opsteker voor diverse partijen. Naast Van Oord worden andere grote partijen uit Nederland en België ingezet voor het grondverzet, zoals de verhuurder van graafmachines Van Tunen en de Belgische baggermaatschappij Jan de Nul. Bedrijven uit het Midden-Oosten zelf worden ingezet voor het zware handwerk, zoals laswerkzaamheden.

Het Canadese Northland Power, producent van groene energie, wil voor c 300 mln een meerderheidsbelang van 55% in het nog te bouwen Gemini windpark. Dat maakte investeringsmaatschappij Typhoon bekend, die zelf een belang van 5% heeft in het grootste windpark van Nederland. Siemens neemt een belang van 20% en levert 150 turbines. Van Oord, bouwer van het park, en nutsbedrijf HVC uit Alkmaar nemen beiden een belang van 10%. De volledige financiering moet nog worden afgerond. Typhoon heeft inmiddels een bankgarantie, waardoor het over een periode van 15 jaar een subsidie van c 4,5 mrd kan krijgen. In 2014 wil Typhoon de bouw starten. Het park zal met een vermogen van 600 MW 700.000 huishoudens voorzien.

SBM Offshore gaat een drijvend productie- en opslagplatform (fpso) leveren aan Shell. Shell zet het vaartuig in bij het Stones-project in de Golf van Mexico, waar het op een recorddiepte van 2900 meter olie gaat winnen. De order heeft een contractwaarde van circa $ 1 mrd. Beide partijen sloten in het voorjaar van 2012 een contract voor de levering van middelgrote en kleine fpso’s. Deze Stones FPSO is de eerste opdracht en wordt gehuurd voor 10 jaar, met mogelijkheid tot verdubbeling van de huurperiode. Het platform kan 60.000 vaten olie per dag verwerken en 800.000 vaten opslaan.

Zonnesector Spanje in problemen De Spaanse hervormingen met betrekking tot het energiebeleid beginnen langzaam hun tol te eisen. Hoewel de details van de energiehervorming pas aan het eind van dit jaar bekend worden, is al wel duidelijk dat eigenaren flinke heffingen gaan betalen voor zonnepanelen. In vergelijking met conventionele stroom wordt de zonne-energie dan 27% duurder, zeggen Spaanse producenten van zonnepanelen. Dit zorgt met name voor de kleine boeren voor problemen. Zij hebben een groot gedeelte van hun spaargeld, vaak aangevuld met leningen, geïnvesteerd in zonnepanelen. Die bron van inkomsten dreigt weg te vallen. Maar ook producenten ondervinden hinder. Sinds vorig jaar liepen nieuwe, duurzame investeringen met 70% terug.

Europese fabrikanten zonnepanelen naar rechter Europese fabrikanten van zonnepanelen gaan naar de rechter omdat zij het niet eens zijn met het akkoord tussen de Europese Unie en China. Volgens dat akkoord mag China tot het einde van 2015 nog zonnepanelen voor een minimumprijs aan de Europese Unie leveren. Europese producenten vinden die deal oneerlijk. Een marktaandeel van 70% is namelijk al ingepland voor Chinese producenten. Slechts 30% is vrij voor andere producenten. Hierdoor zouden in Europa nog meer faillissementen en ontslagen volgen, zeggen de fabrikanten. Volgens Milan Nitzschke, voorzitter van EU ProSun, zou bovendien sprake zijn van politieke druk. China zou hebben gedreigd met importheffingen op staal en wijn uit Europa.

