(potentiële) voederbomen voor melkvee - Praktijknetwerk ...
(potentiële) voederbomen voor melkvee - Praktijknetwerk ...
(potentiële) voederbomen voor melkvee - Praktijknetwerk ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Tedje van Asseldonk, januari 2012.<br />
Rijksstraatweg 158, 6573 DG Beek-Ubbergen<br />
Tel. 024-6844301 info@ethnobotany.nl<br />
www.etnobotanie.nl www.ethnobotany.nl<br />
Medicinale Medicinale en en etnobotanische etnobotanische aspecten aspecten<br />
aspecten<br />
van van van (<strong>potentiële</strong>) (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voederbomen</strong> <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>:<br />
<strong>melkvee</strong>:<br />
een een adviesrapport<br />
adviesrapport<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 1
Inhoud<br />
Inleiding 3<br />
Methodiek 3<br />
Resultaat 4<br />
Discussie 4<br />
Advies 7<br />
Referenties 8<br />
Legenda bij Tabel 9<br />
Tabel 10<br />
2<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012
Inleiding<br />
Op verzoek van het <strong>Praktijknetwerk</strong> Voederbomen en Multifunctioneel landgebruik is aan het IEZ de vraag gesteld van een aantal<br />
bodemen en struiken de medicinale en etnobotanische aspecten te belichten; ander nuttig gebruik van de hier genoemde bomen<br />
en struiken (bemesting, bouwhout, stookhout) blijft buiten beschouwing.<br />
Methodiek<br />
Door het <strong>Praktijknetwerk</strong> werd een lijst ter hand gesteld van een 50-tal bomen en struiken die bij de projectdeelnemers was<br />
opgesteld. Gegeven de opdracht is volstaan met een globale schets te maken van de eigenschappen die aan deze planten in de<br />
wetenschappelijke en historische fytotherapie cq volksgeneeskunde (etnobotanie) worden toegeschreven. Een aantal<br />
bomen/struiken is door auteur dezes aan de lijst toegevoegd. Daarbij is de keuze gemaakt om alleen inheemse Nederlandse<br />
bomen/struiken toe te voegen, dat wil zeggen, bomen die in de Nederlandse Flora (vander Meijden, 2005) vermeld staan. Dit<br />
betekent dat bomen die enkele honderden of duizenden jaren geleden hier ingevoerd zijn, bij<strong>voor</strong>beeld door de Romeinen, zoals de<br />
tamme kastanje, ook zijn meegenomen.<br />
Zou men uitbreiden naar buitenlandse soorten zoals Eucalyptus spp, Ziziphus jujubes, Vitex agnus castus, Ginkgo biloba en<br />
dergelijke, dan zou ook het aantal mogelijke medische toepassingen sterk kunnen groeien. Anderzijds is er nu reeds in bijgaande<br />
tabel een indrukwekkend aantal farmacologisch actieve stoffen, die in deze inheemse planten aanwezig zijn, opgesomd.<br />
Voor de beschrijving van de inhoudsstoffen en de medische toepassingen is (nog lang niet uitputtend) gebruik gemaakt van enkele<br />
overzichtswerken, namelijk de compendia van Van Hellemont (1988) en Verhelst (2008), Leitfaden Phytotherapie van Schilcher<br />
(2007) en de website van Duke (2012). Voor de etnobotanische kanttekeningen is <strong>voor</strong>al gebruik gemaakt van het Compendium<br />
van Cleene en Lejeune (2000).<br />
Resultaat<br />
Een selectie van de beschikbare informatie is in de bijlage in een tabel opgenomen.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 3
Het leek ons dat een optimale selectie van bomen in medicinale zin niet sterk overlappend zou moeten zijn is, maar juist<br />
keuzemogelijkheden zou moeten bieden aan de dieren die er straks van kunnen gaan eten. Daarom is er <strong>voor</strong> de planten een<br />
kleuraanduiding toegevoegd, die op eenvoudige wijze duidelijk maakt welke bomen in dat opzicht elkaar kunnen aanvullen:<br />
namelijk degenen die een verschillende kleur hebben. De kleuren staan <strong>voor</strong> vergelijkbare farmacologisch actieve bestanddelen. Zo<br />
is snel te zien dat een aantal struiken en bomen vergelijkbaar werkzaam is (iep en linde), die dan samen wel weer erg verschillen<br />
van andere koppels (wilg en populier). Door middel van deze kleurcodering is het palet aan inhoudsstoffen waarmee gewerkt kan<br />
worden gemakkelijk te overzien. Zie de legenda op pagina 9.<br />
De kleur geeft niet altijd aan welke secundaire plantenstof in percentages uitgedrukt het meest aanwezig is, maar eerder wat de<br />
betreffende plant bijzonder maakt, en dat hangt sterk samen met waar<strong>voor</strong> de plant medisch wordt gebruikt. Immers, alle planten<br />
bevatten looistoffen en zeker bomen en struiken hebben doorgaans hoge percentages hiervan in hun blad of twijgen zitten (tussen<br />
5% en 50%). Maar als het gaat om aromatische stoffen, alkaloïden of salicylzuur, dan is 0,1% al duidelijk merkbaar en effectief.<br />
Discussie: lekker, gezond of giftig?<br />
Zowel <strong>voor</strong> mensen als dieren geldt dat de dosis bepaalt of iets gezond is of giftig. En <strong>voor</strong> lekker geldt hetzelfde: je kunt nog zo’n<br />
