ING Sectormanagement Transport & Logistiek. Alternatieve brandstoffen Gat in de markt of verre toekomstmuziek?

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "ING Sectormanagement Transport & Logistiek. Alternatieve brandstoffen Gat in de markt of verre toekomstmuziek?"

Transcriptie

1 ING Sectormanagement Transport & Logistiek Alternatieve brandstoffen Gat in de markt of verre toekomstmuziek?

2 Colofon Auteurs: ir. M.R.J. Kindt S.J. van der Meulen Redactie: mr. M.C. Bode drs. ing. G. Hieminga R.A. Aarse ir. M.R.J. Kindt NEA NEA ING ING TLN NEA ING Sectormanagement Transport & Logistiek mr M.C.Bode Opmaak NoutDesign.nl Druk Koninklijke BDU Alternatieve brandstoffen

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 1 Inleiding 5 2 Maatschappelijke uitdagingen en doelstellingen 6 3 Alternatieve brandstoffen als oplossing De alternatieve brandstoffen Toepassing alternatieve brandstoffen in vrachtvoertuigen Aanbod vrachtvoertuigen op alternatieve brandstoffen 13 4 Vergelijking van de alternatieven Financiële indicatoren Milieu indicatoren Beschikbaarheid Technische indicatoren 18 5 Omgevingsontwikkelingen De overheid De leveranciers 23 6 De vraag naar alternatieve voertuigen 25 7 Strategische ontwikkelpaden 28 Bijlage I Aanbod voertuigen op alternatieve brandstoffen 34 Bijlage II Vergelijking voertuigen op alternatieve brandstoffen 36 Onderzoek 38 Alternatieve brandstoffen

4 Voorwoord Duurzaamheid wordt steeds belangrijker in onze samenleving. Vanuit de maatschappij wordt steeds meer belang gehecht aan duurzaam en verantwoord ondernemen. Het terugdringen van de CO2-uitstoot en andere schadelijke stoffen ondervindt een toenemende belangstelling van zowel politiek, beleidsmakers als ondernemers. Ook de transportsector draagt bij aan het verduurzamen van de sector. Daarnaast is de sector vanwege de oplopende brandstofprijzen op zoek naar reële alternatieven naast en uiteindelijk misschien zelfs voor de vertrouwde diesel. Het inzetten op alternatieve brandstoffen is ook bij ondernemers een actueel onderwerp, echter de vraag is: waarop moet worden ingezet? TLN en ING hebben samen aan onderzoeksinstituut NEA de opdracht gegeven om onderzoek te doen naar de beschikbaarheid van andere mogelijkheden voor de aandrijving van vrachtauto s. Dit heeft geresulteerd in een nieuwe sectorstudie Alternatieve brandstoffen. In deze sectorstudie wordt de kernvraag beantwoord hoe moeten logistiek dienstverleners zich de komende jaren positioneren in reactie op de ontwikkeling van alternatieve brandstoffen?. Tevens geeft het rapport antwoord op diverse deelvragen zoals: Welke alternatieve brandstoffen zijn er beschikbaar? Wat zijn de voor- en nadelen per brandstofsoort? Is de bedrijfsspecialisatie (bedrijfsgrootte, deelmarkt, type vervoer, type traject, mate van contact met de klant) van invloed op de keuze voor een alternatieve brandstof? Op welke alternatieve brandstoffen wordt momenteel door transportbedrijven ingezet? Hoe wordt er vanuit de overheid naar alternatieve brandstoffen gekeken en waarop richt men zich? In samenwerking met bedrijven is verder invulling gegeven aan de onderzoekselementen. Verder kijkt de studie naar de toekomst. Welke alternatieve brandstoffen zijn momenteel nog nauwelijks op de markt, maar hebben in de toekomst de grootste potentie? Het eindresultaat is een themastudie die duidelijk aangeeft welke alternatieve brandstoffen het meest kansrijk zijn voor verschillende segmenten logistiek dienstverleners, welke ontwikkelingen in deze markt zijn te verwachten, wat logistieke dienstverleners in de toekomst kunnen verwachten en hoe ze hier op kunnen inspelen. Peter Sierat TLN Machiel Bode ING Alternatieve brandstoffen

5 1 Inleiding De wereldbevolking zal van 7,0 miljard mensen eind 2011 naar 9,5 miljard in 2050 doorgroeien. Door deze toename van de bevolking en doordat iedereen een steeds hogere levensstandaard wenst, is er een groeiende vraag naar energie. Naar verwachting zal deze vraag naar energie stijgen met 40% in het jaar 2035.Fossiele brandstoffen en met name aardolie worden steeds schaarser. De groeiende vraag hiernaar kan in de nabije toekomst niet meer worden opgevangen. Tel daar de problematiek van de CO2-uitstoot en de luchtverontreinigende stoffen bij op en het wordt direct duidelijk dat het gebruik van fossiele brandstoffen moet worden beperkt en dat er gezocht moet worden naar alternatieven voor aardolie. Zowel de Europese als de Nederlandse overheid hebben de noodzaak tot het overstappen op alternatieve energievormen onderkend en nemen steeds verdergaande maatregelen om het gebruik van fossiele brandstoffen te beperken en van alternatieve brandstoffen te stimuleren. De transportsector, een branche die zeer afhankelijk is van fossiele brandstoffen, krijgt hier in toenemende mate mee te maken. Om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen te beperken kunnen transportondernemers de verstookte hoeveelheid dieselolie terugdringen door brandstofbesparende maatregelen te nemen - te denken valt aan aerodynamica toepassingen, inzet Langere en Zwaardere Voertuigen, chauffeurs te trainen in het nieuwe rijden of slimmer en beter te plannen - of door aanschaf van voertuigen die rijden op alternatieve brandstoffen. Ook bedrijfswagenleveranciers kunnen bijdragen door zuinigere en schonere motoren te ontwikkelen of voertuigen te fabriceren die kunnen rijden op alternatieve brandstoffen. In deze studie ligt de focus op alternatieve brandstoffen. Aanleiding voor ING en TLN om deze studie uit te zetten was dat nog veel transportondernemers op dit onderwerp zoekende zijn. De informatieverstrekking is momenteel versnipperd en door de diversiteit aan alternatieven en het gebrek aan kennis ontstaat erin veel ruis. Die ruis vertraagt de besluitvorming en resulteert in een verspilling van energie en middelen. Met als doel verlaging van de CO2-uitstoot zullen overheden, maar ook opdrachtgevers in toenemende mate vragen en eisen van de transportsector om hieraan een bijdrage te leveren. Deze studie heeft daarom als doel kennisverspreiding over alternatieve brandstoffen, richting geven aan transportondernemers over de vraag op welke alternatieve brandstof ze het beste kunnen inzetten en inzicht geven in de kansen die er zijn met alternatieve brandstoffen voor de sector. Er wordt hierbij onderscheid gemaakt naar fijnmazige distributie (3,5 ton), stedelijke distributie (18 ton), regionaal vervoer, binnenlands vervoer en internationaal vervoer doordat de actieradius en de distributievorm de keuze voor een voertuig op een alternatieve brandstofvorm sterk beïnvloeden. Uit deze studie zal blijken of vrachtvoertuigen op alternatieve brandstoffen een gat in de markt zijn of voorlopig slechts verre toekomstmuziek. Alternatieve brandstoffen

6 2 Maatschappelijke uitdagingen en doelstellingen De aanleiding voor het overstappen op alternatieve brandstoffen wordt gevormd door het schaarser worden van olie en het terugdringen van de CO2-uitstoot en andere luchtverontreinigende stoffen. Olie wordt schaarser De productie en winning van olie zit tegen het maximum aan. Natuurlijk zijn er nog onontgonnen bronnen, maar het rendement voor winning neemt af terwijl de kosten toenemen. Naar verwachting zal er in 2035 een tekort aan 47 miljoen vaten olie per dag zijn. Dit is twee keer zoveel als de huidige olieproductie van alle OPEC-landen in het Midden-Oosten. Gedeeltelijk zal dit door gas worden opgevangen, maar ook alternatieve energiebronnen zullen in toenemende mate moeten worden benut (zie Figuur 2.1). (SO2) sterk afgenomen. De CO2-uitstoot is daarentegen niet afgenomen (zie Figuur 2.2). Dat de luchtverontreinigende uitstoot sterk is afgenomen, komt door de introductie van de euronormen (zie Figuur 2.3). Om deze normen te halen hebben de bedrijfswagenleveranciers veel moeten investeren in schonere motoren. De luchtverontreinigende emissiewaarde van zware voertuigen is per voertuigkilometer aanzienlijk gedaald. De CO2-uitstoot is één op één gekoppeld aan het brandstofverbruik. Hoewel er veel aandacht is bij bedrijfswagenleveranciers voor het verlagen van het brandstofverbruik zijn voertuigen in de afgelopen jaren maar enigszins zuiniger geworden. Dit komt enerzijds omdat Figuur 2.1 Ontwikkeling aandeel energiebronnen in de wereldwijde energievraag 50% 40% w Oil w Coal w Gas w Biomass and waste w Nuclear w Other renewables w Hydro 30% 20% 10% 0% Bron: International Energy Agency Luchtverontreinigende stoffen fors gedaald, CO2- uitstoot blijft hoog Als gevolg van de economische groei in de afgelopen 20 jaar is de vervoersprestatie van het goederenvervoer over de weg in dezelfde periode met 40% toegenomen. Desondanks is de luchtverontreinigende uitstoot van onder andere stikstofoxiden (NOx), fijnstof (PM10) en zwaveldioxide truckbouwers rekening moeten houden met de verschillende brandstofkwaliteiten waarin in Europa mee gereden wordt en anderzijds omdat men wil voldoen aan de euronormering. Reductie van de NOx-uitstoot betekent in de regel meer CO2-uitstoot. Daarbij komt dat het beperkte voordeel van zuinigere voertuigen teniet gedaan is door de groei van het transport. Alternatieve brandstoffen