Boskalis verkoopt belang in Archirodon Maritieme dienstverlener en baggeraar Boskalis heeft haar 40% belang in maritiem aannemer Archirodon Group N.V. verkocht. Boskalis heeft daarvoor $ 190 mln in contanten ontvangen en behaalde een boekwinst van enkele tientallen miljoenen euro’s. In 2012 werd de mogelijke verkoop al aangekondigd. Een gedeelte van het belang is nu in handen van een concern uit Abu Dhabi. De rest is overgedaan aan het management van Archirodon en aan de familie van de oprichter Constantions Karpidas. Gezamenlijk hadden deze al een belang van 60% in het bedrijf. 54

Aardwarmteproject Den Haag is mislukt Gemeente Den Haag en energiemaatschappij Eneco hebben het faillissement aangevraagd voor een aardwarmteproject dat 4000 woningen en bedrijven van aardwarmte had moeten voorzien. De oorzaken zijn de crisis, technische problemen bij de winning van aardwarmte en de situatie op de huizenmarkt. Doordat het aantal te bouwen huizen werd teruggebracht van 4000 naar enkele honderden, konden de kosten voor het project (c 21 mln) niet worden terugverdiend. Naast de gemeente en Eneco waren nog drie woningcorporaties en een energiebedrijf bij het aardwarmteproject betrokken. Zij investeerden allen c 3 mln. Dit werd aangevuld met overheidssubsidies. Er wordt onderzocht of een doorstart mogelijk is.

Kas Energie erkend als leverancier De Autoriteit Consument en Markt (ACM) heeft Kas Energie officieel erkend als gas- en elektriciteitsleverancier. Voortaan kan Kas Energie rechtstreeks aan bedrijven en consumenten leveren. De leverancier levert duurzame energie, afkomstig van WKK-installaties die staan opgesteld bij kweekkassen in het Westland.

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 54

05-09-13 11:00

product- & branchenieuws

Kathabar ontwerpt energiezuinige luchtdroger voor voedingsmiddelindustrie

Voor een project in de suikerindustrie is een installatie ontwerp gevraagd met

een jaarlijkse constante levering van koele droge lucht (60.000 m3/h, 20 °C, 6,5 g/kg). Voor een toevoer van geconditioneerde lucht en afvoer van (met suiker bezwangerde) lucht, bieden de conventionele luchtconditioneringstechnologieën geen energievriendelijke oplossingen. Gebaseerd op de “liquid-dessicanttechnology”, bedacht en uitontwikkeld door Kathabar, is een systeem ontworpen met de volgende functionele eigenschappen. - Constante luchtconditionering gedurende het gehele jaar; - Reiniging en energierecuperatie van de afgevoerde luchtstroom. Het aldus ontstane “Kathabar TWIN-

CEL” ontwerp is, middels energiejaarmodellen, vergeleken met conventionele luchtbehandeling. Hieruit volgt een substantiële energiebesparing, wat de investeringen binnen 2 jaar doet terugverdienen (besparing c 2,75 c 3,25 per m3/h luchtverplaatsing). Door de opdrachtgever is het ontwerp van Kathabar bestempeld als het meest duurzame van alle inzendingen.

Voor informatie: Kathabar Dehumidification Systems Europe Laan van Europa 450, 3317 DB Dordrecht 078-6182965, www.kathabar.com

Nieuwe aanpak Nederlandse en Duitse bedrijven uit offshore-windindustrie

Green Deal Levende Duurzame Buitenruimtes

Bedrijven actief in de offshore–windindustrie en de maritieme sector uit Noord-Nederland en hun Duitse collega’s hebben op een seminar in Oldenburg (D) bekeken waar businesskansen liggen. Het werd georganiseerd door het Enterprise Europe Network Nederland. Dankzij het georganiseerde overleg zijn inmiddels nieuwe contacten en samenwerkingsvormen tot stand gekomen. De offshore - windindustrie begint steeds belangrijker te worden voor Nederland. Nederland steunt die sector waar mogelijk, en dan vooral bedrijven in niche-sectoren. “In Groningen zijn er enkele zeer specialistische bedrijven, zoals No Limits Ships Shipyards uit Groningen of Siri Marine uit Delfzijl. Dergelijke bedrijven hebben we gekoppeld aan hun Duitse counterparts”, vertelt Dirk Jan Hummel van het Enterprise Europe Network vertegenwoordigd in Nederland door o.a. Syntens Innovatiecentrum.