fan zijn van truffels, elke dag alleen truffels wil je niet lang eten. Er is dan ook veel discussie mogelijk over wat een voedingsplant<br />
is, wat een geneesplant en wat een toxische plant. Veel mensen beschouwen de vlier of klimop als giftig, toch zijn er belangrijke<br />
zelfzorggeneesmiddelen van gemaakt. In dit rapport wordt deze discussie niet aangegaan. De positieve bijdragen die bepaalde<br />
bomen kunnen leveren aan gezondheidsbehoud of –herstel zijn benoemd; de toxicologische aspecten volgen eigenlijk direct hieruit.<br />
Bij<strong>voor</strong>beeld: Als een kruid de stofwisseling verhoogt, zal het vaak tevens de bloeddruk laten stijgen. Stop je hier een renpaard<br />
mee vol, dan zal het dier beter presteren, maar het gaat wel ten koste van het hart. Dan vallen er een paar doden en wordt de<br />
betreffende plant verboden. Zo is het vaak gegaan. Het is interessant om te zien dat (bij<strong>voor</strong>beeld) apen in Apenheul, die alles<br />
willen hebben en opeten wat mensen bij zich dragen, sigarettenpeuken ongemoeid laten: kennelijk beschikken veel dieren over een<br />
beter feedbackmechanisme dan mensen om zich te behoeden <strong>voor</strong> dergelijke giftige uitspattingen. Wie echter een hongerig dier<br />
met weinig bos-ervaring in een wei zet met een rij taxusbomen ernaast vraagt om problemen en hetzelfde geldt <strong>voor</strong> een ineens<br />
veel te royaal aanbod van onrijpe eikels. Een zekere opvoeding en training, bij <strong>voor</strong>keur door het moederdier, kan hier essentieel<br />
zijn en kan ertoe leiden dat grazers door goede combinaties leren planten met weinig voedingswaarde of zelfs gifstoffen toch te<br />
benutten door combinaties met andere planten te maken (Provenza, 2004).<br />
4<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012
Als in het <strong>voor</strong>jaar de apen in Apenheul <strong>voor</strong> het eerst weer naar buiten gaan kan er direct flink minder gevoerd worden omdat ze<br />
zelf <strong>voor</strong> een deel hun kostje bij elkaar scharrelen. Wat ze <strong>voor</strong>al eten is blad van Amerikaanse eik, alhoewel er evenveel eiken- als<br />
beukenbomen staan (Asseldonk en Haas, 1997). `Door zelf ook te proeven stelden de onderzoekers vast dat dit blad inderdaad<br />
veel smakelijker is. Wilgentakken worden in dierentuinen aan vrijwel alle diersoorten gevoerd, en allemaal zijn ze er gek op. Is dit<br />
de aparte, eerst zoete en dan bittere smaak van deze bast; of gaat het om het pijnstillend en ontstekingsremmende effect dat ook<br />
zoveel mensen weten te waarderen in een aspirine (het geneesmiddel dat afgeleid is van de salicylaten uit de wilgenbast)?<br />
Gezondheidsbevorderend eten reageert volgens eeuwenoude tradities doelgericht op specifieke individuele en tijdelijke behoeftes.<br />
Dit kan alleen als er voldoende diversiteit in het aanbod is. De omgeving van <strong>melkvee</strong> biedt in het algemeen veel (raai)gras, waarin<br />
naast de voedingsstoffen (eiwitten, koolhydraten, vetten, mineralen) als secundaire plantenstof <strong>voor</strong>al kiezelzuur aanwezig is.<br />
Vanuit de fytotherapie (kruidengeneeskunde) bekeken gaat het hierbij om een aanbod waarin verschillende secundaire<br />
plantenstoffen ontbreken die in kleine hoeveelheden juist een prikkel kunnen geven waarmee de balans in de gezondheid bij een<br />
kleine verstoring weer kan worden hersteld. Hebben runderen toegang tot bomen dan zullen zij hier gebruik van maken en wordt<br />
het rantsoen in elk geval aangevuld met looistoffen en hun <strong>voor</strong>lopers, flavonoïden.<br />
Dit is een heel belangrijke uitbreiding, met name omdat deze stoffen veelal een hoge antioxidantwaarde hebben, hetgeen mogelijk<br />
ook positief kan uitwerken op de melkvetsamenstelling (meer onverzadigde vetzuren).<br />
Op de tweede plaats werken looistoffen ontstekingsremmend. Nog niet alle mechanismen hiertoe zijn opgehelderd. Maar omdat<br />
looistoffen eiwit laten neerslaan, gaan ze zwellingen tegen en maken de huid strakker, deze zaken leiden tot volumeverkleining in<br />
de kleine vaatjes en dat is anti-allergisch. Door ontstekingsremmend te werken wordt de darmgezondheid beter, omdat daar nogal<br />
eens kleine ontstekingen zitten.<br />
Op de derde plaats kan er een desinfecterende, mogelijk zelfs antiparasitaire en diarree-remmende werking van looistoffen<br />
verwacht worden. Niet <strong>voor</strong> niets worden looistoffen uit kastanjehout veel toegevoegd aan diervoeders.<br />
Natuurlijk zijn er ook nadelen verbonden aan consumptie van (te veel) looistof. In een situatie dat er te veel eiwitrijk voer ineens<br />
gegeven wordt zullen looistoffen de opname van eiwitten in de voeding beter over de dag verdelen, maar in een situatie waar geen<br />
