15.09.2013 Views

(potentiële) voederbomen voor melkvee - Praktijknetwerk ...

(potentiële) voederbomen voor melkvee - Praktijknetwerk ...

(potentiële) voederbomen voor melkvee - Praktijknetwerk ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Tedje van Asseldonk, januari 2012.<br />

Rijksstraatweg 158, 6573 DG Beek-Ubbergen<br />

Tel. 024-6844301 info@ethnobotany.nl<br />

www.etnobotanie.nl www.ethnobotany.nl<br />

Medicinale Medicinale en en etnobotanische etnobotanische aspecten aspecten<br />

aspecten<br />

van van van (<strong>potentiële</strong>) (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voederbomen</strong> <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>:<br />

<strong>melkvee</strong>:<br />

een een adviesrapport<br />

adviesrapport<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 1


Inhoud<br />

Inleiding 3<br />

Methodiek 3<br />

Resultaat 4<br />

Discussie 4<br />

Advies 7<br />

Referenties 8<br />

Legenda bij Tabel 9<br />

Tabel 10<br />

2<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012


Inleiding<br />

Op verzoek van het <strong>Praktijknetwerk</strong> Voederbomen en Multifunctioneel landgebruik is aan het IEZ de vraag gesteld van een aantal<br />

bodemen en struiken de medicinale en etnobotanische aspecten te belichten; ander nuttig gebruik van de hier genoemde bomen<br />

en struiken (bemesting, bouwhout, stookhout) blijft buiten beschouwing.<br />

Methodiek<br />

Door het <strong>Praktijknetwerk</strong> werd een lijst ter hand gesteld van een 50-tal bomen en struiken die bij de projectdeelnemers was<br />

opgesteld. Gegeven de opdracht is volstaan met een globale schets te maken van de eigenschappen die aan deze planten in de<br />

wetenschappelijke en historische fytotherapie cq volksgeneeskunde (etnobotanie) worden toegeschreven. Een aantal<br />

bomen/struiken is door auteur dezes aan de lijst toegevoegd. Daarbij is de keuze gemaakt om alleen inheemse Nederlandse<br />

bomen/struiken toe te voegen, dat wil zeggen, bomen die in de Nederlandse Flora (vander Meijden, 2005) vermeld staan. Dit<br />

betekent dat bomen die enkele honderden of duizenden jaren geleden hier ingevoerd zijn, bij<strong>voor</strong>beeld door de Romeinen, zoals de<br />

tamme kastanje, ook zijn meegenomen.<br />

Zou men uitbreiden naar buitenlandse soorten zoals Eucalyptus spp, Ziziphus jujubes, Vitex agnus castus, Ginkgo biloba en<br />

dergelijke, dan zou ook het aantal mogelijke medische toepassingen sterk kunnen groeien. Anderzijds is er nu reeds in bijgaande<br />

tabel een indrukwekkend aantal farmacologisch actieve stoffen, die in deze inheemse planten aanwezig zijn, opgesomd.<br />

Voor de beschrijving van de inhoudsstoffen en de medische toepassingen is (nog lang niet uitputtend) gebruik gemaakt van enkele<br />

overzichtswerken, namelijk de compendia van Van Hellemont (1988) en Verhelst (2008), Leitfaden Phytotherapie van Schilcher<br />

(2007) en de website van Duke (2012). Voor de etnobotanische kanttekeningen is <strong>voor</strong>al gebruik gemaakt van het Compendium<br />

van Cleene en Lejeune (2000).<br />

Resultaat<br />

Een selectie van de beschikbare informatie is in de bijlage in een tabel opgenomen.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 3


Het leek ons dat een optimale selectie van bomen in medicinale zin niet sterk overlappend zou moeten zijn is, maar juist<br />

keuzemogelijkheden zou moeten bieden aan de dieren die er straks van kunnen gaan eten. Daarom is er <strong>voor</strong> de planten een<br />

kleuraanduiding toegevoegd, die op eenvoudige wijze duidelijk maakt welke bomen in dat opzicht elkaar kunnen aanvullen:<br />

namelijk degenen die een verschillende kleur hebben. De kleuren staan <strong>voor</strong> vergelijkbare farmacologisch actieve bestanddelen. Zo<br />

is snel te zien dat een aantal struiken en bomen vergelijkbaar werkzaam is (iep en linde), die dan samen wel weer erg verschillen<br />

van andere koppels (wilg en populier). Door middel van deze kleurcodering is het palet aan inhoudsstoffen waarmee gewerkt kan<br />

worden gemakkelijk te overzien. Zie de legenda op pagina 9.<br />

De kleur geeft niet altijd aan welke secundaire plantenstof in percentages uitgedrukt het meest aanwezig is, maar eerder wat de<br />

betreffende plant bijzonder maakt, en dat hangt sterk samen met waar<strong>voor</strong> de plant medisch wordt gebruikt. Immers, alle planten<br />

bevatten looistoffen en zeker bomen en struiken hebben doorgaans hoge percentages hiervan in hun blad of twijgen zitten (tussen<br />

5% en 50%). Maar als het gaat om aromatische stoffen, alkaloïden of salicylzuur, dan is 0,1% al duidelijk merkbaar en effectief.<br />

Discussie: lekker, gezond of giftig?<br />

Zowel <strong>voor</strong> mensen als dieren geldt dat de dosis bepaalt of iets gezond is of giftig. En <strong>voor</strong> lekker geldt hetzelfde: je kunt nog zo’n<br />

fan zijn van truffels, elke dag alleen truffels wil je niet lang eten. Er is dan ook veel discussie mogelijk over wat een voedingsplant<br />

is, wat een geneesplant en wat een toxische plant. Veel mensen beschouwen de vlier of klimop als giftig, toch zijn er belangrijke<br />

zelfzorggeneesmiddelen van gemaakt. In dit rapport wordt deze discussie niet aangegaan. De positieve bijdragen die bepaalde<br />

bomen kunnen leveren aan gezondheidsbehoud of –herstel zijn benoemd; de toxicologische aspecten volgen eigenlijk direct hieruit.<br />