Branchevereniging VHG, NL Greenlabel en de ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur & Milieu hebben de Green Deal Levende Duurzame Buitenruimtes gesloten. Daarmee maken zij afspraken voor concrete activiteiten om de inrichting van de particuliere en openbare buitenruimtes in Nederland te verduurzamen en de biodiversiteit te bevorderen. Deze deal sluit aan op een eerder door NL Greenlabel verkregen Green Deal voor het inzichtelijk maken van de integrale duurzaamheid van in de buitenruimte toe te passen producten en materialen. De principes van het VHG-concept voor De Levende Tuin vormen de basis voor dit volgende duurzaamheidsinitiatief. Ook willen de partijen particulieren, professionals en overheden meer bewust maken van de meerwaarde van het toepassen van duurzame materialen en inheemse beplanting en ze aanzetten tot het toepassen daarvan.

Voor informatie: www.syntens.nl of www.enterpriseeuropenetwork.nl

Voor informatie: www.nlgreenlabel.nl of www.vhg.org E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 55

05-09-13 11:00

product- & branchenieuws

Houtenergie-installatie Breecamp-Oost officieel in gebruik gesteld woningen aangesloten en in 2014 ca. 450 woningen, die allen hun warmwatervoorziening putten uit duurzame houtsnippers afkomstig van regionaal knip- en snoeihout, waarmee de installatie wordt gestookt. Centrale warmteopwekking door middel van regionale houtsnippers, zoals aangedragen door BeGreen Energy, bleek de beste oplossing. Voor informatie: www.begreenenergy.nl of 0800-2347336

Door het legen van een aantal mandjes met houtsnippers in een opslagbunker is de houtenergie-installatie van BeGreen in de Zwolse wijk Breecamp-Oost officieel in gebruik gesteld. Op het collectieve warmtenet in de wijk zijn –behalve het rondom de installatie gevestigde zwembad, activiteitenaccommodatie, school en voetbalvereniging– ca. 150 koop- en huurwoningen aangesloten. De bouw van nieuwe woningen is in volle gang. Voor het einde van 2013 zijn er ca. 250

Valkbox: solarsysteem voor particulieren en kleine bedrijven

Den Haag krijgt er 300 laadpalen bij

Steeds meer particulieren en kleinere bedrijven verdiepen zich in de mogelijkheden van zonne-energie. Het aanschaffen van een een solarinstallatie betreft niet alleen de aanschaf van zonnepanelen, maar vooral ook de keuze voor een kwalitatief en duurzaam montagesysteem. Particulieren en kleinere bedrijven zijn vaak veel tijd kwijt aan het berekenen van de benodigde materialen per toepassing. De ValkBox maakt een solarsysteem betaalbaar en rendabel. Een box bevat alle materialen voor de montage van één paneel, tezamen met een duidelijke handleiding voor een veilige en snelle montage. Er zijn drie uitvoeringen; ValkBox 1 en 2 voor schuine daken en de ValkBox 3 voor platte daken. Denis de Vette, commercieel directeur: “De ValkBox blijkt de ideale oplossing voor juist de kleinere toepassingen, zoals woningdaken en kleine utiliteitsgebouwen. We verwachten er dan ook veel van.”

Rabin Baldewsingh (wethouder Den Haag, Duurzaamheid), Eric Feiter (directeur BAM Infratechniek) en Marco Roeleveld (directeur Alfen) hebben een contract ondertekend voor de plaatsing van 300 laadpalen in Den Haag. De gemeente komt hiermee particulieren en bedrijven met een elektrische auto tegemoet die geen laadpunt op eigen terrein kunnen plaatsen. Zowel thuis, op het werk als op straat zijn laadpunten nodig om bestuurders van elektrisch vervoer in staat te stellen zoveel mogelijk kilometers te maken. Dat draagt bij aan het verbeteren van de luchtkwaliteit. Aannemer BAM installeert en onderhoudt de palen. Producent Alfen levert ze en onderaannemer the New Motion is verantwoordelijk voor de verrekening van de laadkosten. In 2012 zijn er in Den Haag al 46 openbare laadpalen geplaatst.