7 Figuur 2.2 Ontwikkeling emissies totaal wagenpark boven 3,5 ton (1990 = 100) in vergelijking tot de vervoersprestatie w Vervoersprestatie w CO2 w NOx w PM10 w SO Bron: CBS Figuur 2.3 Gestelde euronormen aan reductie emissie van vrachtauto s 100% 80% 60% w Fijnstof w NOx w HC w CO 40% 20% 0% 1987 Euronorm Alternatieve brandstoffen

8 De sector verkeer en vervoer is voor ruim 20% verantwoordelijk voor de CO2-uitstoot in Nederland. Binnen deze sector is het wegverkeer verantwoordelijk voor 79% van de CO2-emissie. De binnenvaart neemt 5% voor haar rekening, spoorwegen 0,3%, luchtvracht 2% en zeevaart 14%. Hierbij moet natuurlijk wel de kanttekening worden gemaakt dat het wegvervoer ook de grootste vervoersprestatie levert. Binnen het wegverkeer zijn personenauto s de grootste verontreiniger met bijna 62%. Het goederenvervoer (vrachtauto s, trekkers en bestelauto s) is verantwoordelijk voor een derde van de CO2-uitstoot (zie Figuur 2.4). Het beleid De Europese Unie heeft de ambitie uitgesproken om in tot 95% CO2-reductie ten opzichte van 1990 te bereiken. Hernieuwbare energie is belangrijk in het realiseren van die ambitie, maar is nu nog duur. Het kabinet voert dan ook innovatiebeleid om ervoor te zorgen dat hernieuwbare energie goedkoper wordt en op de lange termijn grootschalig kan worden toegepast. Naast dit lange termijn doel heeft het kabinet ook doelen voor de korte termijn. Deze zijn: 20% minder CO2-uitstoot in 2020 (ten opzichte van 1990); 14% van de energiebehoefte in 2020 moet afkomstig zijn uit hernieuwbare bronnen, zoals wind of biomassa; 20% energiebesparing in Dit doel is niet bindend. Het kabinet stimuleert energiebesparing onder meer door belastingmaatregelen, het vaststellen van normen (voor woningen bijvoorbeeld) en afspraken met het bedrijfsleven. De Europese Commissie heeft in het witboek transport haar doelstellingen geformuleerd en streeft naar een reductie van de CO2-uitstoot in het wegvervoer van 60% in 2050 ten opzichte van Tegen 2030 wordt voor vervoer gestreefd naar een daling van de broeikasgasemissies met 20% ten opzichte van Gelet op de sterke groei van de vervoersemissies tijdens de jongste twee decennia zou de uitstoot daarmee nog steeds 8% hoger liggen dan in Figuur ,6% 13,8% 1,8% 1,2% Bron: CBS Verdeling CO2-uitstoot wegverkeer in Nederland (2010) 1,9% w Personenauto s w Vrachtauto s en trekkers w Brom- en motortweewielers w Bestelauto s w Autobussen w Speciale voertuigen 61,7% Indien het huidige beleid wordt voortgezet zal de olieafhankelijkheid van het vervoer nauwelijks onder de 90% dalen en zal het aandeel hernieuwbare energie amper hoger liggen dan de 10%-doelstelling voor De CO2-uitstoot door vervoer zou tegen 2050 nog steeds een derde hoger liggen dan in Bron: witboek transport, 2011 In het witboek zijn tien doelstellingen voor een concurrerend vervoersysteem met een efficiënt gebruik van hulpbronnen benoemd als stap op weg naar een reductie van de broeikasgasemissies met 60%. Daarvan raken de volgende punten rechtstreeks het wegvervoer: Het gebruik van voertuigen op traditionele brandstoffen in de stad moet tegen 2030 gehalveerd worden; en tegen 2050 moet dit volledig worden verboden; de stadsdistributie moet tegen 2030 grotendeels CO2-vrij gemaakt zijn; Tegen 2030 moet 30% van het goederenvervoer via de weg over afstanden van meer dan 300 km per spoor of over het water plaats vinden en tegen 2050 meer dan 50% dankzij efficiënte en groene goederencorridors; om die doelstelling te bereiken moet een aangepaste infrastructuur worden uitgebouwd; Er moet werk gemaakt worden van de algemene toepassing van het principe de gebruiker/de vervuiler betaalt. Alternatieve brandstoffen

9 3 Alternatieve brandstoffen als oplossing Om ook in de toekomst op grote schaal te kunnen blijven transporteren zal de CO2-uitstoot moeten worden teruggedrongen en zal het dreigende olietekort moeten worden opgevangen. Alternatieve brandstoffen bieden uitkomst. Deze alternatieve brandstoffen zullen (grotendeels) een CO2-neutrale uitstoot moeten hebben om aan de strenge CO2-reductie doelstellingen van de Europese Commissie te kunnen voldoen. CO2-neutraal (of klimaatneutraal) houdt in dat een proces niet bijdraagt aan klimaatverandering. Dat betekent niet dat er bij verbranding van een CO2-neutrale brandstof geen CO2 vrijkomt. Bij elke verbranding (van koolstoffen) komt CO2 vrij. Echter de hoeveelheid CO2 die vrijkomt bij het verbranden van bijvoorbeeld hout is gelijk aan de hoeveelheid CO2 die deze bomen tijdens hun leven hebben opgenomen uit de lucht. Er is sprake van een korte CO2- cyclus. Dit in vergelijking tot de veel langere CO2-cyclus bij het verbranden van fossiele brandstoffen. De CO2 in deze brandstoffen heeft al duizenden of zelfs miljoenen jaren in de grond gezeten. Wanneer deze fossiele brandstoffen worden verbrand komt er extra CO2 in de lucht. Het verbranden van hout wordt dus CO2-neutraal genoemd. Toch is het niet zo dat als hout of ander biomassa als (bio) brandstof wordt ingezet het per definitie klimaatneutraal is. Tijdens de productie en het transport van deze biobrandstoffen wordt vaak gebruik gemaakt van fossiele brandstoffen. Daarnaast wordt er ook dikwijls gebruik gemaakt van kunstmest, die weer zorgt voor de uitstoot van het broeikasgas distikstofoxide (N2O). Om eerlijke vergelijking tussen brandstofvormen mogelijk te maken moeten brandstoffen worden beoordeeld op basis van de well-to-wheel methodiek (zie Figuur 3.1). Volgens deze methodiek wordt alle CO2 die ontstaat bij het opsporen, produceren, raffineren, transporteren en opslaan van een brandstof opgeteld bij de CO2-uitstoot van deze brandstof bij verbranding. 3.1 De alternatieve brandstoffen Er worden zes groepen onderscheiden die in de transportsector als alternatief voor diesel kunnen dienen: biobrandstoffen, aardgas, LPG, elektriciteit, waterstof en synthetische brandstoffen. 1. De biobrandstoffen Biobrandstof is de algemene verzamelnaam voor verschillende soorten brandstoffen die gemaakt worden uit biomassa. Met biomassa wordt al het organische materiaal op aarde bedoeld. Biobrandstoffen kunnen in gasvormige of vloeibare toestand voorkomen, waarbij de vloeibare biobrandstoffen worden geproduceerd om direct diesel of benzine te vervangen. De volgende biobrandstoffen worden onderscheiden: Biogas Biogas wordt ook wel groen gas genoemd en is een gasvormige biobrandstof. De hoofdbestanddelen van biogas zijn koolstofdioxide en methaan. Het gas ontstaat als gevolg van vergisting van organisch materiaal zoals mest, rioolslib of gestort huisvuil. Bio-alcohols Biologisch geproduceerde alcohol wordt door middel van vergisting van suikers, zetmeel of cellulose door microorganismen en enzymen gemaakt. Voorbeelden van bioalcohols zijn ethanol, propanol, butanol en methanol. Biodiesel Biodiesel wordt vervaardigd uit onder andere plantaardige olie of dierlijke vetten en vaak in mengvorm met diesel toegepast. B30 is bijvoorbeeld een mengvorm van 30% Figuur 3.1 Ketentekening well-to-wheel Alternatieve brandstoffen