Bij<strong>voor</strong>beeld: Als een kruid de stofwisseling verhoogt, zal het vaak tevens de bloeddruk laten stijgen. Stop je hier een renpaard<br />

mee vol, dan zal het dier beter presteren, maar het gaat wel ten koste van het hart. Dan vallen er een paar doden en wordt de<br />

betreffende plant verboden. Zo is het vaak gegaan. Het is interessant om te zien dat (bij<strong>voor</strong>beeld) apen in Apenheul, die alles<br />

willen hebben en opeten wat mensen bij zich dragen, sigarettenpeuken ongemoeid laten: kennelijk beschikken veel dieren over een<br />

beter feedbackmechanisme dan mensen om zich te behoeden <strong>voor</strong> dergelijke giftige uitspattingen. Wie echter een hongerig dier<br />

met weinig bos-ervaring in een wei zet met een rij taxusbomen ernaast vraagt om problemen en hetzelfde geldt <strong>voor</strong> een ineens<br />

veel te royaal aanbod van onrijpe eikels. Een zekere opvoeding en training, bij <strong>voor</strong>keur door het moederdier, kan hier essentieel<br />

zijn en kan ertoe leiden dat grazers door goede combinaties leren planten met weinig voedingswaarde of zelfs gifstoffen toch te<br />

benutten door combinaties met andere planten te maken (Provenza, 2004).<br />

4<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012


Als in het <strong>voor</strong>jaar de apen in Apenheul <strong>voor</strong> het eerst weer naar buiten gaan kan er direct flink minder gevoerd worden omdat ze<br />

zelf <strong>voor</strong> een deel hun kostje bij elkaar scharrelen. Wat ze <strong>voor</strong>al eten is blad van Amerikaanse eik, alhoewel er evenveel eiken- als<br />

beukenbomen staan (Asseldonk en Haas, 1997). `Door zelf ook te proeven stelden de onderzoekers vast dat dit blad inderdaad<br />

veel smakelijker is. Wilgentakken worden in dierentuinen aan vrijwel alle diersoorten gevoerd, en allemaal zijn ze er gek op. Is dit<br />

de aparte, eerst zoete en dan bittere smaak van deze bast; of gaat het om het pijnstillend en ontstekingsremmende effect dat ook<br />

zoveel mensen weten te waarderen in een aspirine (het geneesmiddel dat afgeleid is van de salicylaten uit de wilgenbast)?<br />

Gezondheidsbevorderend eten reageert volgens eeuwenoude tradities doelgericht op specifieke individuele en tijdelijke behoeftes.<br />

Dit kan alleen als er voldoende diversiteit in het aanbod is. De omgeving van <strong>melkvee</strong> biedt in het algemeen veel (raai)gras, waarin<br />

naast de voedingsstoffen (eiwitten, koolhydraten, vetten, mineralen) als secundaire plantenstof <strong>voor</strong>al kiezelzuur aanwezig is.<br />

Vanuit de fytotherapie (kruidengeneeskunde) bekeken gaat het hierbij om een aanbod waarin verschillende secundaire<br />

plantenstoffen ontbreken die in kleine hoeveelheden juist een prikkel kunnen geven waarmee de balans in de gezondheid bij een<br />

kleine verstoring weer kan worden hersteld. Hebben runderen toegang tot bomen dan zullen zij hier gebruik van maken en wordt<br />

het rantsoen in elk geval aangevuld met looistoffen en hun <strong>voor</strong>lopers, flavonoïden.<br />

Dit is een heel belangrijke uitbreiding, met name omdat deze stoffen veelal een hoge antioxidantwaarde hebben, hetgeen mogelijk<br />

ook positief kan uitwerken op de melkvetsamenstelling (meer onverzadigde vetzuren).<br />

Op de tweede plaats werken looistoffen ontstekingsremmend. Nog niet alle mechanismen hiertoe zijn opgehelderd. Maar omdat<br />

looistoffen eiwit laten neerslaan, gaan ze zwellingen tegen en maken de huid strakker, deze zaken leiden tot volumeverkleining in<br />

de kleine vaatjes en dat is anti-allergisch. Door ontstekingsremmend te werken wordt de darmgezondheid beter, omdat daar nogal<br />

eens kleine ontstekingen zitten.<br />

Op de derde plaats kan er een desinfecterende, mogelijk zelfs antiparasitaire en diarree-remmende werking van looistoffen<br />

verwacht worden. Niet <strong>voor</strong> niets worden looistoffen uit kastanjehout veel toegevoegd aan diervoeders.<br />

Natuurlijk zijn er ook nadelen verbonden aan consumptie van (te veel) looistof. In een situatie dat er te veel eiwitrijk voer ineens<br />

gegeven wordt zullen looistoffen de opname van eiwitten in de voeding beter over de dag verdelen, maar in een situatie waar geen<br />

overaanbod is van eiwit gaat er <strong>voor</strong> de koe een deel verloren door de binding aan looistof. Dit is juist de reden waarom de plant<br />

de looistoffen aanmaakt: om minder aantrekkelijk te zijn <strong>voor</strong> grazers. Zoals <strong>voor</strong> alle secundaire plantenstoffen geldt: alles met<br />

mate en op het juiste moment, dan kan het heel goed uitpakken, maar te veel is niet gezond.<br />