Voor informatie: www.valksolarsystems.nl of 0174-212223

Voor informatie: www.denhaag.nl of 14070

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 56

05-09-13 11:00

92 x 277, 7407_BE, Beschnitt 3 mm

BREEAM-NL certificering voor Schneider Electric en OVG Projectontwikkeling Schneider Electric en OVG Projectontwikkeling hebben de BREEAM-NL Excellent certificering ontvangen. Schneider Electric ontvangt ook een ISO 50001 certificaat. Het concern bevestigt hiermee zijn koploperspositie op het gebied van energiemanagement in Nederland en OVG haar positie als duurzaam ontwikkelaar. Het gebouw is voorzien van tal van technische innovaties, waarvan meerdere zijn ontwikkeld door Schneider Electric zelf. Het kantoor van circa 6.100 m2 heeft een BREEAM-NL oplevercertifcaat ontvangen met een score van 75,59 %. Dit is tot op heden de hoogste score die een opgeleverd nieuwbouwproject in Nederland heeft gekregen. De certificaten zijn ontvangen, onder meer dankzij het inzetten van energie- en watermeters, LED-verlichting met aan- en afwezigheidsdetectie, groene ICT en gebouwautomatisering (GBS). Het gebouw krijgt energie van de gecombineerde warmte- en energiecentrale (BioWKK) van het naastgelegen TNT Centre, door OVG ontwikkeld, en van zonnepanelen op het dak. Voor informatie: www.schneider-electric.com of www.ovg.nl

Samenwerking Proov en Liandon/ Alliander Proov, Initiator van inductief laden van elektrische voertuigen, en netbeheerder Liandon – onderdeel van Alliander - gaan samenwerken bij de ontwikkeling van draadloze laadinfrastructuur voor elektrisch vervoer. Roland van der Pouw namens Liandon en René Zorge en Arnaud van der Sluis namens Proov tekenden voor de samenwerking. Met ondertekening van de samenwerkingsovereenkomst is een belangrijke mijlpaal bereikt om de technologische ontwikkeling van producten en diensten voor het opladen van elektrisch vervoer te realiseren. Proov biedt een draadloos oplaadconcept genaamd “Unplugged Emobility®” voor elektrische stadsbussen, touringcars, trucks en kleinere voertuigen. Liandon ziet het stimuleren van de ontwikkelingen van elektrisch rijden als één van de speerpunten van meewerken aan de energietransitie en zet hier maximaal op in. Voor informatie: www.proov.nl of www.liandon.nl

E&W 01 2013.indd 57

Ondergronds FLOW meten zonder procesonderbreking! Bewezen in de praktijk met onze FLUXUS®-meters  Geen aanpassingen aan het leidingwerk  Alle mogelijke leidingdiameters  Naast staal ook geschikt voor (gewapend) beton, asbestcement, kunststof en leidingen met binnenbekleding (staal/cement, staal/rubber enz.)  Groot meetbereik (0,025 tot 25 m/s)  Waterdichte sensoren (IP68)  Zand erover!

FLEXIM: Van buiten meten, wat van binnen stroomt.

www.flexim.com benelux@flexim.com

Flexim Instruments Benelux BV Tel.: +31(0)10 24 92 333 Fax.: +31(0)10 24 92 339 05-09-13 11:00