10 biodiesel en 70% diesel, maar ook B100 (100% biodiesel) komt voor. Bio-ethers Een ether is een organisch chemische verbinding, waarbij de centrale zuurstof een directe binding heeft met twee koolstofatomen. Het is een vluchtige en brandbare vloeistof. Dimethylether (DME) is een gasvormige ether dat als schoon alternatief voor diesel kan dienen, omdat er bij verbranding geen fijnstofdeeltjes worden gevormd. Puur plantaardige olie (PPO) PPO wordt gemaakt door oliehoudende zaden of pitten, zoals zonnebloempitten, sojabonen, koolzaad of palmvruchten, samen te persen. Het is een biochemische opgeslagen zonne-energie en bevat ongeveer evenveel energie als normale diesel. Vaste biobrandstoffen Met vaste biobrandstoffen worden biobrandstoffen bedoeld die niet gemaakt zijn uit vloeibare, of gasvormige stoffen. Deze biobrandstoffen zijn dus gemaakt uit vaste stoffen zoals hout, zaagsel, houtskool, huishoudelijk afval, gras, agrarisch afval, non-food energiegewassen en gedroogde mest. Synthetische biobrandstoffen Synthetische biobrandstoffen zijn biobrandstoffen die kunstmatig door middel van chemische reacties vervaardigd worden. Het is ook wel bekend onder de term Biomass-to- Liquids (BTL), de biovariant van GTL (Gas-to-Liquids). Het voordeel van biobrandstoffen is dat ze onuitputtelijk zijn en dus kan de energie geproduceerd uit biomassa de energiediversiteit en het energieaanbod verzekeren. Ook kunnen er nieuwe afzetmarkten gecreëerd worden voor de landbouw. Dit brengt op zijn beurt nieuwe kansen voor de handel, wat kan leiden tot economische groei. Tevens is bij verbranding de luchtverontreinigende emissie en de totale CO2-uitstoot gunstiger in vergelijking tot fossiele brandstoffen. Het grote nadeel van biobrandstoffen is dat bij de productie ervan grote hoeveelheden grondstoffen nodig zijn. Om plaats hieraan te bieden worden bossen gekapt of gaat het ten koste van landbouwgrond voor voedselproductie. Vooral bij de eerste generatie biobrandstoffen was dit het geval, door introductie van de tweede generatie biobrandstoffen is dit probleem aangepakt. Generaties biobrandstoffen Biobrandstoffen van de eerste generatie (suikers, zetmeel, plantaardige olie of dierlijke vetten) worden met conventionele chemische processen of vergisting omgezet in brandstof. Het gaat meestal om voedselgewassen als brandstof. Biobrandstoffen van de tweede generatie zijn niet aan voedsel gerelateerd. Deze worden gemaakt uit planten die hiervoor geteeld (o.a. energiegewassen en houtsnippers) worden of uit oneetbare gedeelten van voedselgewassen (dierlijk vet, frituurvet en afval). Bij biobrandstoffen van de derde generatie gaat het om diverse nieuwe ontwikkelingen op dit gebied, zoals biobrandstof uit algen. 2. Aardgas Aardgas is een fossiele brandstof en dus niet erg duurzaam. Het wordt echter gezien als de schoonste fossiele brandstof, omdat bij verbranding geen of nauwelijks roet en ander fijnstof vrijkomt. Aardgas bestaat voor het grootste gedeelte uit methaan. De samenstelling van aardgas verschilt per bron. Nederlands aardgas (uit Groningen) bestaat voor ongeveer 82% uit methaan (ook wel laag calorisch gas genoemd), terwijl aardgas uit Rusland of Canada voor 95% uit methaan (hoog calorisch gas) bestaat. Hierdoor heeft het Nederlandse aardgas een lagere verbrandingswarmte en minder rendement. Aardgas is te verduurzamen door het te vervangen door biogas. 3. LPG Liquefied Petroleum Gas (LPG), ook wel autogas genoemd, is een mengsel van propaan en butaan dat gebruikt wordt als brandstof in motoren. Het komt vrij bij de productie van ruwe olie en aardgas en in het raffinageproces van ruwe olie. 4. Elektriciteit Elektriciteit is formeel gezien geen brandstof, het is een energiedrager. Een elektrisch voertuig dat wordt aangedreven door een elektromotor maakt gebruik van elektriciteit, die afkomstig is uit energie en wordt opgeslagen in accu s. Deze energie kan op veel verschillende manieren worden opgewekt, bijvoorbeeld in kolen- of kerncentrales, maar ook duurzaam door zon, wind of water. Elektriciteit uit deze duurzame manier van elektriciteitswinning wordt groene stroom genoemd. Een elektrisch voertuig heeft dus tijdens het gebruik geen (lokale) uitstoot, maar wel uitstoot door de productie, opslag en transport van elektriciteit (als dit niet duurzaam plaatsvindt). 5. Waterstof Waterstof is net als elektriciteit geen brandstof, maar een energiedrager. Hier geldt dus ook dat de energie die vrijkomt bij gebruik als brandstof in een voertuig er eerst ingestopt moet zijn. Waterstof kan niet uit de grond gehaald Alternatieve brandstoffen

11 worden, het moet worden geproduceerd. Dit kan door middel van elektrolyse, een proces waarbij water omgezet wordt in waterstof en zuurstof. Voor de productie van waterstof via elektrolyse is energie (elektriciteit) nodig. De duurzaamheid van waterstof hangt dus af van de manier van elektriciteitsopwekking. Waterstof heeft als voordeel dat het onuitputtelijk is, omdat het (met behulp van energie) uit water wordt gemaakt. 6. Synthetische brandstoffen Synthetische brandstoffen zijn brandstoffen die kunstmatig door middel van chemische reacties vervaardigd worden. Hierbij wordt een gasmengsel van koolstofmonoxide en waterstof omgezet in een vloeibare brandstof. Als grondstof kan steenkool (Coal-to-Liquids, CTL), aardgas (Gas-to- Liquids, GTL) en biomassa (Biomass-to-Liquids, BTL) dienen. 3.2 Toepassing alternatieve brandstoffen in vrachtvoertuigen In de vorige paragraaf zijn de alternatieve brandstoffen geïntroduceerd. In deze paragraaf vindt een verdiepingslag plaats, waarbij de focus ligt op toepassing van de alternatieve biobrandstoffen, echter niet alles is even geschikt voor vrachtvoertuigen. In Nederland wordt vooral ingezet op biodiesel en in mindere mate op ethanol. Natuurlijk zijn biogas en BTL ook biobrandstoffen waarop men zich in Nederland richt, maar ze worden in dit rapport ingedeeld bij voertuigen op aardgas (doordat biogas de bio-variant van aardgas is en dus een aardgasmotor nodig heeft) en bij voertuigen op synthetische diesel (doordat BTL de bio-variant van GTL is en dus een standaard dieselmotor nodig heeft). De huidige dieselmotoren kunnen relatief eenvoudig (door aanpassingen aan o.a. filters, apendages en verwarming) omgebouwd worden om rijden op biodiesel mogelijk te maken. Het rijden op ethanol is vooral in Zweden (ethanol uit hout) en Brazilië (ethanol uit suikerriet) een groot succes. Van ethanol is ED95 (95% ethanol en 5% diesel) het meest geschikt voor vrachtvervoer, omdat het gebruikt kan worden in een dieselmotor en daardoor dus een hoger rendement haalt. Vrachtvoertuigen op CNG en LNG Aardgas dat geschikt is als brandstof voor het goederenwegvervoer wordt als CNG en LNG aangeboden. Tabel 3.1 Alternatieve brandstoffen en toepassing in vrachtvoertuigen NR Alternatief Toepassing in Nederlandse vrachtvoertuigen 1 Biobrandstoffen Voertuigen op biodiesel en ethanol 2 Aardgas Voertuigen op CNG (CBG) en LNG (LBG) en dual-fuel voertuigen 3 LPG Voertuigen op LPG 4 Elektriciteit Elektrische en hybride voertuigen 5 Waterstof Voertuigen op waterstofbijmenging en brandstofcel 6 Synthetische brandstoffen Voertuigen op synthetische diesel Bron: NEA brandstoffen in vrachtvoertuigen (zie Tabel 3.1). Vanuit technisch perspectief wordt het gebruik van alternatieve brandstoffen in vrachtvoertuigen beschreven. Het grootste gedeelte van de vrachtvoertuigen op de weg is momenteel nog uitgerust met de gewone verbrandingsmotor, die gebruik maakt van fossiele brandstoffen. Doordat de fossiele brandstoffen niet onuitputtelijk zijn en door de maatschappelijke druk die wordt uitgeoefend vanuit klimaaten milieuoogpunt om het gebruik van fossiele brandstoffen te beperken, wordt gezocht naar alternatieven. Zes alternatieven voor gebruik in vrachtvoertuigen worden onderscheiden. Vrachtvoertuigen op biodiesel en ethanol Zoals eerder beschreven zijn er veel verschillende Compressed Natural Gas (CNG) wordt gemaakt door aardgas met behulp van een compressor te comprimeren tot een druk van circa 200 bar. Liquefied Natural Gas (LNG) is vloeibaar gemaakt aardgas. Om aardgas vloeibaar te maken wordt het afgekoeld tot -162 graden Celsius. Het volume van LNG is ongeveer 600 keer kleiner dan dat van aardgas bij kamertemperatuur en normale druk. LNG bestaat uit ongeveer 98% methaan doordat tijdens productie reststoffen zijn verwijderd. Door dit hoge percentage methaan en het geringe volume is de energiedichtheid groter dan van CNG, waardoor LNG meer geschikt is voor vervoer over langere afstanden. Overigens is de energiedichtheid van LNG nog altijd maar ongeveer 60% van die van diesel. De bio-variant van CNG is CBG (Compressed Bio Gas) en van LNG is LBG (Liquefied Bio Gas) en kunnen zonder Alternatieve brandstoffen