overaanbod is van eiwit gaat er <strong>voor</strong> de koe een deel verloren door de binding aan looistof. Dit is juist de reden waarom de plant<br />
de looistoffen aanmaakt: om minder aantrekkelijk te zijn <strong>voor</strong> grazers. Zoals <strong>voor</strong> alle secundaire plantenstoffen geldt: alles met<br />
mate en op het juiste moment, dan kan het heel goed uitpakken, maar te veel is niet gezond.<br />
Een tweede interessante groep van medicinale plantenstoffen die in een aantal bomen <strong>voor</strong>komt is de groep slijmstoffen (kleurcode<br />
geel, zie tabel in de bijlage). Hierbij gaat het om lange ketens koolhydraten die niet of maar heel beperkt worden afgebroken in het<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 5
maagdarmkanaal. Ze smaken slijmerig en beschermen zodoende de eigen slijmvliezen van het dier. Vooral als er bij<strong>voor</strong>beeld<br />
wondjes in de mond zijn kunnen deze stoffen van nut zijn en vaak voegt de plant ook nog ontstekingsremmende stoffen hieraan<br />
toe.<br />
Hoe nuttig looistoffen en slijmstoffen ook zijn, vanuit de klassieke kruidengeneeskunde gaat het dan nog steeds <strong>voor</strong>namelijk om<br />
‘koude’ stoffen (Asseldonk 2007), dat wil zeggen stoffen die slijmvliezen beschermen en stofwisselingsprocessen vertragen.<br />
De <strong>voor</strong> mens en dier zo belangrijke ‘warme’ geneeskruiden komen <strong>voor</strong>al <strong>voor</strong> in de families Asteraceae, Apiaceae, Rutaceae en<br />
Lamiaceae, families waarvan in Nederland geen bomen of struiken groeien (denk aan dille, kamille, melisse, absint, hyssop,<br />
enzo<strong>voor</strong>ts). Voor een deel kan dit opgevangen worden door struiken/bomen als Mahonia aquifolium en Berberis vulgaris (zuurbes),<br />
Sambucus nigra (vlier), Viburnum opulus (Gelderse roos), Fraxinus excelsior (es), Juniperus communis (jeneverbes) en bomen uit<br />
de Pinaceae (dennenfamilie) – wat dit laatste betreft geen taxus natuurlijk. Met dit <strong>voor</strong> ogen is de lijst met enkele bomen en<br />
struiken uitgebreid.<br />
Zoöfarmacognosie is de wetenschap die onderzoekt of en hoe dieren daadwerkelijk van de diversiteit in hun omgeving gebruik<br />
maken om hun gezondheid in stand te houden of om bij ziekte te herstellen. Het wetenschappelijk bewijs hier<strong>voor</strong> is lastig te<br />
leveren omdat dit zeer uitgebreid en complex onderzoek zou vergen (Asseldonk 2006). Maar er zijn genoeg aanwijzingen vanuit de<br />
dagelijkse realiteit om het zekere <strong>voor</strong> het onzekere te nemen en te zorgen dat de dieren de keus in elk geval hebben.<br />
De weg die in het verleden vaak bewandeld werd: uitroeien van alle niet-grassoorten in een weiland (om er elk geval van verzekerd<br />
te zijn dat die ene mogelijk giftige plant in elk geval ook weg was) leek gemakkelijk, maar heeft ook enorm verlies aan biodiversiteit<br />
en keuzevrijheid <strong>voor</strong> de dieren met zich mee gebracht. Daarom wordt er nu door pioniers geprobeerd om de grazende huisdieren<br />
weer meer in contact te brengen met een scala aan planten. De eigen verantwoordelijkheid van de veehouder (cq de bereidheid<br />
deze te nemen) speelt hierbij een grote rol, want niemand anders kent het gedrag van de dieren zo goed als hij/zij.<br />
Wat lust de wildgrazende koe?<br />
Bomen/struiken waarvan is vastgesteld (in natuurreservaten) dat runderen er van aten zonder dat er op korte termijn schade<br />
zichtbaar was:<br />
* Wegedoorn topjes, rimpelroos jonge scheuten, Japanse duizendknoop (veel), hazelaar (veel), amandelwilg /boswilg/ katwilg<br />
/kraakwilg /schietwilg twijgen en bast (veel), berk, Canadese /zwarte populier bast en scheuten (veel), braamblad (zeer veel),<br />
vogelkers(bast, weinig), alle fruitbomen zowel twijgen als fruit en bast (veel), haagbeuk, es (veel), eik:twijgen, eikels, bast (veel),<br />
iep twijgen (veel), meidoorn en sleedoorn alleen knoppen, rode kornoelje (weinig), Spaanse aak twijgen en bast (veel) (Nieuwdorp,<br />
1999).<br />
6<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012
* Wilg (17% van het jaardieet) (Jong et al, 1997).<br />
* Vlier (weinig) en schietwilg (matig) (Drenth et al, 2006).<br />
* Wilg, vlier en populier (matig), braam (veel) (Hermus, 2003.<br />
* Eikels (tientallen procenten dieet), eikeblad, braamblad, bosbesblad, vuilboomtwijgen, meidoornbessen, naalden van grove den,<br />
schors van zomereik, grove den en vlier en in mindere mate kamperfoelie, frambozen- en, berkenblad, amerikaanse eik en<br />
lijsterbes (Noordhuis, 2003).<br />
Bij de laatste drie studies werden observaties verricht om vast te stellen of de dieren selectief en effectief medisch gebruik maakten<br />
van de vegetatie, maar dat was niet te bewijzen omdat het vaak om incidentele gevallen ging.<br />