Energie2013_reg_advertentie_HR_210x297.pdf 7 11-7-2013 17:38:42

E&W 01 2013.indd 58

05-09-13 11:00

product- & branchEniEuWs

Md4distiller.nl presenteert haar nieuwe waterdestilleerder, de MD4 De meest toegepaste technieken om thuis water te zuiveren zijn, naast destillatie, het gebruik van diverse types filterkannen en omgekeerde osmose. Filterkannen zijn misschien voordelig in aanschaf, maar kennen als groot nadeel dat na filtering het water nog altijd verontreinigde stoffen bevat. Omgekeerde osmose werkt prima, maar de aanschafprijs is hoog en er gaat bij deze techniek veel water verloren en er zitten nog steeds verontreinigingen in. grote voordelen van destillatie ten opzichte van de andere methodes zijn de lage aanschafkosten, het eenvoudige gebruik van een waterdestilleerder en het ontstaan van water dat voor 99,8% zuiver is. Destillatie is hiermee de meeste effectieve, voordelige en gebruiksvriendelijke manier van water zuiveren. De MD4 water destilleerder is, met zijn compacte formaat, de perfecte waterdestilleerder voor thuisgebruik. Voor informatie: www.md4distiller.nl of 0527-745046

Samsung warmtepomp ‘Crystal’ is terug, met WiFi! Terug van weggeweest: de sprankelende Samsung Crystal warmtepomp! ambrava heeft op veler verzoek deze vernieuwde en innovatieve klassieker opgenomen in haar uitgebreide assortiment warmtepompen en airconditioners. Het Crystal+ wandmodel kent enorm hoge SEEr en SCOP waarden en is voorzien van het a++/ a+ energielabel voor koelen en verwarmen. Standaard is de zeer stille unit voorzien van MPi en een full HD filter, waardoor in alle rust genoten kan worden van gezuiverde lucht. Bovendien is het model uitgerust met de unieke wiFi mogelijkheid (standaard op single split, optioneel op multi split), waardoor bediening op afstand zeer eenvoudig mogelijk is. Door gebruik te maken van de Smart air Conditioner app op de smartphone of tablet zijn zowel binnen- als buitenshuis diverse functies op de warmtepomp in te schakelen. Voor informatie: www.samsung-klimaat.nl of 055-5277777

Unieke zanddijk Texel combineert veiligheid en natuur De Prins Hendrikdijk op Texel wordt op een natuurlijke wijze met zand versterkt. Veiligheid en natuur worden gecombineerd in de zachte zanddijk van 3 kilometer lang, die vóór de huidige dijk in de zuidoost punt van het eiland komt te liggen. Hoogheemraadschap Hollands noorderkwartier werkt hierin samen met de provincie noord-Holland, de gemeente Texel, het waddenfonds, het Ministerie van infrastructuur en Milieu en het Programma naar een rijke waddenzee. De betrokken partijen hebben hiervoor in onderzoekscentrum niOZ een realisatieovereenkomst getekend. De aanleg van 4 miljoen kubieke meter zand start naar verwachting in 2015 en in 2019 moet de hele waddenzeedijk weer opgewassen zijn tegen mogelijke superstormen uit de waddenzee. Voor informatie: www.hhnk.nl/dijkversterkingen of 072-5828282

Hittegolf Op het moment van schrijven van deze column ondergaat Nederland één van de warmste dagen van het jaar. Volgens de weerexperts komen de temperaturen steeds vaker boven de 35 graden en heeft dit niets met de opwarming van de aarde te maken, maar eerder met een verandering van windrichting. Waar in het verleden de wind eerder een westoost stromingsrichting had en zomers vaak vanaf de Atlantische Oceaan wat koelere lucht of vanuit het oosten warme lucht aanvoerde, hebben we nu vaker te maken met winden met een noord-zuid richting. Dit zorgde dus in het voorjaar met noordelijke wind voor die lange koude periode maar zorgt er nu voor dat we regelmatig zitten te puffen bij temperaturen boven de 30 graden als gevolg van een zuidelijke windrichting. Of dit werkelijk niets met de opwarming van de aarde te maken heeft, is nog maar de vraag. Wind ontstaat door verschillen in temperatuur en druk; een verandering van luchtstroming kan dus wel degelijk hierdoor veroorzaakt worden. De warmte brengt ook de nodige problemen met zich mee. Zo moeten de veendijken door de waterschappen extra geïnspecteerd worden op uitdroging. NS en ProRail zetten minder treinen in omdat ze problemen verwachten met materieel en spoor als gevolg van de hoge temperaturen. Afvalbakken beginnen te stinken en landbouwgewassen moeten besproeid worden, wat voor een daling van de waterstand in sloten en kanalen zorgt. Bij deze hoge temperaturen worden we ons er weer van bewust hoe belangrijk water is voor de mens. Niet alleen als primaire levensbehoefte maar ook ter verkoeling vertoeven op een recreatieplas of meer. U maakt zich al dobberend op uw luchtbedje dan niet al te veel zorgen over deze problemen. Totdat u de plas niet meer op mag vanwege de blauwalgen. Robert Wagenveld Directeur bij QM Environmental Services r.wagenveld@qmes.nl