12 aanpassingen aan het voertuig in aardgasmotoren worden gebruikt. De prestaties zijn gelijk, het voordeel zit in de gunstigere uitstoot van deze bio-varianten. Vrachtvoertuigen op aardgas zijn er in twee motorvarianten: de motor met vonkontsteking en de dual-fuel motor. De eerste variant is in veel opzichten vergelijkbaar met reguliere benzinemotoren, maar gebruikt aardgas als brandstof in plaats van benzine. Het aardgas dat deze motoren gebruiken kan gasvormig (CNG) of vloeibaar (LNG) zijn. Een motor van een voertuig op CNG is identiek aan een motor van een voertuig op LNG, alleen de opslag en de aanvoer naar de motor is anders. De dual-fuel variant lijkt in veel opzichten op reguliere dieselmotoren en gebruikt tegelijkertijd diesel en gas als brandstof. Een mengsel van diesel en gas wordt in de cilinder tot ontsteking gebracht. Het aandeel aardgas in het mengsel kan afhankelijk van type motor en het gevraagde vermogen sterk variëren. Er zijn twee soorten LNG-systemen (Chart en Indox), waarbij de druk en de temperatuur van de LNG verschillend is. Door een hogere druk kan een hogere vullingsgraad bereikt worden, wat gunstig is voor de actieradius. Daarvoor wordt echter weer wel gebruik gemaakt van twee tankaansluitingen. Aardgas wordt bij normale druk vloeibaar als het tot -162 graden Celsius wordt afgekoeld. Vandaar dat LNG tanks dubbelwandig zijn om de vloeistof zo lang mogelijk koud te houden en dus opwarming en drukverhoging te voorkomen. Een volle tank houdt het ongeveer twee weken zonder problemen uit, alvorens de druk te hoog wordt en er moet worden afgeblazen. Het afblazen van LNG bij normaal gebruik van het voertuig komt niet voor, doordat tijdens het rijden de druk telkens voldoende afneemt. Afblazen van een voertuig is zeer ongewenst doordat brandstof verloren gaat en methaan vrij komt. Methaan is als broeikasgas ruim twintig maal zo krachtig als CO2. Vrachtvoertuigen op LPG Bedrijfswagenleveranciers maken af fabriek geen vrachtvoertuigen op LPG. Een LPG-installatie is wel achteraf in te bouwen. Er bestaan verschillende LPG-systemen zoals het gemengd diesel/lpg-systeem en de vonkontstekingsmotor. In het eerste geval wordt een motor niet aangepast. Een diesel pilotinjectie wordt gebruikt om de verbranding in gang te zetten en vervolgens wordt LPG bijgemengd (25 à 40%). Dit is in feite dus ook een dual-fuel systeem, al zullen we voor de duidelijkheid over LPG bijmenging praten, aangezien we in dit rapport met dual-fuel aardgas-diesel bedoelen. Bij het tweede systeem wordt het hele brandstofsysteem vervangen en wordt de motor omgebouwd naar een vonkontstekingsmotor. Gebruik van diesel is met dit systeem niet meer mogelijk. Doordat LPG gelijkmatiger in de motor verbrandt, is het schoner dan diesel. LPG stoot per energieeenheid ook minder CO2 uit dan diesel. Van LPG bestaat geen bio-variant. Elektrische en hybride vrachtvoertuigen Er zijn twee type vrachtvoertuigen te onderscheiden waarbij elektrische aandrijving een rol speelt. De eerste is de echte elektrische vrachtauto, die voor de aandrijving een elektromotor aan boord heeft. Het tweede type is de hybride vrachtauto, waarin zowel een elektro- als een dieselmotor voor de aandrijving zorgen. Ook hybride kent op zijn beurt twee systemen: de serie-hybride waarbij de dieselmotor een generator aandrijft die stroom opwekt voor de elektromotor, die op zijn beurt de wielen aandrijft en de parallel-hybride waarbij zowel de elektro- als dieselmotor met de wielen verbonden zijn al dan niet met tussenkomst van een koppeling. De parallel hybride voertuigen zijn onder te verdelen naar mate waarin de elektromotor de dieselmotor assisteert of zelfs geheel zelfstandig de auto aandrijft. De elektriciteit voor elektrische vrachtvoertuigen wordt opgewekt door lithium-ion accu s. De accu s worden op hun beurt vanuit het elektriciteitsnet (bij volledig elektrisch) of door de dieselmotor (bij hybride) gevoed. Het opladen van de accu s via het elektriciteitsnet duurt gemiddeld 8 uur. Door het gewicht en de afmetingen van deze accu s is de rijprestatie voorlopig nog beperkt. Vandaar dat voornamelijk (kleine) bakwagens en bestelauto s hiermee worden uitgerust. Een hybride vrachtauto is geen voertuig op een alternatieve brandstof, het is een techniek tot brandstofbesparing. De energie die vrijkomt bij het remmen wordt opgeslagen en gebruikt voor de aandrijving. Hybride vrachtvoertuigen kunnen 5% tot 20% brandstof besparen afhankelijk van type werk en inzet. Vrachtvoertuigen op waterstof Ook waterstof kan op twee manieren worden gebruikt voor aandrijving van voertuigen. De eerste manier lijkt veel op de hedendaagse benzinemotor omdat deze waterstof in de verbrandingskamer ontbrandt en zo zorgt voor de aandrijving. De tweede manier is via een brandstofcel. In de brandstofcel wordt waterstof uit de tank samen met zuurstof omgezet in waterdamp. Bij deze explosieve reactie komen warmte en elektriciteit vrij. Die elektriciteit wordt gebruikt in de elektromotor die verantwoordelijk is voor de aandrijving. Een brandstofcelvoertuig is dus te vergelijken met een elektrisch voertuig alleen dan met een eigen elektriciteitscentrale aan boord. De opslag van waterstof is een probleem. Door de geringe dichtheid van waterstof zijn met de huidige stand van de techniek nog zeer grote tanks nodig. Vandaar dat waterstof voor vrachtvoertuigen vooralsnog nauwelijks een optie is. Er zijn dus hoge technologiekosten nodig om waterstof geschikt te maken voor vrachtvoertuigen. Vrachtvoertuigen op synthetische diesel Het idee achter synthetische brandstoffen is om vloeibare brandstoffen te maken, die gebruikt kunnen worden in de hedendaagse voertuigen en via het huidige distributienetwerk ter beschikking kunnen worden gesteld. Alternatieve brandstoffen