In de natuurgebieden zijn december en januari, als er weinig gras is, de maanden dat er opvallend veel van bomen wordt<br />
gegraasd, maar ook ‘s zomers wordt dit wel gezien.<br />
Advies<br />
Sluit aan bij wat er in de omgeving groeit, <strong>voor</strong>handen is en eenvoudig te stekken is (wilg, vlier, enz.). Gebruik vervolgens de<br />
kleurcodes in bijgaande lijst om een meer compleet palet aan inhoudsstoffen te verkrijgen. Gebruik gezond verstand, krachtig kan<br />
altijd omslaan in toxisch als het te veel wordt. Als dieren heel extreem van iets gaan eten vraag je dan altijd af wat er aan de hand<br />
kan zijn en tref eventueel maatregelen.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 7
Referenties<br />
8<br />
1. Asseldonk, A.G.M. van & Haas, A.G. de. Spontaan foerageergedrag van vrouwelijke wolapen in Apenheul. 1997. IEZ, Beek<br />
(ISBN 90-76073-02-3).<br />
2. Asseldonk, A.G.M. van: The science of zoopharmacognosy: what do we know about animal self-medication? Vortrag im<br />
Rahmen des 6. Internationalen Kongress für Ganzheitliche Tiermedizin e.V. April 24, 2006. PDF op www.etnobotanie.nl<br />
3. Asseldonk AGM van. Theoretical concepts of traditional European naturopathy and herbalism used in modern therapy.<br />
Lecture on the conference ETM 2007, Vinci (Italy), October 5-6, 2007 . PDF op www.etnobotanie.nl<br />
4. Cleene M de en Lejeune MC. 2000. Compendium van Rituele planten in Europa. St. Mens en Cultuur, Gent.<br />
5. Drenth, I, Leuvert, Mvd, Wagenaar L. 2006. Consumptiegedrag Galloways Millingerwaard. Stageverslag IEZ/HASdenBosch.<br />
6. Duke J. Phytochemical and ethnobotanical databases. Geraadpleegd op 15-01-2012 via http://www.arsgrin.gov/duke/index.html<br />
7. Hermus, K. 2003. Zelfmedicatie van zogende koeien in het natuurgebied Millingerwaard. Stageverslag IEZ/Silverlinde.<br />
8. Jong CB de, Cornelissen P, Vulink JT. 1997. Grote grazers in de Oostvaardersplassen. Dieetsamenstelling op basis van<br />
faecesanalyse. Werkdocument Rijkswaterstaat.<br />
9. Meijden, R van der. 2005. Heukels’Flora van Nederland. Wolters-Noordhof, Groningen.<br />
10. Nieuwdorp, E.1999. Voedselkeuze van grote grazers. Stageverslag Stichting Ark/Hogeschool Delft.<br />
11. Noordhuis, R. 2003. Op zoek naar runder-eigen gedrag bij ossen in een natuurgebied. Stageverslag IEZ/ ANGNN.<br />
12. Provenza FD et al. Behave project (the applicatio0n of behavioral principles in management). Via www.behave.org<br />
13. Schilcher, H. Kammerer S, Wegener T. 2007. Leitfaden Phytotherapie. Elsevier, München.<br />
14. Van Hellemont J. 1988. Fytotherapeutisch Compendium. Bohn, Scheltema en Holkema, Utrecht/Antwerpen.<br />
15. Verhelst G. 2008. Groot Handboek Geneeskrachtige Planten. Mannavita, Wevelgem.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012
BIJLAGE: Tabel.<br />
Legenda:<br />
Zo: zie rij hieronder<br />
Zb: zie rij hierboven<br />
Trad: traditioneel gebruik, niet door modern wetenschappelijk onderzoek bevestigd.<br />
In de tabel zijn de volgende kleurcodes gebruikt<br />
om in één oogopslag zicht ter krijgen op de mogelijke effecten van de besproken planten<br />
Parasympalicolytische alkaloiden of op<br />
corticosteroide hormonen gelijkende stoffen<br />
katabole effecten (snelle energie vrijmaken)<br />
Salicylaten pijnstillend, koortsverlagend,<br />
ontstekingsremmend<br />
Aroma's, cumarinen of antrachinonen verwarmend; de stofwisseling of microcirculatie<br />
verhogend<br />
Slijmstoffen, koolhydraten met lange ketens verzachtend, beschermend <strong>voor</strong> slijmvliezen<br />
Flavonoiden, kleurstoffen (geel) en<br />
vaatconditie verbeterend, antioxidant,<br />
anthocyanen (paars)<br />
ontstekingsremmend<br />
Looistoffen samentrekkend, stopt diarree, desinfecterend<br />
Saponinen, zeepstoffen (schuimend) minder stikstof in de mest, beter ophoesten<br />
fyto-oestrogenen, vette olie en andere anabole<br />
(bitter)stoffen<br />
anabole effecten (lichaam opbouwend <strong>voor</strong><br />
kracht op lange termijn)<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 9
Boomsoort Handelsnaam<br />
10<br />
Wetenschappeli Opmerking Farmaceutisch<br />
jke naam<br />
actieve stoffen<br />
Veldesdoorn Spaanse aak Acer campestre Twijgen en bast worden veel<br />
gegeten door runderen<br />
Esdoorn Gewone<br />
esdoorn<br />
Kastanje Paardenkastanje<br />
Acer<br />
pseudoplatanus<br />
Aesculus<br />
hippocastanum<br />
Er wordt ahornsiroop<br />
gemaakt van de opstijgende<br />
zoete sapstroom in het<br />
<strong>voor</strong>jaar, die kun je aftappen<br />
Vruchten (zaden) worden<br />
<strong>voor</strong>al medisch gebruikt,<br />
minder belangrijk zijn blad,<br />
bloem en bast.<br />
looistoffen samentrekkend,<br />
desinfecterend<br />
looistof; in het<br />
<strong>voor</strong>jaar veel suiker<br />
in de bast<br />
(opstijgende<br />
stroom)<br />
saponinen,<br />