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 59

05-09-13 11:00

product- & branchenieuws

Cofely Industrie West – Vliegasunie winnaar Ultimo Award 2013

Op het Ultimo Gebruikerscongres is Cofely Industrie West – Vliegasunie door het publiek uitgeroepen tot winnaar van de Ultimo Award 2013, de jaarlijkse uitverkiezing voor meest creatieve en efficiënte toepassing van de Ultimo software in de praktijk. Naast Cofely Industrie West waren Universitair Medisch Centrum Utrecht en Waterschap de Dommel de andere twee genomineerden voor de prijs. Cofely Industrie West – Vliegasunie heeft op creatieve wijze een eigen mobiele oplossing ingericht om overal in de plant te werken met ruggadized tablets en een dekkend WiFi-netwerk. Dit tegen de achtergrond dat er slechts met een paar fte gewerkt wordt om de centrale draaiende te houden en onderhoud te plegen. Met deze oplossing is gepoogd om met minimale inspanningen de onderhoudswerkzaamheden uit te kunnen voeren op kwalitatief hoogwaardig niveau. Voor informative: www.ultimo.net of 0341-423737

Watervoorzieningsproject voor 550.000 mensen in Mozambique Internationaal advies-, ingenieurs- en projectmanagementbureau Royal HaskoningDHV ontwerpt samen met het internationale waterbedrijf Vitens Evides International (VEI) een nieuw waterdistributiesysteem voor het noorden van de Mozambikaanse hoofdstad Maputo. Dit distributiesysteem zal uiteindelijk veilig drinkwater leveren aan 550.000 inwoners en 20.000 huishoudens. Het nieuwe waterdistributiesysteem zal deel uitmaken van het zogeheten Corumana-watervoorzieningssysteem, een project dat door de Wereldbank wordt ondersteund met $ 130 miljoen in de vorm van een lening aan de Mozambikaanse regering. Het systeem zal aanvankelijk 60.000 m3 gezuiverd drinkwater per dag van de Corumana-dam aan Maputo leveren. Dit zal in een tweede fase worden uitgebreid naar 120.000 m3 per dag. Het nieuwe distributiesysteem gaat een gebied van circa 900 km2 beslaan waar een snelle verstedelijking plaatsvindt. De contractwaarde voor de dienstverlening van Royal HaskoningDHV en VEI bedraagt c 2,2 miljoen.

Voor informatie: www.royalhaskoning.nl of www.vitens.nl

Sonel introduceert MPI-530 Installatietester

Sonel heeft de MPI-530 Multifunctionele Installatietester geïntroduceerd. Dit veelzijdige toestel combineert een volledige installatietester met een enkelfase power quality analyzer, zodat de gebruiker altijd het juiste instrument in handen heeft. Sonel was al bekend van haar impedantietesters, die 60

ook waar een hoge nauwkeurigheid vereist is, betrouwbare resultaten leveren. Deze impedantietesters heeft Sonel gecombineerd met de isolatietester, de aardlektester en de veelzijdige aardverspreidingsweerstandmeter. Door er nog een aantal extra functies aan toe te voegen is de MPI-530 gerealiseerd. Hiermee heeft Sonel een uniek product beschikbaar, dat alle parameters voor installatietesten kan meten. Deze complete installatietester wordt geleverd met een groot aantal accessoires, zoals verschillende test- en meetsnoeren, -probes en -klemmen, adapter met startknop, draagkoffer, USB-kabel, aardingspennen, adapter, oplader, batterij, software en uiteraard een calibratiecertificaat. Voor informatie: www.have-digitap.nl of 0184-642343