13 Tabel 3.2 Huidig aanbod van vrachtvoertuigen op alternatieve brandstoffen van de grootste bedrijfswagenleveranciers in Nederland Voertuigen op biobrandstoffen Voertuigen op aardgas Elektrische voertuigen Voertuigen op waterstof Biodiesel Ethanol CNG LNG Dual-fuel Elektrisch Hybride Waterstof DAF IVECO MAN Mercedes Renault Scania Volvo Bron: NEA Deze kunstmatig via chemische processen vervaardigde vloeibare brandstoffen hebben dus vergelijkbare eigenschappen met diesel of benzine. Vandaar dat er ook geen speciale vrachtvoertuigen ontwikkeld zijn die alleen op synthetische diesel kunnen rijden. Synthetische diesel, zoals GTL wordt momenteel vooral bijgemengd in gewone diesel en kan dus in alle dieselvoertuigen worden gebruikt. Het grote voordeel voor (bedrijfs)wagen- en olieleveranciers is dus dat synthetische brandstoffen gebruikt kunnen worden in de bestaande infrastructuur en dat er dus geen grote investeringen hierin nodig zijn. Achteraf zijn voertuigen van een LPG-installatie te voorzien. Zoals beschreven zijn er geen specifieke voertuigen op synthetische brandstoffen. Deze synthetische brandstof kan gewoon getankt worden door de standaard dieselvoertuigen. Daarnaast zijn er nog enkele andere voertuigen op andere alternatieve brandstoffen ontwikkeld, echter die worden nog niet commercieel aangeboden. In bijlage 1 is een gedetailleerd overzicht opgenomen van het aanbod van vrachtvoertuigen op alternatieve brandstoffen. 3.3 Aanbod vrachtvoertuigen op alternatieve brandstoffen Er zijn momenteel al veel voertuigen ontwikkeld die kunnen rijden op alternatieve brandstoffen (zie Tabel 3.2). Echter voor de meeste van deze voertuigen geldt dat er (nog) geen massaproductie plaatsvindt. Het totaal aantal verkochte voertuigen in het zwaardere vervoerssegment wordt geschat op enkele tientallen. Veelal schaffen transportondernemers deze voertuigen aan om ze zelf intensief te testen. De verkoopcijfers voor bestelbussen en lichte vrachtauto s liggen aanzienlijk hoger en worden geschat op honderdtallen. Er is vooral ingezet op biodiesel voor voertuigen op biobrandstoffen. Ook voertuigen op aardgas worden door verschillende leveranciers aangeboden. Daarnaast zijn er ook veel elektrische voertuigen waaronder hybride op de markt. Voertuigen op waterstof zijn in ontwikkeling, waarbij de focus momenteel nog voornamelijk op de markt voor bussen ligt. Vrachtvoertuigen op LPG worden niet affabriek door de bedrijfswagenleveranciers aangeboden. Alternatieve brandstoffen

14 4 Vergelijking van de alternatieven In dit hoofdstuk zullen de beschreven alternatieven worden vergeleken aan de hand van verschillende relevante indicatoren met als doel het beste alternatief per distributievorm te vinden. Dit hoofdstuk dient dus als onderbouwing van het antwoord op de vraag waarop logistieke dienstverleners met betrekking tot alternatieve brandstoffen moeten inzetten. Om te kunnen bepalen welke alternatieve brandstof het meest geschikt is voor een bepaalde distributievorm in een bepaalde regio zijn verschillende prestatie-indicatoren geformuleerd die zijn op te delen in vier hoofdgroepen: Financiële indicatoren Milieu indicatoren Indicatoren met betrekking tot beschikbaarheid Technische indicatoren 4.1 Financiële indicatoren Er zijn verschillende financiële indicatoren die van invloed zijn op de totale jaarkosten van een voertuig, te denken valt aan de prijs van de brandstof, de aanschafprijs van het voertuig, de restwaarde van het voertuig en de reparatie- en onderhoudskosten. Ook eventuele subsidies kunnen de totale jaarkosten beïnvloeden. De prijs van CNG schommelt momenteel netto tussen 0,60 en 0,75 bij een eigen tankinstallatie en bruto 0,93 aan de pomp. Overigens is dit een gemiddelde prijs; het prijsverschil van CNG aan de pomp kan afhankelijk van de regio oplopen tot 15%. De prijs van biogas is gelijk aan de prijs van aardgas en biogas heeft ook dezelfde eigenschappen als aardgas. Ook de prijs van biodiesel fluctueert van pomp tot pomp. Over het algemeen is de prijs net iets hoger dan van gewone diesel. De prijs van waterstof is momenteel nog moeilijk in te schatten (zie Tabel 4.1 voor een overzicht van de brandstofprijzen aan de pomp). De onderhoudskosten, aanschafprijs en restwaarde fluctueren per alternatieve brandstofvorm (zie Tabel 4.2). Over het algemeen zijn de onderhoudskosten van de alternatieven redelijk vergelijkbaar met diesel, alleen de onderhoudskosten bij biodiesel zijn veel hoger doordat de filters door biodiesel sneller verontreinigd raken. Hierdoor neemt het aantal onderhoudsbeurten toe. De onderhoudskosten voor een voertuig op LNG zijn enigszins gunstiger dan voor een voertuig op CNG. Dat komt omdat bij het maken van LNG de verontreinigingen eruit zijn gehaald (waardoor het een pure brandstof is), wat gunstig is voor de motor. De aanschafprijzen van aardgas- elektrische- en waterstofvoertuigen zijn veel hoger dan die van normale dieselvoertuigen. Synthetische diesel heeft dezelfde eigenschappen als gewone diesel, waardoor het in een gewoon dieselvoertuig kan worden gebruikt. De restwaarde is voor de alternatieve voertuigen veelal ongunstiger, doordat de meeste verouderde trucks naar het (verre) buitenland gaan. Hier zijn nog weinig tankmogelijkheden voor alternatieve brandstoffen voorhanden. Voertuigen op alternatieve brandstoffen zijn in die landen niet geliefd om tweedehands aan te schaffen. De restwaarde van een dualfuel voertuig of een voertuig op biodiesel blijft wel op niveau, doordat zulke voertuigen relatief gemakkelijk zijn om te bouwen naar een normaal dieselvoertuig. 4.2 Milieu indicatoren Drie belangrijke milieu indicatoren zijn te onderscheiden: CO2-emissie, luchtverontreinigende uitstoot en geluid. Tabel 4.1 Brandstofprijzen aan de pomp inclusief BTW (per ) Brandstofvorm Diesel Biodiesel Bio-ethanol CNG LNG* Biogas (groen gas) LPG Elektriciteit Bron: Fuelswitch, bewerking NEA Prijs aan de pomp b 1,43 per liter b 1,50 per liter b 1,49 per liter ± b 0,93 per kg b 1,14 per kg b 0,93 per kg b 0,76 per liter b 0,10 - b 0,20 per kwh * LNG is niet verkrijgbaar aan de pomp. Prijs (incl. BTW) is geschat Alternatieve brandstoffen

15 Tabel 4.2 Vergelijking onderhoudskosten, aanschafprijs en restwaarde van alternatieven met diesel Alternatieven Onderhoudskosten Aanschafprijs Restwaarde Biodiesel 2 keer zo hoog Marginaal hoger Vergelijkbaar Ethanol Marginaal hoger Marginaal hoger Ongunstiger CNG Marginaal hoger b tot b hoger Ongunstiger LNG Vergelijkbaar b tot b hoger Ongunstiger Dual-fuel Marginaal hoger b tot b hoger Vergelijkbaar LPG Marginaal hoger b tot b hoger Ongunstiger Elektrisch Vergelijkbaar 1,5 à 2 keer zo hoog Vergelijkbaar Hybride Hoger b tot b hoger Vergelijkbaar Waterstof Hoger Tot 4 keer zo hoog Ongunstiger Synthetische diesel Vergelijkbaar Vergelijkbaar Vergelijkbaar Bron: NEA Met de luchtverontreinigende uitstoot wordt alle emissie behalve CO2 bedoeld, zoals NOx, SO2, HC, CO en fijnstof. De luchtverontreinigende emissies zijn voor bijna alle alternatieven gunstiger in vergelijking met diesel, alleen de NOx uitstoot kan bij enkele alternatieven minder gunstig uitvallen (zie Tabel 4.3). De luchtverontreinigende uitstoot is in de afgelopen jaren als gevolg van de euronormering sterk teruggedrongen. Met de komst van Euro VI zal luchtverontreiniging nauwelijks nog een grote rol spelen. Om in de toekomst vrachtvoertuigen te kunnen blijven leveren zullen deze moeten voldoen aan deze nieuwe en strenge euronorm. Ook elk voertuig op een alternatieve brandstof zal hieraan moeten voldoen. Voor sommige alternatieven zal het relatief eenvoudig zijn om te voldoen aan deze strenge euronorm, doordat bij de verbranding van de alternatieve brandstof minder luchtverontreinigende uitstoot is. Voor andere alternatieven zal het juist moeilijk worden. Tabel 4.3 Vergelijking milieu indicatoren van alternatieven met diesel Alternatieven Luchtverontreinigende uitstoot Geluid Biodiesel Gunstiger voor fijnstof, CO en SO2, ongunstiger voor NOx Vergelijkbaar Ethanol Gunstiger voor alle soorten Vergelijkbaar CNG Gunstiger voor NOx Stiller LNG Gunstiger voor NOx Stiller Dual-fuel Gunstiger voor NOx Vergelijkbaar LPG Gunstiger Enigszins stiller Elektrisch Gunstiger, geen lokale uitstoot, mogelijk wel bij de opwekking Stiller Hybride Gunstiger, door gemiddeld lager brandstofverbruik Vergelijkbaar Waterstof Gunstiger, geen lokale uitstoot, mogelijk wel bij de opwekking Stiller Synthetische diesel Gunstiger Vergelijkbaar Bron: NEA Alternatieve brandstoffen