flavonen,<br />
looistoffen<br />
Els Zwarte els Alnus glutinosa zo schors: veel<br />
looistof, blad<br />
looistof, flavonen<br />
Els Grauwe els Alnus incana Rode els werd door Nd Am<br />
indianen gebruikt tegen o.a.<br />
eczeem. In EU minder<br />
bekend als medicinale plant.<br />
Krent Krenteboompje<br />
Amelanchier<br />
lamarkii<br />
Uit Nd Amerika; hier<br />
ingeburgerd<br />
Berberis Zuurbes Berberis vulgaris Medicinaal gebruik <strong>voor</strong>al<br />
bast, minder: bes en blad<br />
Berberis Mahonie Berberis<br />
aquifolium<br />
(Mahonia aq)<br />
Berk Ruwe berk Betula pendula<br />
(B.alba)<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />
Effecten (theoretisch) Toepassingen<br />
(modern/trad)<br />
Etnobotanie, plantlore en<br />
historische kanttekeningen<br />
trad: tegen pijnlijke Volksgeloof behandelt Acer c hetzelfde<br />
lever en vergiftigingen als Acer p.: beschermt tegen toverij.<br />
(beten/steken).<br />
geen bekend zb Mythe in het oude Egypte: bij<br />
zonsondergang zetelde hierin de godin<br />
Hathor (heilige koe)<br />
verbetert bloedstroom in<br />
aders, geeft meer<br />
opname van<br />
voedingsstoffen en<br />
minder stikstof in de<br />
mest.<br />
spataderen, dikke<br />
benen, aambeien<br />
samentrekkend trad: bij<br />
mondontstekingen,<br />
blaren<br />
Naam afgeleid van het feit dat<br />
zigeuners deze zaden aan hun<br />
paarden gaven om ze te genezen.<br />
Rond 1600 vanuit de Balkan in W<br />
Europa ingevoerd.<br />
Noorwegen: de eerste man is uit een<br />
ES, eerste vrouw is uit een ELS<br />
gemaakt.<br />
zb zb zb Koeien kregen 9 jonge knoppen om<br />
beter te kalveren; of poeder van<br />
verdorde knopjes om niet te kalveren.<br />
blad: suikers,<br />
flavonen,loostoffen,<br />
blauwzuur<br />
samentrekkend geen bekend onbekend<br />
bast: alkaloiden bast: galdrijvend,<br />
parasympaticotoon. darmactiverend,<br />
antibiotisch<br />
Medicinaal gebruik bast alkaloiden antibiotisch en<br />
ontstekingsremmend<br />
Van beide soorten word het<br />
blad en soms ook de bast<br />
medicinaal gebruikt. Pionier,<br />
groeit snel, wordt niet oud<br />
(40-60 jaar)<br />
blad: saponinen,<br />
vluchtige olie,<br />
flavonglycosiden<br />
gal- of niergruis,<br />
darmparasieten.<br />
eczemen,<br />
blaasontsteking<br />
urinedrijvend Blad: reuma, jicht en<br />
zwelingen door<br />
hartzwakte<br />
Van bessen kun je jam of siroop<br />
maken, net als blad zijn ze licht<br />
laxerend.<br />
Veel gebruikt door Nd Amerikaanse<br />
indianen.<br />
HET traditioneel geneesmiddel van<br />
Russen/Siberie, veel onderzoek komt<br />
ook daar vandaan.
Berk Zachte berk Betula<br />
pubescens<br />
Berketeer is ook een<br />
medicinaal product, dit wordt<br />
in reumazalf gebruikt.<br />
bast: berkekamfer,<br />
bitterstoffen en<br />
looistoffen<br />
Haagbeuk Haagbeuk Carpinus betulus Geen familie van de beuk blad: galluszuren<br />
maar zit in de berkenfamilie (<strong>voor</strong>lopers van<br />
met berk, els en hazelaar. De looistoffen)<br />
beuk is familie van de eik en<br />
de tamme kastanje<br />
Kastanje Tamme<br />
kastanje<br />
Kornoelje Rode<br />
kornoelje<br />
zb Bast: trad: koorts,<br />
eczeem, jicht; uitw bij<br />
zweetvoeten<br />
samentrekkend,<br />
desinfecterend<br />
Castanea sativa Het blad wordt medisch looistoffen (alle blad: samentrekkend,<br />
gebruikt, in mindere mate ook delen), blad ook ophoesten bevorderend<br />
schors, hout en zaad. saponinen,<br />
flavonoïden, vrucht<br />
ook eiwit en<br />
zetmeel<br />
Cornus<br />
sanguinea<br />
Zweedse en gele kornoelje<br />
staan op de rode lijst in NL.<br />
Hazelaar Hazelnoot Corylus avellana Het blad wordt medisch<br />
gebruikt.<br />
Meidoorn Tweestijlige<br />
meidoorn<br />
Meidoorn Eenstijlige<br />
meidoorn<br />
Kardinaalsmuts Kardinaalsmu<br />
ts<br />
Crataegus<br />
laevigata<br />
Crataegus<br />
monogyna<br />
Euonymus<br />
europaeus<br />
looistoffen, verder<br />
onbekend<br />
vluchtige olie,<br />
sterolen,<br />
flavonoïden,<br />
looistoffen<br />
zo sorbitol/suikers, vit<br />
C en zo<br />
trad: gorgelmiddel,<br />
mondontstekingen en<br />
bronchitis.<br />
Blad: bronchitis en<br />
hoest<br />
onbekend Trad: bij koorts<br />
(kleur?)<br />
vaten samentrekken,<br />
versterken<br />
Beide soorten worden Veel verschillende antioxidant<br />
medisch gebruikt; bloem, blad flavonoïden zoals (herstelbevorderend,<br />
en bes. Het hout is zeer hard catechines en leverbeschermend),<br />
(hakblok <strong>voor</strong> onthoofding) proanthocyanidinen bloedsomloop<br />
(<strong>voor</strong>lopers van<br />
gecondenseerde<br />
looistoffen)<br />
verbeterend<br />
Tamelijk giftige plant<br />
Beuk Beuk Fagus sylvatica Het blad wordt gebruikt,<br />
daarnaast bast &<br />
beukenootjes<br />
blad: flavonoïden,<br />