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 60

05-09-13 11:00

product- & branchenieuws

ProfiNutrients: succesvol stikstof verwijderen uit mest en digestaat Fosfaatverwijdering doet ProfiNutrients middels een struviet cone die ook als pilot te zien is. De pilot installaties kunnen op afspraak bezocht worden.

ProfiNutrients is gespecialiseerd in het verwijderen van stikstof en fosfaat uit mest en digestaat. Onlangs is een vacuüm destillatie geïnstalleerd door Sneep Industries uit Strijen op de proeflocatie in Noord-Holland. Vacuüm destillatie is een bekende techniek. In de pilot installatie van ProfiNutrients wordt deze techniek succesvol toegepast om stikstof te destilleren uit digestaat of mest. De stikstof in de vloeibare fractie van digestaat wordt voor 80-90% gesepareerd in de vorm van ammoniumnitraat, een stof die veelvuldig als kunstmest wordt gebruikt. Naast deze vacuüm installatie heeft ProfiNutrients een stripper-wasser combinatie draaien in het oosten van het land die stikstof verwijdert.

Voor informatie: www.profinutrients.nl

Complete techniek onder één dak Totaaloplossingen voor duurzame energie Kiezen voor systemen met toekomst van Watts Industries is de juiste keuze. Watts Industries staat hierbij garant voor een krachtige systeemtechniek, die enerzijds zorgt voor een efficiënt gebruik van energie en anderzijds maximale veiligheid biedt een overtuigend en betrouwbaar totaalconcept. Watts Industries biedt complete oplossingen voor zonnecollectoren, warmtepompen, houtkachels, boilers en vloerverwarming/-koeling.

Onder

Boven

Alle modules en standaardcomponenten zijn als OEM-uitvoering met klantspecifieke aanpassingen leverbaar.

Watts Industries Netherlands B.V. Kollergang 14, 6961 LZ Eerbeek, Postbus 98, 6960 AB Eerbeek, Tel. +31 (0)313 67 37 50 Fax. +31 (0)313 65 20 73 E-mail info@wattsindustries.nl Internet www.wattsindustries.nl

WATTS-30584_DuzaEnergie_190x136_Df.indd 1

E&W 01 2013.indd 61

09-07-13 12:48 E&W nr 1 2013 61

05-09-13 11:00

agEnda

BEURZEN & CONGRESSEN

WATER 2013 SEPTEmBER 30 t/m 1 okt

FEBRUARI 2014 4 t/m 6 Infra Relatiedagen Hardenberg Voor informatie: www.evenementenhal.nl Wetsus Congress 2013 Voor informatie: www.wetsus.nl EnERGIE 2013

OKTOBER 2 t/m 3 14 t/m 17 22 t/m 24 24 t/m 26 28 t/m 30 29 t/m 31

nOVEmBER 4 t/m 8 5 t/m 8

DECEmBER 2 t/m 4 3 t/m 5

Pumps & Valves 2013 Voor informatie: www.easyfairs.com 3rd IWA Development Congress & Exhibition Voor informatie: www.iwa2013nairobi.org WATEC Israel Voor informatie: www.watec-israel.com IFAT India Voor informatie: www.ifat-india.com Water Expo Beijing Voor informatie: www.waterexpo.cn Infra Relatiedagen Gorinchem Voor informatie: www.evenementenhal.nl

SEPTEmBER 24 t/m 26

International Water Week Voor informatie: www.internationalwaterweek.com Aquatech Amsterdam Voor informatie www.aquatechtrade.com/amsterdamen