16 Wat betreft het geluidsniveau scoren de aardgas-, waterstofen elektrische voertuigen het gunstigst. Deze voertuigen voldoen aan de strenge Piek Light normen, waardoor ze ingezet mogen worden voor dagranddistributie. Ook de meeste andere alternatieven kunnen voldoen aan de PIEK Light normen, maar daarvoor zijn vaak extra geluidsbeperkende maatregelen nodig. Dagranddistributie Lokale overheden kunnen de laad- en lostijden bepalen. In combinatie met de toenemende drukte op de wegen is het voor vervoerders efficiënt om in de vroege ochtend of de avond te beleveren (dagranddistributie). Het gaat sneller en met een lager brandstofverbruik (als gevolg van minder optrekken en stil staan). Transportactiviteiten tijdens de vroege ochtend en avond kunnen leiden tot geluidsoverlast. Daarom zijn maximale geluidsniveaus bij laden en lossen in de avond en nacht vastgelegd. Tussen en uur is het maximale piekniveau 65dB(A); tussen en uur mag het geluid de 60 db(a) niet overschrijden. Met het gebruik van stil materieel kan die overlast worden voorkomen. De broeikasgasemissie verschilt per alternatief. Het gebruik van biobrandstoffen in plaats van diesel leidt over het algemeen genomen tot een sterke reductie in de CO2- uitstoot (zie Tabel 4.4). Toch is geen van de bio-alternatieven volledig klimaatneutraal. Dat komt doordat bij de productie en transport van de brandstoffen nog altijd broeikasgassen worden uitgestoten (het well-to-wheel principe). Bij elektrische voertuigen en voertuigen op waterstof is de CO2-reductie afhankelijk van de manier waarop de benodigde elektriciteit wordt opgewekt. Bij groene stroom is de CO2-reductie aanzienlijker dan bij elektriciteitsopwekking door kolencentrales. Met hybridevoertuigen is 5 tot 20% CO2-reductie te realiseren afhankelijk van techniek en inzet. 4.3 Beschikbaarheid De beschikbaarheid van een alternatieve brandstof is belangrijk voor het succes ervan. Er moeten voldoende tankmogelijkheden zijn en de brandstof moet potentieel hebben. Dit laatste betekent dat het in grote hoeveelheden gewonnen, getransporteerd en beschikbaar gesteld moet kunnen worden, zowel nu als in de toekomst. Elektriciteit is er momenteel genoeg en er zijn voldoende mogelijkheden om deze in de toekomst te kunnen blijven opwekken. Vandaar dat elektrisch vervoer veel potentie heeft. Ook het potentieel van aardgas is goed. Naar verwachting is er nog voldoende aanbod om nog tientallen jaren aan de stijgende vraag te voldoen. Ook GTL dat gemaakt wordt van Tabel 4.4 Broeikasgasemissiereductie ten opzichte van hun fossiele tegenhanger (well-to-wheel) Biobrandstof Broeikasgasemissiereductie Biodiesel (uit plantaardige of dierlijke afvalolie) 80-85% Ethanol (uit suikerriet) 70-75% Bio-DME (uit afvalhout) % PPO (uit koolzaad) 55-60% Synthetische biodiesel (uit afvalhout) % CNG 10-15% LNG 10-15% Biogas (uit organisch huishoudelijk afval, in de vorm van samengeperst gas) 70-75% LPG 0-10% Synthetische diesel (GTL) 0% Bron: Richtlijn 2009/28/EG van het Europees parlement en de raad, bewerkt NEA Alternatieve brandstoffen

17 gas heeft een redelijk potentieel voor de toekomst, alleen zijn er op dit moment nog onvoldoende productiemogelijkheden. De biobrandstoffen zoals biodiesel, biogas, ethanol en BTL zijn momenteel onvoldoende beschikbaar. Door de verplichting tot bijmenging van gewone diesel is biodiesel (B30 en B100) nauwelijks voorradig. Het biogas voor het maken van CBG en LBG wordt nu vooral uit Engeland geïmporteerd. Ook waterstof wordt nog zeer beperkt geproduceerd, al heeft het wel potentieel voor de toekomst. In Nederland beginnen de tankmogelijkheden voor alternatieve brandstoffen van de grond te komen. Aardgas (CNG) en groengas (CBG) kunnen al op 44 respectievelijk 29 plaatsen worden getankt en er staan er nog meer in de planning. Bio-ethanol is al in 32 steden en dorpen beschikbaar en biodiesel (B100) op 12 plaatsen. Waterstof is alleen nog te tanken in Arnhem (zie Tabel 4.5). Helaas zijn niet alle van deze tankstations met alternatieve brandstoffen geschikt voor vrachtauto s. Dat komt doordat de focus van tankstationhouders in eerste instantie gericht is op personenauto s. LPG wordt op nagenoeg alle tankstations aangeboden, terwijl LNG momenteel alleen door marktinitiatieven op vier plaatsen beschikbaar is gemaakt; in Noord-Holland, Zwolle, Tilburg en Oss. Synthetische diesel wordt vooralsnog voornamelijk in mengvorm bij de pomp aangeboden, het is dan verwerkt in gewone diesel. In Nederland zijn al veel elektrische oplaadpunten voor voertuigen, alleen zijn deze nauwelijks geschikt voor vrachtauto s. Ondernemers met elektrische vrachtauto s hebben veelal een eigen oplaadpunt op het terrein. Ook in het buitenland komen er steeds meer tankmogelijkheden voor alternatieve brandstoffen. In Duitsland zijn honderden tankstations te vinden die aardgas en biodiesel aanbieden. Ook in België komen er langzaamaan meer mogelijkheden. Aardgas is bijvoorbeeld op een tiental plaatsen te tanken. Frankrijk biedt veel mogelijkheden voor bio-ethanol en Italië heeft weer veel mogelijkheden voor het tanken van aardgas. Tabel 4.5 Tankmogelijkheden van alternatieve brandstoffen in Nederland Alternatieven Aantal Steden Biodiesel 12 Almere, Buurse, Deventer, Ede, Emmen, Goor, Kampen (2x), Rotterdam (2x), Sneek, Wissenkerke Bio-ethanol 32 Alkmaar, Almere, Beesd, Bergen op Zoom, Boxmeer, Den Haag, Doetinchem, Eindhoven, Goirle, Groningen (2x), Harderwijk, Hendrik-Ido Ambacht, Hoogblokland, Leeuwarden (2x), Lelystad, Lochem, Lomm, Nieuwendijk, Nijmegen, Oisterwijk, Purmerend, Roosendaal, Rotterdam (2x), Sliedrecht, Steenwijk, Tilburg (2x), Wesepe, Zaltbommel Aardgas 44 Almelo, Ameland, Apeldoorn, Assen, Barneveld, Bergen op Zoom, Breda, Delfgauw, Den Haag (2x), Drachten, Emmen, Enschede, Etten Leur, Gouda, Groningen (2x), Harderwijk, Harmelen, Hengelo (2x), Hoogblokland, Leerdam, Leeuwarden, Leiden, Lelystad, Maastricht, Middelburg, Moerdijk, Nieuwegein, Oss, Purmerend, Roosendaal, Rosmalen, Rotterdam, Schiphol, Sliedrecht, Tiel, Tilburg, Velsen, Venlo, Zevenbergen, Zoetermeer, Zoeterwoude, Zwolle Groengas 29 Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam, Arnhem, Beilen, Doetinchem, Dokkum, Eindhoven, Emmeloord, Groningen, Haarlem, Hardenberg, Harderwijk, Harlingen, Heemskerk, Heerenveen, Katwijk, Leek, Leeuwarden, Leiden, Meppel, Nijmegen, Oss, Steenwijk, Surhuisterveen, Uden, Velsen, Wesepe, Zutphen Waterstof 1 Arnhem Bron: Fuelswitch Alternatieve brandstoffen