Een tweede interessante groep van medicinale plantenstoffen die in een aantal bomen <strong>voor</strong>komt is de groep slijmstoffen (kleurcode<br />

geel, zie tabel in de bijlage). Hierbij gaat het om lange ketens koolhydraten die niet of maar heel beperkt worden afgebroken in het<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 5


maagdarmkanaal. Ze smaken slijmerig en beschermen zodoende de eigen slijmvliezen van het dier. Vooral als er bij<strong>voor</strong>beeld<br />

wondjes in de mond zijn kunnen deze stoffen van nut zijn en vaak voegt de plant ook nog ontstekingsremmende stoffen hieraan<br />

toe.<br />

Hoe nuttig looistoffen en slijmstoffen ook zijn, vanuit de klassieke kruidengeneeskunde gaat het dan nog steeds <strong>voor</strong>namelijk om<br />

‘koude’ stoffen (Asseldonk 2007), dat wil zeggen stoffen die slijmvliezen beschermen en stofwisselingsprocessen vertragen.<br />

De <strong>voor</strong> mens en dier zo belangrijke ‘warme’ geneeskruiden komen <strong>voor</strong>al <strong>voor</strong> in de families Asteraceae, Apiaceae, Rutaceae en<br />

Lamiaceae, families waarvan in Nederland geen bomen of struiken groeien (denk aan dille, kamille, melisse, absint, hyssop,<br />

enzo<strong>voor</strong>ts). Voor een deel kan dit opgevangen worden door struiken/bomen als Mahonia aquifolium en Berberis vulgaris (zuurbes),<br />

Sambucus nigra (vlier), Viburnum opulus (Gelderse roos), Fraxinus excelsior (es), Juniperus communis (jeneverbes) en bomen uit<br />

de Pinaceae (dennenfamilie) – wat dit laatste betreft geen taxus natuurlijk. Met dit <strong>voor</strong> ogen is de lijst met enkele bomen en<br />

struiken uitgebreid.<br />

Zoöfarmacognosie is de wetenschap die onderzoekt of en hoe dieren daadwerkelijk van de diversiteit in hun omgeving gebruik<br />

maken om hun gezondheid in stand te houden of om bij ziekte te herstellen. Het wetenschappelijk bewijs hier<strong>voor</strong> is lastig te<br />

leveren omdat dit zeer uitgebreid en complex onderzoek zou vergen (Asseldonk 2006). Maar er zijn genoeg aanwijzingen vanuit de<br />

dagelijkse realiteit om het zekere <strong>voor</strong> het onzekere te nemen en te zorgen dat de dieren de keus in elk geval hebben.<br />

De weg die in het verleden vaak bewandeld werd: uitroeien van alle niet-grassoorten in een weiland (om er elk geval van verzekerd<br />

te zijn dat die ene mogelijk giftige plant in elk geval ook weg was) leek gemakkelijk, maar heeft ook enorm verlies aan biodiversiteit<br />

en keuzevrijheid <strong>voor</strong> de dieren met zich mee gebracht. Daarom wordt er nu door pioniers geprobeerd om de grazende huisdieren<br />

weer meer in contact te brengen met een scala aan planten. De eigen verantwoordelijkheid van de veehouder (cq de bereidheid<br />

deze te nemen) speelt hierbij een grote rol, want niemand anders kent het gedrag van de dieren zo goed als hij/zij.<br />

Wat lust de wildgrazende koe?<br />

Bomen/struiken waarvan is vastgesteld (in natuurreservaten) dat runderen er van aten zonder dat er op korte termijn schade<br />

zichtbaar was:<br />

* Wegedoorn topjes, rimpelroos jonge scheuten, Japanse duizendknoop (veel), hazelaar (veel), amandelwilg /boswilg/ katwilg<br />

/kraakwilg /schietwilg twijgen en bast (veel), berk, Canadese /zwarte populier bast en scheuten (veel), braamblad (zeer veel),<br />

vogelkers(bast, weinig), alle fruitbomen zowel twijgen als fruit en bast (veel), haagbeuk, es (veel), eik:twijgen, eikels, bast (veel),<br />

iep twijgen (veel), meidoorn en sleedoorn alleen knoppen, rode kornoelje (weinig), Spaanse aak twijgen en bast (veel) (Nieuwdorp,<br />

1999).<br />

6<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012


* Wilg (17% van het jaardieet) (Jong et al, 1997).<br />

* Vlier (weinig) en schietwilg (matig) (Drenth et al, 2006).<br />

* Wilg, vlier en populier (matig), braam (veel) (Hermus, 2003.<br />

* Eikels (tientallen procenten dieet), eikeblad, braamblad, bosbesblad, vuilboomtwijgen, meidoornbessen, naalden van grove den,<br />

schors van zomereik, grove den en vlier en in mindere mate kamperfoelie, frambozen- en, berkenblad, amerikaanse eik en<br />

lijsterbes (Noordhuis, 2003).<br />

Bij de laatste drie studies werden observaties verricht om vast te stellen of de dieren selectief en effectief medisch gebruik maakten<br />

van de vegetatie, maar dat was niet te bewijzen omdat het vaak om incidentele gevallen ging.<br />

In de natuurgebieden zijn december en januari, als er weinig gras is, de maanden dat er opvallend veel van bomen wordt<br />

gegraasd, maar ook ‘s zomers wordt dit wel gezien.<br />

Advies<br />

Sluit aan bij wat er in de omgeving groeit, <strong>voor</strong>handen is en eenvoudig te stekken is (wilg, vlier, enz.). Gebruik vervolgens de<br />

kleurcodes in bijgaande lijst om een meer compleet palet aan inhoudsstoffen te verkrijgen. Gebruik gezond verstand, krachtig kan<br />

altijd omslaan in toxisch als het te veel wordt. Als dieren heel extreem van iets gaan eten vraag je dan altijd af wat er aan de hand<br />

kan zijn en tref eventueel maatregelen.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 7


Referenties<br />

8<br />

1. Asseldonk, A.G.M. van & Haas, A.G. de. Spontaan foerageergedrag van vrouwelijke wolapen in Apenheul. 1997. IEZ, Beek<br />