zuren, looistof.<br />
Nootje vette olie.<br />
Bast: <strong>voor</strong>al looistof<br />
(als eik)<br />
zo<br />
urinedrijvend; te veel<br />
beukenootjes eten,<br />
zeker rauw, kan giftig<br />
zijn<br />
aambeien,<br />
spataderen,<br />
bloedingen,<br />
vaatontstekingen<br />
ouderdomshart,<br />
hartzwakte, stabiele<br />
pijn op de borst,<br />
zowel bij hoge als bij<br />
lage bloeddruk,<br />
problematiek<br />
bloedvaten, stress,<br />
slapeloosheid.<br />
trad: bij slechte nier;<br />
weinig medisch<br />
gebruik.<br />
Maria lichtmis, de terugkeer van de zon<br />
(symboliek). Berk in het noorden = als<br />
populier in het zuiden<br />
Volgens Hildegard van Bingen een van<br />
de middelen om aan betoveringen en<br />
duivels te weerstaan.<br />
Circa 500 vChr vanuit Perzië naar EU<br />
gekomen, via Romeinen naar NL.<br />
Symbool van <strong>voor</strong>zienigheid<br />
(wiintervoedsel). Kastanje in broekzak<br />
dragen tegen reuma.<br />
In de Chinese geneeskunde worden<br />
van Cornus off verschillende delen<br />
maar <strong>voor</strong>al vruchten gebruikt.<br />
hetzelfde gebruikt als de Amerikaanse<br />
toverhazelaar (Hamamelis)<br />
Meikoningin: vruchtbaarheid, en de<br />
sleedoorn werd als antagonist gezien.<br />
Beuk-boek, de oudste drukletters<br />
waren van beukenhout.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 11
Vuilboom Sporkehout Frangula alnus<br />
(Rhamnus fr)<br />
Es Gewone es Fraxinus<br />
excelcior<br />
Liguster Wilde liguster Ligustrum<br />
vulgare<br />
12<br />
De bast wordt medisch<br />
gebruikt, soms (van R.<br />
catharticus) ook de bessen.<br />
Zaden werden vroeger ook<br />
door mensen gegeten, zaad,<br />
blad en schors zijn<br />
medicinaal. Takken <strong>voor</strong><br />
voeren rundereng gesneden<br />
(Berbers)<br />
Ligusterblad werd vroeger<br />
veel medisch gebruikt. Ook<br />
bast wordt verkocht.<br />
Appel Wilde appel Malus sylvestris Ondanks dat er blauwzuur in<br />
zit wordt blad en bast veel<br />
gegeten door vee<br />
Spar Kerstboom<br />
o.a.<br />
Picea spp Jonge naalden worden wel<br />
eens gegeten door dieren<br />
Den Grove den Pinus sylvestris Jonge naalden worden<br />
medisch gebruikt, eveneens<br />
de knoppen<br />
Populier Witte<br />
populier,<br />
abeel<br />
Populier Zwarte<br />
populier<br />
Populus alba Bast medisch gebruikt,<br />
vroeger ook het blad. Goed<br />
klompenhout.<br />
anthrachinonen,<br />
maar deze<br />
ontstaan pas na<br />
drogen van de<br />
bast, dus vers niet.<br />
Bitterstof.<br />
cumarinen,<br />
mannitol,<br />
appelzuur, looistof,<br />
flavonoïden. Zaden<br />
tevens vette olie.<br />
diverse<br />
bitterstoffen, (o.a.<br />
ligustrine,,<br />
syringopicrine)<br />
looistof en hars<br />
vrucht: pectinen,<br />
vit, KH;<br />
blad:looistoffen, vit<br />
C sorbitol,<br />
blauwzuur<br />
vluchtige olie, hars,<br />
fenolen en daaruit<br />
gecondenseerde<br />
looistoffen,<br />
vitamine C<br />
vluchtige olie, hars,<br />
fenolen en daaruit<br />
gecondenseerde<br />
looistoffen,<br />
vitamine C<br />
salicilaten en<br />
aromatische<br />
stoffen.<br />
Populus nigra Met name knoppen worden salicylaten,<br />
medisch gebruikt. Soms blad. flavonoïden,<br />
Goed klompenhout (licht). aromatische<br />
stoffen.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />
laxerend bij verstopping, om te<br />
reinigen.<br />
pijnstillend,<br />
bloedsomloop in<br />
benen/handen/hoofd<br />
verbeterend, laxerend<br />
adstringerend ontstekingen in het<br />
spijsverteringskanaal<br />
samentrekkend,<br />
desinfecterend<br />
Naam NL ontleend aan reinigendlaxerend<br />
effect<br />
reuma, jicht Familie van olijfboom; kan heel hoog<br />
worden (Noorse mythologie: verbinding<br />
hemel en aarde)<br />
trad: geraspte appel,<br />
moet wel bruin<br />
geworden zijn, bij<br />
diarree<br />
Omdat in China de Ligustrum bessen<br />
(L. lucidum) veel gebruikt worden staat<br />
deze plantuid nu weer meer in de<br />
aandacht.<br />
An apple a day keeps the docter away.<br />
zo zo Symboliek van spar en den komt<br />
goeddeels overeen (kerstboom).<br />
desinfecterend,<br />
urinedrijvend en<br />
zweetdrijvend<br />
ontstekingsremmend,<br />
koortsverlagend,<br />
pijnstillend<br />
ontstekingsremmend,<br />
koortsverlagend,<br />
pijnstillend, meer<br />
urinezuuruitscheiding.<br />
thee of siroop van<br />
knoppen bij hoest en<br />
verkoudheid<br />
trad: bij<br />
blaasontstrekingen,<br />
ischias, koorts.<br />
Veel mythes rond metamorfosen: Nimf<br />
Pitys ontsnapt aan verkrachting door<br />
Pan door in een zeeden te veranderen.<br />
Verwijst naar de TIJD door het altijd<br />
bewegend blad … Denkend aan<br />
Holland...<br />
griep, pijn, reuma Verwijst naar MOED, gewijd aan<br />
Hades (onderwereld), relatie met<br />
legendes over Heracles.