DECEmBER 3 t/m 6

Water Expo China Voor informatie www.waterexpochina.com Infra Relatiedagen Venray Voor informatie: www.evenementenhal.nl

OKTOBER 15 t/m 16 30 t/m 31

nOVEmBER 19 t/m 21

Energie Vakbeurs Voor informatie: www.energievakbeurs.nl

Offshore Energy 2013 Exhibition & Conference Voor informatie: www.offshore-energy.biz Schaliegas Congres Voor informatie: www.iir.nl/schaliegas

Offshore 2013 Voor informatie: www.ewea.org/offshore2013/

Pollutec Horizons 2013 Voor informatie: www.pollutec.com

mAART 2014 10 t/m 13 EWEA 2014 Voor informatie: www.ewea.org/annual2014/ 24 t/m 25 Gas Transport & Storage 2014 Voor informatie: www.gtsevent.com/

SiLibeads, glaskogels als alternatief voor filterzand Sinds 2007 worden glaskogels met veel succes ingezet als alternatief voor zand / grind in de bronnenbouw. Het pakket wat normaal en traditioneel uit zand/grind bestaat wordt dan vervangen door glaskogels. De inzet van glaskogels heeft een groot aantal voordelen die de hogere aanschafprijs ruimschoots compenseren. Met name de eenduidige en constante ronde vorm en kogelgrootte levert grote besparingen en voordelen op bij zowel het vullen, gebruik als regeneratie. Het eerste voordeel dient zich al aan bij de vulling, desinfectie kan achterwege blijven. Naast de inzet in de bronnenbouw wijst onderzoek en gebruik uit dat de glaskogels ook een prima alternatief zijn voor filterzand. Een duurproef van 1 jaar in een openbaar zwembad in Duitsland heeft zeer goede resultaten opgeleverd. De kogels zijn leverbaar in diameters vanaf 0,4 mm. De toepassing bepaalt de diameter. Interesse? Neem contact met ons op!

E&W nr 1 2013

E&W 01 2013.indd 62

05-09-13 11:00

Op zoek naar de gouden standaard in energieefficiënte beluchting?

Sanitaire Gold Series membraanbeluchters Uw doel is de hoogst mogelijke zuurstofoverdracht te bereiken met behulp van de minste energie. Dat weten wij. De afgelopen jaren hebben we zorgvuldig naar uw wensen geluisterd en onze bewezen beluchtingstechnologie steeds verder ontwikkeld. Sanitaire Gold Series membraanbeluchters zijn ontworpen om energie-efficiëntie naar een nieuw niveau te brengen. Het lage-flux membraan zorgt voor de hoogst mogelijke zuurstofoverdracht met het laagst mogelijke energieverbruik. Daarnaast staat het robuuste, modulaire ontwerp borg voor eenvoudige, veelzijdige installatiemogelijkheden met een bewezen ultieme betrouwbaarheid. De tijd is gekomen om voor goud te gaan…

www.xylemwatersolutions.com/nl wtnl@xyleminc.com

E&W 01 2013.indd 63

05-09-13 11:00

eis meer

vAN Uw POMPSySTeeM

eIS grundfos isoLuTions totale intelligentie betekent totale energiezuinigheid

Pompen staan niet op zichzelf. Algemeen wordt erkend dat

keuze voor elke specifieke toepassing. Met Grundfos

optimalisatie van het gehele pompsysteem - en niet alleen de

iSOLUTIONS kunt u er zeker van zijn dat u, in samenwerking

pompen - de sleutel is tot maximaal rendement. Intelligente

met Grundfos, altijd de optimale oplossing krijgt voor uw

technologie past zich aan de systeemeisen aan en levert op-

specifieke toepassing en uitdaging.

timale energiezuinigheid, betrouwbaarheid en eenvoudige

Ontdek de mogelijkheden op www.grundfos.nl

WATERVAKBLAD_JULI.indd 1 E&W 01 2013.indd 64

08-07-13 14:30 05-09-13 11:00