(ISBN 90-76073-02-3).<br />

2. Asseldonk, A.G.M. van: The science of zoopharmacognosy: what do we know about animal self-medication? Vortrag im<br />

Rahmen des 6. Internationalen Kongress für Ganzheitliche Tiermedizin e.V. April 24, 2006. PDF op www.etnobotanie.nl<br />

3. Asseldonk AGM van. Theoretical concepts of traditional European naturopathy and herbalism used in modern therapy.<br />

Lecture on the conference ETM 2007, Vinci (Italy), October 5-6, 2007 . PDF op www.etnobotanie.nl<br />

4. Cleene M de en Lejeune MC. 2000. Compendium van Rituele planten in Europa. St. Mens en Cultuur, Gent.<br />

5. Drenth, I, Leuvert, Mvd, Wagenaar L. 2006. Consumptiegedrag Galloways Millingerwaard. Stageverslag IEZ/HASdenBosch.<br />

6. Duke J. Phytochemical and ethnobotanical databases. Geraadpleegd op 15-01-2012 via http://www.arsgrin.gov/duke/index.html<br />

7. Hermus, K. 2003. Zelfmedicatie van zogende koeien in het natuurgebied Millingerwaard. Stageverslag IEZ/Silverlinde.<br />

8. Jong CB de, Cornelissen P, Vulink JT. 1997. Grote grazers in de Oostvaardersplassen. Dieetsamenstelling op basis van<br />

faecesanalyse. Werkdocument Rijkswaterstaat.<br />

9. Meijden, R van der. 2005. Heukels’Flora van Nederland. Wolters-Noordhof, Groningen.<br />

10. Nieuwdorp, E.1999. Voedselkeuze van grote grazers. Stageverslag Stichting Ark/Hogeschool Delft.<br />

11. Noordhuis, R. 2003. Op zoek naar runder-eigen gedrag bij ossen in een natuurgebied. Stageverslag IEZ/ ANGNN.<br />

12. Provenza FD et al. Behave project (the applicatio0n of behavioral principles in management). Via www.behave.org<br />

13. Schilcher, H. Kammerer S, Wegener T. 2007. Leitfaden Phytotherapie. Elsevier, München.<br />

14. Van Hellemont J. 1988. Fytotherapeutisch Compendium. Bohn, Scheltema en Holkema, Utrecht/Antwerpen.<br />

15. Verhelst G. 2008. Groot Handboek Geneeskrachtige Planten. Mannavita, Wevelgem.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012


BIJLAGE: Tabel.<br />

Legenda:<br />

Zo: zie rij hieronder<br />

Zb: zie rij hierboven<br />

Trad: traditioneel gebruik, niet door modern wetenschappelijk onderzoek bevestigd.<br />

In de tabel zijn de volgende kleurcodes gebruikt<br />

om in één oogopslag zicht ter krijgen op de mogelijke effecten van de besproken planten<br />

Parasympalicolytische alkaloiden of op<br />

corticosteroide hormonen gelijkende stoffen<br />

katabole effecten (snelle energie vrijmaken)<br />

Salicylaten pijnstillend, koortsverlagend,<br />

ontstekingsremmend<br />

Aroma's, cumarinen of antrachinonen verwarmend; de stofwisseling of microcirculatie<br />

verhogend<br />

Slijmstoffen, koolhydraten met lange ketens verzachtend, beschermend <strong>voor</strong> slijmvliezen<br />

Flavonoiden, kleurstoffen (geel) en<br />

vaatconditie verbeterend, antioxidant,<br />

anthocyanen (paars)<br />

ontstekingsremmend<br />

Looistoffen samentrekkend, stopt diarree, desinfecterend<br />

Saponinen, zeepstoffen (schuimend) minder stikstof in de mest, beter ophoesten<br />

fyto-oestrogenen, vette olie en andere anabole<br />

(bitter)stoffen<br />

anabole effecten (lichaam opbouwend <strong>voor</strong><br />

kracht op lange termijn)<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 9


Boomsoort Handelsnaam<br />

10<br />

Wetenschappeli Opmerking Farmaceutisch<br />

jke naam<br />

actieve stoffen<br />

Veldesdoorn Spaanse aak Acer campestre Twijgen en bast worden veel<br />

gegeten door runderen<br />

Esdoorn Gewone<br />

esdoorn<br />

Kastanje Paardenkastanje<br />

Acer<br />

pseudoplatanus<br />

Aesculus<br />

hippocastanum<br />

Er wordt ahornsiroop<br />

gemaakt van de opstijgende<br />

zoete sapstroom in het<br />

<strong>voor</strong>jaar, die kun je aftappen<br />

Vruchten (zaden) worden<br />

<strong>voor</strong>al medisch gebruikt,<br />

minder belangrijk zijn blad,<br />

bloem en bast.<br />

looistoffen samentrekkend,<br />

desinfecterend<br />

looistof; in het<br />

<strong>voor</strong>jaar veel suiker<br />

in de bast<br />

(opstijgende<br />

stroom)<br />

saponinen,<br />

flavonen,<br />

looistoffen<br />

Els Zwarte els Alnus glutinosa zo schors: veel<br />

looistof, blad<br />

looistof, flavonen<br />

Els Grauwe els Alnus incana Rode els werd door Nd Am<br />

indianen gebruikt tegen o.a.<br />

eczeem. In EU minder<br />

bekend als medicinale plant.<br />

Krent Krenteboompje<br />

Amelanchier<br />

lamarkii<br />

Uit Nd Amerika; hier<br />

ingeburgerd<br />

Berberis Zuurbes Berberis vulgaris Medicinaal gebruik <strong>voor</strong>al<br />