Sleedoorn Sleedoorn Prunus spinosa Bloemen en bessen worden blad: looistoffen,<br />
medicinaal gebruikt, ook <strong>voor</strong> flavonoiden,<br />
jam/sap.<br />
suikers, blauwzuur<br />
Eik Amerikaanse<br />
eik<br />
Quercus rubra Blad veel zachter, slijmeriger<br />
van smaak dan van de<br />
inheemse eiken, mooi<br />
roodgeel in herfst, meer spits<br />
gepunt.<br />
slijmstoffen,<br />
flavonoïden,<br />
looistoffen<br />
Eik Zomereik Quercus robur Jong blad is lekker maar blad: looistoffen en<br />
wordt snel harder, o.a. quercitine<br />
onverteerbaarder, maar in<br />
juni komt een tweede uitgroei<br />
van jong blad<br />
(flavonoide).<br />
Eik Wintereik Quercus petraea Blad en bast zijn medicinaal.<br />
Vroeger ook eikels<br />
(eikeltjeskoffie). Bast vroeger<br />
<strong>voor</strong> leerlooien gebruikt.<br />
Goed meubelhout, hard.<br />
Bes Zwarte bes Ribes nigrum Ook rode bes, kruisbes, enz<br />
zijn interessant maar de<br />
zwarte bes heeft de meeste<br />
medicinale waarde, zowel<br />
blad als bes.<br />
Robinia Robinia of<br />
Acacia<br />
Robinia<br />
pseudoacacia<br />
zeer hoog gehalte<br />
aan<br />
hydrolyseerbare<br />
looistoffen. In bast,<br />
maar ook in blad.<br />
Hout sterk schimmelwerend. blad bevat flink wat<br />
caroteen; vrucht<br />
P2O5; bloem veel<br />
nectar<br />
Roos Hondsroos Rosa canina Symbool van de liefde; ook<br />
van andere rozensoorten<br />
wordt de vrucht (bottel)<br />
medicinaal gebruikt.<br />
bloem: laxerend, bes:<br />
samentrekkend<br />
Bloem: maagklachten Slechte eigenschappen van meidoorn<br />
of verstopping bij worden aan sleedoorn toegeschreven<br />
kinderen. Bes: (trad)<br />
neusbloeding, zweren<br />
in mond, tegen<br />
wormen,<br />
blaasontsteking.<br />
bast als andere eiken bast als andere eiken Komt uit Nd Amerika en is hier<br />
ingeburgerd.<br />
zo zo De koninklijke (grootste, sterkste,<br />
nuttigste) boom in Europa.<br />
Koortsboom. Vergilius: de Romeinen<br />
zijn hieruit geboren.<br />
tegen diarree,<br />
antibiotisch,<br />
wondhelend,<br />
ontstekingsremmend.<br />
jonge blad(knop) blad/zaad:<br />
en vrucht: ontstekingsremmend,<br />
flavonoïden, bloeddrukverlagend,<br />
looistoffen. Vrucht urinedrijvend (volks).<br />
veel vitaminen,<br />
zaad:<br />
gammalinoleenzuur<br />
. Blad: vluchtige<br />
olie<br />
looistoffen; vrucht<br />
veel<br />
voedingswaarde<br />
bast veel toxische<br />
verbindingen,<br />
antifungaal; blad<br />
oestrogeen<br />
antioxidant,<br />
ontstekingsremmend<br />
wondzalf, brandzalf, Delphi: orakelbomen waren eerst<br />
eczeem (uitw) diarree eiken, later lauier. Ook de Kelten<br />
(inw)<br />
vereerden de eik; druïden haalden<br />
maretak het liefst uit de eik.<br />
jicht en reuma; <strong>voor</strong><br />
eczeem wordt olie uit<br />
de pitten gebruikt.<br />
De struik van de duizend deugden<br />
volgens Fransen in de 18e eeuw.<br />
blad: wondmiddel Robinia tak wordt net als Acacia tak als<br />
(uitw); bloem: gastritis symbool van verrijzenis uit de dood<br />
(inw) en kramp gebruikt<br />
bij reumatische pijn,<br />
herstel van ziekten;<br />
(vrucht)<br />
In Romeinse tijd heel belangrijk, door<br />
Christenen afgeschaft, door Karel de<br />
Grote heringevoerd.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 13
Braam Dauw- of<br />
Duinbraam<br />
14<br />
Rubus caesius Onbekend in de fytotherapie. waarschijnlijk als<br />
Rubus frut<br />
Braam Bosbraam Rubus fruticosus Blad wordt zeer veel gegeten<br />
door runderen.<br />
Framboos Framboos Rubus idaeus Vruchten(sap) met veel<br />
antioxidanten; in cremes<br />
tegen huidveroudering.<br />
Wilg Schietwilg Salix alba Uit een stof in de bast van<br />
deze boom is de aspirine<br />
afgeleid.<br />
Wilg Geoorde wilg Salix aurita Meerdere wilgensoorten<br />
worden medicinaal gebruikt.<br />
Wilg Boswilg Salix caprea zb<br />
Wilg Grauwe wilg Salix cinerea zb<br />
Wilg Kraakwilg Salix fragilis zb<br />
Wilg Bittere wilg Salix purpurea zb<br />
Wilg Kruipwilg Salix repens zb<br />
Wilg Sven Salix spec. zb<br />
Wilg Klara Salix spec. zb<br />
Wilg Gudrun of<br />
Duitse dot<br />
Salix spec. zb<br />
Wilg Tora Salix spec. zb<br />
Wilg Katwilg,<br />
Teenwilg<br />
Salix viminalis zb<br />
Vlier Zwarte vlier Sambucus nigra Een van de meest bekende<br />
en wereldwijd gebruikte<br />
geneesplanten. Bloesem en<br />
bes meest gebruikt.<br />
Lijsterbes Meelbes Sorbus aria zo<br />
organische zuren,<br />
looistof, arbutine<br />
Blad: looistof,<br />
organsiche zuren<br />
salicylaten,<br />
looistoffen,<br />
flavonoïden<br />
flavonoiden<br />
(bloem);<br />
anthocyanen (bes)<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />
zo zo Blad van braam en framboos kan<br />
zwarte thee vervangen (in de oorlog).<br />
samentrekkend,<br />
desinfecterend<br />
blad: samentrekkend,<br />
desinfecterend<br />
bast: koortsverlagend,<br />
pijnstillend<br />
antioxidantwerking,<br />
zweetdrijvend,<br />
urinedrijvend.<br />
diarree, ontstekingen<br />
in de mond<br />
trad: veel gebruikt in<br />
de zwangerschap<br />
pijn, griep, reuma,<br />
jicht, enz.<br />
Trad: zowel<br />
blad(knop), bloem,<br />
bes, zaad en bast<br />
<strong>voor</strong> vele kwalen<br />
gebruikt. Nu: bloem<br />
en bes bij griep.<br />
Veel vruchten zou een strenge winter<br />
<strong>voor</strong>spellen; mag niet naast meidoorn<br />
staan.<br />
Plinius en Dodoens gebruikten de<br />
bloemen bij oogkwalen.<br />
Symboliek van water en maan. Bast is<br />
al meer dan 2000 jaar als pijnstiller in<br />
gebruik.<br />
Boom van Thor en Freya (Germaans);<br />
men nam er zijn hoed <strong>voor</strong> af; gebruik<br />
bij begrafenisrituelen, je mocht vlier<br />
niet kappen of verbranden.