18 4.4 Technische indicatoren De afstand die een voertuig kan afleggen op één tankinhoud of zonder bijladen (actieradius) is bepalend of een voertuig geschikt is voor een bepaald soort vervoer. Bijvoorbeeld voor internationaal vervoer is een grote actieradius zeer belangrijk, terwijl voor stedelijke distributie een actieradius tot 200 kilometer voldoende kan zijn. De actieradius is afhankelijk van de energie-inhoud van een brandstof. De energie-inhoud kan worden gemeten per gewicht en per volume. Doordat biogas een gas is, scoort deze brandstof slecht wanneer gekeken wordt naar volume. Datzelfde geldt voor aardgas. Niet voor niets wordt aardgas gecomprimeerd (CNG) of vloeibaar (LNG) gemaakt. De traditionele brandstoffen (diesel en benzine) scoren hoog op basis van volume. Vandaar dat met een relatief beperkte tankinhoud grote afstanden (actieradius) af te leggen zijn. Vloeibaar waterstof heeft veel potentie doordat het goed scoort op basis van energie-inhoud per kilogram, al blijft de energie-inhoud per volume nog enigszins achter (zie Figuur 4.1). Ook veiligheid is een belangrijke technische indicator. Vooropgesteld dat alle voertuigen rijdend op alternatieve brandstoffen voldoen aan de strengste veiligheidseisen, zijn er wel verschillen. Aardgas valt bijvoorbeeld onder een andere wetgeving dan de vloeibare brandstoffen en een elektrisch voertuig heeft geen brandstofmotor en dus ook geen brandstoffen, waardoor er geen explosiegevaar is (zie Tabel 4.6). De voor- en nadelen van de verschillende alternatieven zijn in bijlage II opgenomen Figuur 4.1 Energie-inhoud per brandstofvorm (calorische onderwaarde) PPO Biodiesel Diesel Synthetische biodiesel Benzine 25 Biobutanol LPG Bio-ethanol Bio-DME Biomethanol LNG CNG Biogas Vloeibaar waterstof MJ/Kg Bron: Richtlijn 2009/28/EG van het Europees parlement en de raad, bewerking NEA Alternatieve brandstoffen

19 Tabel 4.6 Actieradius en veiligheid van voertuigen op alternatieve brandstoffen in vergelijking met gewone diesel Alternatieven Veiligheid Actieradius Biodiesel Vergelijkbaar met diesel Vergelijkbaar met diesel Ethanol Rijden op ethanol is veilig. Veiligheidsrisico neemt toe tijdens distributie 30% minder dan diesel CNG Aardgas is lichter dan lucht en vervliegt. Aardgas valt onder andere wetgeving (stoomwezen) en stelt dus andere eisen (bijv. tanks moeten van staal of composiet zijn met compartimenten die apart kunnen worden afgesloten en moeten vaker worden geïnspecteerd, ook stalling en garage van auto moet worden aangepast (aandrijving deuren, vonkvrije TL-balken) en monteur moet speciale opleiding hebben) maar is even veilig als diesel Beperkt, tot ±500 km LNG Vloeibaar aardgas is een koude vloeistof (-162º C) en daarom zijn thermische handschoenen en gezichtsbescherming bij het tanken verplicht en moeten vloerbeveiligende maatregelen worden genomen. In principe even veilig als diesel Enigszins beperkt, tot 1200 km Dual-fuel Dual-fuel maakt ook gebruik van aardgas (CNG en LNG) en heeft dus zelfde eisen Varieert, gemiddeld 1000 km met een maximum van km LPG Omdat de tanks als drukvaten zijn ontworpen is de kans op een beschadigde tank bij een ongeluk klein. LPG is zwaarder dan lucht en blijft hangen, wat tot gevaarlijke situaties zou kunnen leiden 30%- 40% minder dan diesel Elektrisch Veiliger dan diesel Zeer beperkt, tot 200 km Hybride Vergelijkbaar met diesel, aandachtspunt voor monteurs en veiligheidsdiensten is de hoogspanning Gunstiger dan elektrisch, ongunstiger dan diesel Waterstof Explosief, extra veiligheidsmaatregelen nodig Gunstiger dan elektrisch, ongunstiger dan diesel Synthetische diesel Vergelijkbaar met diesel Vergelijkbaar met diesel Bron: NEA Alternatieve brandstoffen

20 5 Omgevingsontwikkelingen De ontwikkeling van alternatieve brandstoffen in vrachtvoertuigen wordt in belangrijke mate beïnvloed door de overheid, de bedrijfswagenleveranciers en de brandstofleveranciers. De overheid kan door middel van subsidies en accijnsbeleid een alternatieve brandstofvorm voortrekken of juist achterstellen. Bedrijfswagenleveranciers bouwen de voertuigen en kunnen door hun Research & Development activiteiten een vrachtvoertuig op een alternatieve brandstof technisch verbeteren. De brandstofleveranciers zijn verantwoordelijk voor de beschikbaarheid van de alternatieve brandstoffen. Een alternatieve brandstof voor het vrachtvervoer kan alleen een succes worden als al deze partijen er in geloven en er mee aan de slag gaan. 5.1 De overheid In toekomst accijnzen op basis van CO2-uitstoot en energiewaarde Om de overheidsdoelstellingen te bereiken zal de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen moeten worden verminderd en de ontwikkeling in het gebruik van alternatieve brandstofvormen moeten worden versneld. Vandaar dat de Europese Commissie in het tweede kwartaal van 2011 een nieuw accijnsbeleid heeft gepresenteerd. In de toekomst zal accijns worden berekend op basis van CO2- uitstoot en energiewaarde. De Europese Unie hanteert momenteel een accijnsminimum dat lidstaten verplicht om een bepaald minimum accijnsbedrag te heffen. Lidstaten mogen daar met hun heffing wel boven zitten. De accijns op diesel in Nederland ligt ongeveer 10 eurocent boven dit Europees minimum. Als gevolg van de nieuwe regelgeving van de Europese Commissie zal het Europese accijnsminimum de komende jaren met enkele centen omhoog gaan, maar nog niet het Nederlandse niveau benaderen. Bijmenging De Europese richtlijn 2009/28/EG verplicht lidstaten in het kader van CO2-reductie en energiezekerheid intensief de inzet van Europese hernieuwbare, en emissiereducerende energieën te ondersteunen om daarmee Europese en nationale doelstellingen te kunnen halen. Eén van die Europese doelstellingen is dat in 2020 minstens 10% van alle brandstof in het vervoer uit hernieuwbare energie moet bestaan. Om deze doelstelling te bereiken heeft Nederland een verplichting tot bijmenging in brandstof voor vervoersdoeleinden opgelegd aan de sector. Voor deze verplichte bijmenging moeten duurzaam geproduceerde biobrandstoffen worden gebruikt, maar ook de inzet van duurzame elektriciteit en biogas telt mee. Voor 2011 is die verplichte bijmenging 4,25%. Dit percentage wordt langzaam verhoogd (4,5% in 2012, 5% in 2013 en 5,5% in 2014) om in 2020 te kunnen voldoen aan de Europese doelstelling van 10%. Ook in andere Europese landen gelden verplichtingen tot bijmenging. België kiest een vergelijkbaar pad, maar in Frankrijk geldt momenteel al een veel hogere bijmengverplichting. Het is goed zich in deze te realiseren dat naar mate het percentage bijmenging gaat toenemen, de kans op uitval, door de grote gevoeligheid van dieselmotoren voor hogere percentages bijmenging, zal toenemen. Voor bedrijfswagenleveranciers vormt dit nog een uitdaging. De verwachting is dat de biodiesel B30 (met dus 30% biodiesel) op termijn een soort standaard gaat worden in Europa, die op veel plaatsen te tanken zal zijn. In de Verenigde Staten lijkt juist B20 de standaard te worden. Certificaten Door deze verplichting tot bijmenging is er een levendige ruilhandel in certificaten ontstaan. Brandstofleveranciers die meer biobrandstof in hun diesel hebben dan de verplichte 4,25% kunnen hun overschot via certificaten verkopen aan collega s die tekort komen. Iets vergelijkbaars is aan de orde met aardgas. Dankzij groengascertificaten kan aardgas groen worden gemaakt. Biogas wordt ergens aan het aardgasnet toegevoegd, terwijl elders een klant aardgas tankt met een groengascertificaat. Feitelijk tankt hij aardgas met slechts een minimale bio-bijmenging, maar door het certificaat dat hij heeft gekocht, kan het wel doorgaan onder de naam groen gas. Richtlijnen voor samenstelling van alternatieve brandstoffen ontbreekt In de markt gaan geluiden op dat een voertuig op 100% biodiesel (B100) niet samengaat met Euro VI. De belangrijkste reden is dat de samenstelling van biodiesel sterk kan fluctueren, omdat nog geen duidelijke richtlijnen hierover zijn vastgesteld. Bedrijfswagenleveranciers moeten de auto op de juiste manier afstellen om te voldoen aan de Euro VI norm. Echter doordat de samenstelling van de biobrandstof fluctueert, is een juiste afstelling niet mogelijk. Na introductie van Euro V voertuigen is gebleken dat tijdens specifieke inzet (bijvoorbeeld bij distributiewerk is de verbranding minder optimaal doordat de motor niet de juiste temperatuur heeft) het voertuig niet altijd aan de Euro V-normen voldeed, ondanks dat het voertuig wetenschappelijk was goed gekeurd door de goede resultaten tijdens emissietesten. Vandaar dat de overheid bepaald heeft dat Euro VI-voertuigen tijdens hun gehele levensduur zullen moeten voldoen aan de Euro VI-normen. De emissies van deze voertuigen worden dus gemeten bij de uitlaat. Een goedkeuring verkregen uit onderzoek is niet meer voldoende. Voor het achteraf in- en ombouwen van alternatieve brandstoffen in bestaande voertuigen zal het hierdoor moeilijk worden om binnen de strenge eisen te blijven. Ook dual-fuel systemen zullen continue prestaties op het gebied van uitstoot moeten realiseren. Alternatieve brandstoffen