bast, minder: bes en blad<br />

Berberis Mahonie Berberis<br />

aquifolium<br />

(Mahonia aq)<br />

Berk Ruwe berk Betula pendula<br />

(B.alba)<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />

Effecten (theoretisch) Toepassingen<br />

(modern/trad)<br />

Etnobotanie, plantlore en<br />

historische kanttekeningen<br />

trad: tegen pijnlijke Volksgeloof behandelt Acer c hetzelfde<br />

lever en vergiftigingen als Acer p.: beschermt tegen toverij.<br />

(beten/steken).<br />

geen bekend zb Mythe in het oude Egypte: bij<br />

zonsondergang zetelde hierin de godin<br />

Hathor (heilige koe)<br />

verbetert bloedstroom in<br />

aders, geeft meer<br />

opname van<br />

voedingsstoffen en<br />

minder stikstof in de<br />

mest.<br />

spataderen, dikke<br />

benen, aambeien<br />

samentrekkend trad: bij<br />

mondontstekingen,<br />

blaren<br />

Naam afgeleid van het feit dat<br />

zigeuners deze zaden aan hun<br />

paarden gaven om ze te genezen.<br />

Rond 1600 vanuit de Balkan in W<br />

Europa ingevoerd.<br />

Noorwegen: de eerste man is uit een<br />

ES, eerste vrouw is uit een ELS<br />

gemaakt.<br />

zb zb zb Koeien kregen 9 jonge knoppen om<br />

beter te kalveren; of poeder van<br />

verdorde knopjes om niet te kalveren.<br />

blad: suikers,<br />

flavonen,loostoffen,<br />

blauwzuur<br />

samentrekkend geen bekend onbekend<br />

bast: alkaloiden bast: galdrijvend,<br />

parasympaticotoon. darmactiverend,<br />

antibiotisch<br />

Medicinaal gebruik bast alkaloiden antibiotisch en<br />

ontstekingsremmend<br />

Van beide soorten word het<br />

blad en soms ook de bast<br />

medicinaal gebruikt. Pionier,<br />

groeit snel, wordt niet oud<br />

(40-60 jaar)<br />

blad: saponinen,<br />

vluchtige olie,<br />

flavonglycosiden<br />

gal- of niergruis,<br />

darmparasieten.<br />

eczemen,<br />

blaasontsteking<br />

urinedrijvend Blad: reuma, jicht en<br />

zwelingen door<br />

hartzwakte<br />

Van bessen kun je jam of siroop<br />

maken, net als blad zijn ze licht<br />

laxerend.<br />

Veel gebruikt door Nd Amerikaanse<br />

indianen.<br />

HET traditioneel geneesmiddel van<br />

Russen/Siberie, veel onderzoek komt<br />

ook daar vandaan.


Berk Zachte berk Betula<br />

pubescens<br />

Berketeer is ook een<br />

medicinaal product, dit wordt<br />

in reumazalf gebruikt.<br />

bast: berkekamfer,<br />

bitterstoffen en<br />

looistoffen<br />

Haagbeuk Haagbeuk Carpinus betulus Geen familie van de beuk blad: galluszuren<br />

maar zit in de berkenfamilie (<strong>voor</strong>lopers van<br />

met berk, els en hazelaar. De looistoffen)<br />

beuk is familie van de eik en<br />

de tamme kastanje<br />

Kastanje Tamme<br />

kastanje<br />

Kornoelje Rode<br />

kornoelje<br />

zb Bast: trad: koorts,<br />

eczeem, jicht; uitw bij<br />

zweetvoeten<br />

samentrekkend,<br />

desinfecterend<br />

Castanea sativa Het blad wordt medisch looistoffen (alle blad: samentrekkend,<br />

gebruikt, in mindere mate ook delen), blad ook ophoesten bevorderend<br />

schors, hout en zaad. saponinen,<br />

flavonoïden, vrucht<br />

ook eiwit en<br />

zetmeel<br />

Cornus<br />

sanguinea<br />

Zweedse en gele kornoelje<br />

staan op de rode lijst in NL.<br />

Hazelaar Hazelnoot Corylus avellana Het blad wordt medisch<br />

gebruikt.<br />

Meidoorn Tweestijlige<br />

meidoorn<br />

Meidoorn Eenstijlige<br />

meidoorn<br />

Kardinaalsmuts Kardinaalsmu<br />

ts<br />

Crataegus<br />

laevigata<br />

Crataegus<br />

monogyna<br />

Euonymus<br />

europaeus<br />

looistoffen, verder<br />

onbekend<br />

vluchtige olie,<br />

sterolen,<br />

flavonoïden,<br />

looistoffen<br />

zo sorbitol/suikers, vit<br />

C en zo<br />

trad: gorgelmiddel,<br />

mondontstekingen en<br />

bronchitis.<br />

Blad: bronchitis en<br />

hoest<br />

onbekend Trad: bij koorts<br />

(kleur?)<br />

vaten samentrekken,<br />

versterken<br />

Beide soorten worden Veel verschillende antioxidant<br />

medisch gebruikt; bloem, blad flavonoïden zoals (herstelbevorderend,<br />

en bes. Het hout is zeer hard catechines en leverbeschermend),<br />

(hakblok <strong>voor</strong> onthoofding) proanthocyanidinen bloedsomloop<br />