Lijsterbes Wilde<br />
lijsterbes<br />
Lijsterbes Peervormige<br />
lijsterbes<br />
Lijsterbes Finse<br />
meelbes<br />
Lijsterbes Zweedse<br />
lijsterbes<br />
Lijsterbes Breedbladige<br />
lijsterbes<br />
Lijsterbes Siberische<br />
lijsterbes<br />
Sorbus<br />
aucuparia<br />
Sorbus<br />
domestica<br />
De bittere bessen werden<br />
geroosterd als koffie; of na 12<br />
uur in azijn afgieten en dan<br />
jam maken.<br />
zb<br />
Sorbus hybrida zb<br />
Sorbus<br />
intermedia<br />
zb<br />
Sorbus latifolia zb<br />
Sorbus sibirica zb<br />
Lijsterbes Elsbes Sorbus<br />
torminalis<br />
Lijsterbes Sorbus x<br />
arnoldiana<br />
Lijsterbes Gedeelde<br />
meelbes<br />
zb<br />
Sorbus x Lijkt op de lijsterbes en wordt<br />
arnoldiana : in West-Europa als wilde<br />
http://www.groen fruitsoort verbouwd vanwege<br />
info.com/planten zijn hoog gehalte aan<br />
gids/sorbus-x- vitamine C en sorbitol. De<br />
arnoldiana vruchten zijn wit of roze.<br />
schouten.html<br />
Sorbus x<br />
thuringiaca<br />
zb<br />
parasorbin,<br />
appelzuur<br />
e.a.zuren; pectine<br />
1%, carotenoïden,<br />
flavonoïden,<br />
blauwzuur.<br />
laxerend bij verstopping Thors beschermer (tegen bliksem); en<br />
tegen heksen (Engelse naam<br />
witchwood)<br />
Linde Winterlinde Tilia cordata als Tp zo zo zo zo<br />
Linde Zomerlinde Tilia platyphyllos Hout heel zacht (klompen,<br />
beeldjes) en licht. Blad<br />
smaakt nat, verzachtend.<br />
Bloesem en spinthout<br />
medisch gebruikt.<br />
Linde Hollandse<br />
linde<br />
slijmstoffen (lange bloesem:<br />
ketens van<br />
koolhydraten),<br />
flavonen; in spint<br />
idem en meer<br />
looistoffen; in zaad:<br />
vette olie.<br />
ontstekingsremmend,<br />
urinedrijvend en<br />
zweetdrijvend,<br />
rustgevend. Spint:<br />
darmbewegingen tot rust<br />
brengend, krampstillend,<br />
galdrijvend.<br />
Bloesem: griep,<br />
koorts,<br />
zenuwachtigheid,<br />
slapeloosheid. Spint:<br />
darmkolieken.<br />
Tilia x europea als Tp zb zb zb zb<br />
Lindeboom was vaak als<br />
gerechtsboom op het dorpsplein<br />
aanwezig. Vrouwelijk. Tegenhanger<br />
van eik.<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012 15
Iep Olm, veldiep,<br />
gladde iep<br />
16<br />
Ulmus minor De spint wordt gebruikt, van<br />
alle 3 soorten.<br />
Iep Ruwe iep Ulmus glabra zb; U. laevis, fladderiep zb<br />
Iep Rode iep Ulmus rubra zb<br />
Sneeuwbal Gelderse roos Viburnum opulus De bast wordt gebruikt,<br />
werking is als bast van de<br />
Amerikaanse sneeuwbal (V.<br />
prunifolium) .<br />
slijmstoffen (lange<br />
ketens van<br />
koolhydraten)<br />
bittere harsachtige<br />
esters,<br />
(triterpeen)zuren,<br />
salicine,<br />
cumarinen,<br />
Medicinale en etnobotanische aspecten van (<strong>potentiële</strong>) <strong>voederbomen</strong> <strong>voor</strong> <strong>melkvee</strong>. IEZ, 2012<br />
verzachtend,<br />
ontstekingsremmend<br />
krampstillend menstruatiekrampen,<br />
pijnen bij bevalling<br />
maagdarmontstekinge Symboliseert nederigheid. Koortsboom<br />
n, wondjes in de (net als de eik). Dorpspleinboom (om<br />
mond<br />
eronder te feesten).<br />
Cramp bark of squaw bush, zo werd<br />
het door indianen in Nd Amerika<br />
genoemd.