(<strong>voor</strong>lopers van<br />

gecondenseerde<br />

looistoffen)<br />

verbeterend<br />

Tamelijk giftige plant<br />

Beuk Beuk Fagus sylvatica Het blad wordt gebruikt,<br />

daarnaast bast &<br />

beukenootjes<br />

blad: flavonoïden,<br />

zuren, looistof.<br />

Nootje vette olie.<br />

Bast: <strong>voor</strong>al looistof<br />

(als eik)<br />

zo<br />

urinedrijvend; te veel<br />

beukenootjes eten,<br />

zeker rauw, kan giftig<br />

zijn<br />

aambeien,<br />

spataderen,<br />

bloedingen,<br />

vaatontstekingen<br />

ouderdomshart,<br />

hartzwakte, stabiele<br />

pijn op de borst,<br />

zowel bij hoge als bij<br />

lage bloeddruk,<br />

problematiek<br />

bloedvaten, stress,<br />

slapeloosheid.<br />

trad: bij slechte nier;<br />

weinig medisch<br />

gebruik.<br />

Maria lichtmis, de terugkeer van de zon<br />

(symboliek). Berk in het noorden = als<br />

populier in het zuiden<br />

Volgens Hildegard van Bingen een van<br />

de middelen om aan betoveringen en<br />

duivels te weerstaan.<br />

Circa 500 vChr vanuit Perzië naar EU<br />

gekomen, via Romeinen naar NL.<br />

Symbool van <strong>voor</strong>zienigheid<br />

(wiintervoedsel). Kastanje in broekzak<br />

dragen tegen reuma.<br />

In de Chinese geneeskunde worden<br />

van Cornus off verschillende delen<br />

maar <strong>voor</strong>al vruchten gebruikt.<br />

hetzelfde gebruikt als de Amerikaanse<br />

toverhazelaar (Hamamelis)<br />

Meikoningin: vruchtbaarheid, en de<br />

sleedoorn werd als antagonist gezien.<br />

Beuk-boek, de oudste drukletters<br />

waren van beukenhout.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 11


Vuilboom Sporkehout Frangula alnus<br />

(Rhamnus fr)<br />

Es Gewone es Fraxinus<br />

excelcior<br />

Liguster Wilde liguster Ligustrum<br />

vulgare<br />

12<br />

De bast wordt medisch<br />

gebruikt, soms (van R.<br />

catharticus) ook de bessen.<br />

Zaden werden vroeger ook<br />

door mensen gegeten, zaad,<br />

blad en schors zijn<br />

medicinaal. Takken <strong>voor</strong><br />

voeren rundereng gesneden<br />

(Berbers)<br />

Ligusterblad werd vroeger<br />

veel medisch gebruikt. Ook<br />

bast wordt verkocht.<br />

Appel Wilde appel Malus sylvestris Ondanks dat er blauwzuur in<br />

zit wordt blad en bast veel<br />

gegeten door vee<br />

Spar Kerstboom<br />

o.a.<br />

Picea spp Jonge naalden worden wel<br />

eens gegeten door dieren<br />

Den Grove den Pinus sylvestris Jonge naalden worden<br />

medisch gebruikt, eveneens<br />

de knoppen<br />

Populier Witte<br />

populier,<br />

abeel<br />

Populier Zwarte<br />

populier<br />

Populus alba Bast medisch gebruikt,<br />

vroeger ook het blad. Goed<br />

klompenhout.<br />

anthrachinonen,<br />

maar deze<br />

ontstaan pas na<br />

drogen van de<br />

bast, dus vers niet.<br />

Bitterstof.<br />

cumarinen,<br />

mannitol,<br />

appelzuur, looistof,<br />

flavonoïden. Zaden<br />

tevens vette olie.<br />

diverse<br />

bitterstoffen, (o.a.<br />

ligustrine,,<br />

syringopicrine)<br />

looistof en hars<br />

vrucht: pectinen,<br />

vit, KH;<br />

blad:looistoffen, vit<br />

C sorbitol,<br />

blauwzuur<br />

vluchtige olie, hars,<br />

fenolen en daaruit<br />

gecondenseerde<br />

looistoffen,<br />

vitamine C<br />

vluchtige olie, hars,<br />

fenolen en daaruit<br />

gecondenseerde<br />

looistoffen,<br />

vitamine C<br />

salicilaten en<br />

aromatische<br />

stoffen.<br />

Populus nigra Met name knoppen worden salicylaten,<br />

medisch gebruikt. Soms blad. flavonoïden,<br />

Goed klompenhout (licht). aromatische<br />

stoffen.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />

laxerend bij verstopping, om te<br />

reinigen.<br />

pijnstillend,<br />

bloedsomloop in<br />

benen/handen/hoofd<br />

verbeterend, laxerend<br />

adstringerend ontstekingen in het<br />

spijsverteringskanaal<br />

samentrekkend,<br />

desinfecterend<br />

Naam NL ontleend aan reinigendlaxerend<br />

effect<br />

reuma, jicht Familie van olijfboom; kan heel hoog<br />

worden (Noorse mythologie: verbinding<br />

hemel en aarde)<br />

trad: geraspte appel,<br />

moet wel bruin<br />

geworden zijn, bij<br />

diarree<br />

Omdat in China de Ligustrum bessen<br />

(L. lucidum) veel gebruikt worden staat<br />

deze plantuid nu weer meer in de<br />

aandacht.<br />

An apple a day keeps the docter away.<br />

zo zo Symboliek van spar en den komt<br />

goeddeels overeen (kerstboom).<br />

desinfecterend,<br />

urinedrijvend en<br />

zweetdrijvend<br />

ontstekingsremmend,<br />

koortsverlagend,<br />

pijnstillend<br />

ontstekingsremmend,<br />

koortsverlagend,<br />

pijnstillend, meer<br />

urinezuuruitscheiding.<br />

thee of siroop van<br />

knoppen bij hoest en<br />

verkoudheid<br />

trad: bij<br />

blaasontstrekingen,<br />

ischias, koorts.<br />

Veel mythes rond metamorfosen: Nimf<br />

Pitys ontsnapt aan verkrachting door<br />

Pan door in een zeeden te veranderen.<br />

Verwijst naar de TIJD door het altijd<br />

bewegend blad … Denkend aan<br />

Holland...<br />

griep, pijn, reuma Verwijst naar MOED, gewijd aan<br />

Hades (onderwereld), relatie met<br />

legendes over Heracles.


Sleedoorn Sleedoorn Prunus spinosa Bloemen en bessen worden blad: looistoffen,<br />

medicinaal gebruikt, ook <strong>voor</strong> flavonoiden,<br />

jam/sap.<br />

suikers, blauwzuur<br />

Eik Amerikaanse<br />

eik<br />

Quercus rubra Blad veel zachter, slijmeriger<br />

van smaak dan van de<br />

inheemse eiken, mooi<br />

roodgeel in herfst, meer spits<br />

gepunt.<br />

slijmstoffen,<br />

flavonoïden,<br />

looistoffen<br />

Eik Zomereik Quercus robur Jong blad is lekker maar blad: looistoffen en<br />

wordt snel harder, o.a. quercitine<br />

onverteerbaarder, maar in<br />

juni komt een tweede uitgroei<br />

van jong blad<br />

(flavonoide).<br />

Eik Wintereik Quercus petraea Blad en bast zijn medicinaal.<br />

Vroeger ook eikels<br />

(eikeltjeskoffie). Bast vroeger<br />

<strong>voor</strong> leerlooien gebruikt.<br />

Goed meubelhout, hard.<br />

Bes Zwarte bes Ribes nigrum Ook rode bes, kruisbes, enz<br />

zijn interessant maar de<br />

zwarte bes heeft de meeste<br />

medicinale waarde, zowel<br />

blad als bes.<br />

Robinia Robinia of<br />

Acacia<br />

Robinia<br />

pseudoacacia<br />

zeer hoog gehalte<br />

aan<br />

hydrolyseerbare<br />

looistoffen. In bast,<br />

maar ook in blad.<br />

Hout sterk schimmelwerend. blad bevat flink wat<br />

caroteen; vrucht<br />

P2O5; bloem veel<br />

nectar<br />

Roos Hondsroos Rosa canina Symbool van de liefde; ook<br />

van andere rozensoorten<br />

wordt de vrucht (bottel)<br />

medicinaal gebruikt.<br />

bloem: laxerend, bes:<br />

samentrekkend<br />

Bloem: maagklachten Slechte eigenschappen van meidoorn<br />

of verstopping bij worden aan sleedoorn toegeschreven<br />

kinderen. Bes: (trad)<br />

neusbloeding, zweren<br />

in mond, tegen<br />

wormen,<br />

blaasontsteking.<br />

bast als andere eiken bast als andere eiken Komt uit Nd Amerika en is hier<br />

ingeburgerd.<br />

zo zo De koninklijke (grootste, sterkste,<br />

nuttigste) boom in Europa.<br />

Koortsboom. Vergilius: de Romeinen<br />

zijn hieruit geboren.<br />

tegen diarree,<br />

antibiotisch,<br />

wondhelend,<br />

ontstekingsremmend.<br />

jonge blad(knop) blad/zaad:<br />

en vrucht: ontstekingsremmend,<br />

flavonoïden, bloeddrukverlagend,<br />

looistoffen. Vrucht urinedrijvend (volks).<br />

veel vitaminen,<br />

zaad:<br />

gammalinoleenzuur<br />

. Blad: vluchtige<br />

olie<br />

looistoffen; vrucht<br />

veel<br />

voedingswaarde<br />

bast veel toxische<br />

verbindingen,<br />

antifungaal; blad<br />

oestrogeen<br />

antioxidant,<br />

ontstekingsremmend<br />

wondzalf, brandzalf, Delphi: orakelbomen waren eerst<br />

eczeem (uitw) diarree eiken, later lauier. Ook de Kelten<br />

(inw)<br />

vereerden de eik; druïden haalden<br />

maretak het liefst uit de eik.<br />

jicht en reuma; <strong>voor</strong><br />

eczeem wordt olie uit<br />

de pitten gebruikt.<br />

De struik van de duizend deugden<br />

volgens Fransen in de 18e eeuw.<br />

blad: wondmiddel Robinia tak wordt net als Acacia tak als<br />

(uitw); bloem: gastritis symbool van verrijzenis uit de dood<br />

(inw) en kramp gebruikt<br />

bij reumatische pijn,<br />

herstel van ziekten;<br />

(vrucht)<br />

In Romeinse tijd heel belangrijk, door<br />

Christenen afgeschaft, door Karel de<br />

Grote heringevoerd.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 13


Braam Dauw- of<br />

Duinbraam<br />

14<br />

Rubus caesius Onbekend in de fytotherapie. waarschijnlijk als<br />

Rubus frut<br />

Braam Bosbraam Rubus fruticosus Blad wordt zeer veel gegeten<br />

door runderen.<br />

Framboos Framboos Rubus idaeus Vruchten(sap) met veel<br />

antioxidanten; in cremes<br />

tegen huidveroudering.<br />

Wilg Schietwilg Salix alba Uit een stof in de bast van<br />

deze boom is de aspirine<br />

afgeleid.<br />

Wilg Geoorde wilg Salix aurita Meerdere wilgensoorten<br />

worden medicinaal gebruikt.<br />

Wilg Boswilg Salix caprea zb<br />

Wilg Grauwe wilg Salix cinerea zb<br />

Wilg Kraakwilg Salix fragilis zb<br />

Wilg Bittere wilg Salix purpurea zb<br />

Wilg Kruipwilg Salix repens zb<br />

Wilg Sven Salix spec. zb<br />

Wilg Klara Salix spec. zb<br />

Wilg Gudrun of<br />

Duitse dot<br />

Salix spec. zb<br />

Wilg Tora Salix spec. zb<br />

Wilg Katwilg,<br />

Teenwilg<br />

Salix viminalis zb<br />

Vlier Zwarte vlier Sambucus nigra Een van de meest bekende<br />

en wereldwijd gebruikte<br />

geneesplanten. Bloesem en<br />

bes meest gebruikt.<br />

Lijsterbes Meelbes Sorbus aria zo<br />

organische zuren,<br />

looistof, arbutine<br />

Blad: looistof,<br />

organsiche zuren<br />

salicylaten,<br />

looistoffen,<br />

flavonoïden<br />

flavonoiden<br />

(bloem);<br />

anthocyanen (bes)<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />

zo zo Blad van braam en framboos kan<br />

zwarte thee vervangen (in de oorlog).<br />

samentrekkend,<br />

desinfecterend<br />

blad: samentrekkend,<br />

desinfecterend<br />

bast: koortsverlagend,<br />

pijnstillend<br />

antioxidantwerking,<br />

zweetdrijvend,<br />

urinedrijvend.<br />

diarree, ontstekingen<br />

in de mond<br />

trad: veel gebruikt in<br />

de zwangerschap<br />

pijn, griep, reuma,<br />

jicht, enz.<br />

Trad: zowel<br />

blad(knop), bloem,<br />

bes, zaad en bast<br />

<strong>voor</strong> vele kwalen<br />

gebruikt. Nu: bloem<br />

en bes bij griep.<br />

Veel vruchten zou een strenge winter<br />

<strong>voor</strong>spellen; mag niet naast meidoorn<br />

staan.<br />

Plinius en Dodoens gebruikten de<br />

bloemen bij oogkwalen.<br />

Symboliek van water en maan. Bast is<br />

al meer dan 2000 jaar als pijnstiller in<br />

gebruik.<br />

Boom van Thor en Freya (Germaans);<br />

men nam er zijn hoed <strong>voor</strong> af; gebruik<br />

bij begrafenisrituelen, je mocht vlier<br />

niet kappen of verbranden.


Lijsterbes Wilde<br />

lijsterbes<br />

Lijsterbes Peervormige<br />

lijsterbes<br />

Lijsterbes Finse<br />

meelbes<br />

Lijsterbes Zweedse<br />

lijsterbes<br />

Lijsterbes Breedbladige<br />

lijsterbes<br />

Lijsterbes Siberische<br />

lijsterbes<br />

Sorbus<br />

aucuparia<br />

Sorbus<br />

domestica<br />

De bittere bessen werden<br />

geroosterd als koffie; of na 12<br />

uur in azijn afgieten en dan<br />

jam maken.<br />

zb<br />

Sorbus hybrida zb<br />

Sorbus<br />

intermedia<br />

zb<br />

Sorbus latifolia zb<br />

Sorbus sibirica zb<br />

Lijsterbes Elsbes Sorbus<br />

torminalis<br />

Lijsterbes Sorbus x<br />

arnoldiana<br />

Lijsterbes Gedeelde<br />

meelbes<br />

zb<br />

Sorbus x Lijkt op de lijsterbes en wordt<br />

arnoldiana : in West-Europa als wilde<br />

http://www.groen fruitsoort verbouwd vanwege<br />

info.com/planten zijn hoog gehalte aan<br />

gids/sorbus-x- vitamine C en sorbitol. De<br />

arnoldiana vruchten zijn wit of roze.<br />

schouten.html<br />

Sorbus x<br />

thuringiaca<br />

zb<br />

parasorbin,<br />

appelzuur<br />

e.a.zuren; pectine<br />

1%, carotenoïden,<br />

flavonoïden,<br />

blauwzuur.<br />

laxerend bij verstopping Thors beschermer (tegen bliksem); en<br />

tegen heksen (Engelse naam<br />

witchwood)<br />

Linde Winterlinde Tilia cordata als Tp zo zo zo zo<br />

Linde Zomerlinde Tilia platyphyllos Hout heel zacht (klompen,<br />

beeldjes) en licht. Blad<br />

smaakt nat, verzachtend.<br />

Bloesem en spinthout<br />

medisch gebruikt.<br />

Linde Hollandse<br />

linde<br />

slijmstoffen (lange bloesem:<br />

ketens van<br />

koolhydraten),<br />

flavonen; in spint<br />

idem en meer<br />

looistoffen; in zaad:<br />

vette olie.<br />

ontstekingsremmend,<br />

urinedrijvend en<br />

zweetdrijvend,<br />

rustgevend. Spint:<br />

darmbewegingen tot rust<br />

brengend, krampstillend,<br />

galdrijvend.<br />

Bloesem: griep,<br />

koorts,<br />

zenuwachtigheid,<br />

slapeloosheid. Spint:<br />

darmkolieken.<br />

Tilia x europea als Tp zb zb zb zb<br />

Lindeboom was vaak als<br />

gerechtsboom op het dorpsplein<br />

aanwezig. Vrouwelijk. Tegenhanger<br />

van eik.<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 15


Iep Olm, veldiep,<br />

gladde iep<br />

16<br />

Ulmus minor De spint wordt gebruikt, van<br />

alle 3 soorten.<br />

Iep Ruwe iep Ulmus glabra zb; U. laevis, fladderiep zb<br />

Iep Rode iep Ulmus rubra zb<br />

Sneeuwbal Gelderse roos Viburnum opulus De bast wordt gebruikt,<br />

werking is als bast van de<br />

Amerikaanse sneeuwbal (V.<br />

prunifolium) .<br />

slijmstoffen (lange<br />

ketens van<br />

koolhydraten)<br />

bittere harsachtige<br />

esters,<br />

(triterpeen)zuren,<br />

salicine,<br />

cumarinen,<br />

Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />

verzachtend,<br />

ontstekingsremmend<br />

krampstillend menstruatiekrampen,<br />

pijnen bij bevalling<br />

maagdarmontstekinge Symboliseert nederigheid. Koortsboom<br />

n, wondjes in de (net als de eik). Dorpspleinboom (om<br />

mond<br />

eronder te feesten).<br />

Cramp bark of squaw bush, zo werd<br />

het door indianen in Nd Amerika<br />

genoemd.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!