Jan Schouten. Volvo Truck Nederland

Jan Schouten. Volvo Truck Nederland Jan Schouten Quality Safety Environmental care A company driven by strong core values CO 2 -neutrale productie Eerste 100 % CO 2 -neutrale truckfabriek in Gent Windenergie, zonne-energie, biobrandstoffen

Nadere informatie

WHITEPAPER Alles over CNG

WHITEPAPER Alles over CNG WHITEPAPER Alles over CNG Betekenis CNG CNG is de afkorting van Compressed Natural Gas, ofwel: aardgas onder druk. Voor de productie van aardgas is geen raffinage nodig. Het aardgas wordt door het ondergrondse

Nadere informatie

Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging

Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014 Energie in Beweging Wat is Well to Wheel Met Well to Wheel wordt het totale rendement van brandstoffen voor wegtransport uitgedrukt Well to Wheel maakt duidelijk

Nadere informatie

Wie vooruit wil, rijdt duurzaam!

Wie vooruit wil, rijdt duurzaam! Wie vooruit wil, rijdt duurzaam! Noord-Nederland is een prachtig deel van Nederland. Prachtig vanwege de natuur, de mentaliteit van de mensen en de ruimte. Een plek waar duurzaamheid steeds meer ruimte

Nadere informatie

1.5 Alternatieve en gasvormige brandsstoffen

1.5 Alternatieve en gasvormige brandsstoffen 1.5 Alternatieve en gasvormige brandsstoffen Vooreerst worden de gasvormige brandstoffen uiteengezet. Vervolgens worden de verschillende alternatieve brandstoffen. 1.5.1 Gasvormige brandstoffen Aardgas

Nadere informatie

Clean fuel. LNG Facts & Figures

Clean fuel. LNG Facts & Figures 1 LNG Facts & Figures Waarom LNG Schoon Zonder nabehandeling voldoen aan emissie standaarden Veilig Lichter dan lucht als het verdampt Moeilijk ontsteekbaar Enorme voorraden Past in Europese doelstelling

Nadere informatie

Biomassa: brood of brandstof?

Biomassa: brood of brandstof? RUG3 Biomassa: brood of brandstof? Centrum voor Energie en Milieukunde dr ir Sanderine Nonhebel Dia 1 RUG3 To set the date: * >Insert >Date and Time * At Fixed: fill the date in format mm-dd-yy * >Apply

Nadere informatie

De Groningen weg van Broem naar Zoem

De Groningen weg van Broem naar Zoem NVRD Noord Nederland 14 maart 2019, Resato, Assen De Groningen weg van Broem naar Zoem Gerrit Griffioen Hoofd Materieel gemeente Groningen 1 Brandstof gerelateerd equipment Gemeente Groningen heeft ongeveer

Nadere informatie

Hoe kan innovatie helpen?

Hoe kan innovatie helpen? Themabijeenkomst 16 december: Luchtvervuiling, en hoe houden wij Nederland mobiel? Verkeer Toenemende en invloed luchtvervuiling: van milieu-eisen op de sector hoe kan 2 Inhoud Waar komen verkeersemissies

Nadere informatie

Mobiliteit. Verdiepende opdracht

Mobiliteit. Verdiepende opdracht 2015 Mobiliteit Verdiepende opdracht Inleiding In dit onderdeel kun je meer leren over het onderwerp Mobiliteit. Pagina 1 Inhoud 1. Mobiliteit... 3 1.1 Doel... 3 1.2 Inhoud... 3 Pagina 2 1. Mobiliteit

Nadere informatie

Milieuvriendelijke voertuigtechnologieën

Milieuvriendelijke voertuigtechnologieën Milieuvriendelijke voertuigtechnologieën Studiedag elektrische wagens en laadpalen 31 mei 2012 Overview Mobimix.be? Duurzaam vlootbeheer? Technologie Milieuprestaties Financieel Conclusies + vragen Overview

Nadere informatie

Introductie. Duurzame stedelijke distributie. Goevaers Consultancy. België 16 februari 2013

Introductie. Duurzame stedelijke distributie. Goevaers Consultancy. België 16 februari 2013 Goevaers Consultancy Duurzame stedelijke distributie België 16 februari 2013 GC Introductie Duurzaam goederen vervoer Duurzaamheid vraagt om samenwerking in de keten Nieuwe technologieën kunnen alleen

Nadere informatie

Klaar voor de toekomst. Scania Gasmotoren CNG & LNG

Klaar voor de toekomst. Scania Gasmotoren CNG & LNG Klaar voor de toekomst Scania Gasmotoren CNG & LNG Scania en het milieu Klimaatveranderingen ten gevolge van de uitstoot van broeikasgassen, steeds schaarser wordende natuurlijke grondstoffen (o.a. als

Nadere informatie

aardgas tank ik bij DATS 24 www.dats24.be CNG aardgas voor voertuigen De slimme ecomobiele toekomst is vandaag Transitiebrandstof

aardgas tank ik bij DATS 24 www.dats24.be CNG aardgas voor voertuigen De slimme ecomobiele toekomst is vandaag Transitiebrandstof CNG aardgas voor voertuigen CNG betekent letterlijk samengeperst natuurlijk gas en is eenvoudigweg de samengeperste variant van het aardgas dat we kennen voor huishoudelijk gebruik. CNG is al een tijdje

Nadere informatie

BRANDSTOFFEN WEGVERKEER

BRANDSTOFFEN WEGVERKEER BRANDSTOFFEN WEGVERKEER Update toekomstverkenning Paul Hofmeijer, 25 juni 2013 Partner MMG Advies Voor strategie, organisatieadvies en duurzame mobiliteit AGENDA 1. Actualiteiten uit media & drivers 2.

Nadere informatie

EFRO project. Factsheets rondvaart. Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek

EFRO project. Factsheets rondvaart. Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek EFRO project Factsheets rondvaart Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek 2 Inhoud Inleiding Technische opties voor een schonere vloot Emissie in de praktijk Overzicht Conclusies

Nadere informatie

Kansen en milieuaspecten van de verschillende nieuwe transportbrandstoffen

Kansen en milieuaspecten van de verschillende nieuwe transportbrandstoffen 1 Kansen en milieuaspecten van de verschillende nieuwe transportbrandstoffen, 11 februari 2014 2 Inhoud 1. Brandstofopties 2. Kansen en onzekerheden 3. Milieuaspecten 4. Conclusies & aanbevelingen 3 Alternatieve

Nadere informatie

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Bron 1: Elektrische auto s zijn duur en helpen vooralsnog niets. Zet liever in op zuinige auto s, zegt Guus Kroes. 1. De elektrische auto is in

Nadere informatie

Praktische opdracht Scheikunde Biomassa als brandstof

Praktische opdracht Scheikunde Biomassa als brandstof Praktische opdracht Scheikunde Biomassa als brandstof Praktische-opdracht door een scholier 694 woorden 13 april 2016 9 2 keer beoordeeld Vak Scheikunde Pagina 1 van 5 PO biomassa als brandstof (practicum

Nadere informatie

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst.

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Duurzame biomassa Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Nuon Postbus 4190 9 DC Amsterdam, NL Spaklerweg 0 1096 BA Amsterdam, NL Tel: 0900-0808 www.nuon.nl Oktober 01 Het groene alternatief Biomassa

Nadere informatie

Activiteiten van leveranciers van biobrandstoffen, ontwikkelingen en toekomstverwachtingen

Activiteiten van leveranciers van biobrandstoffen, ontwikkelingen en toekomstverwachtingen Activiteiten van leveranciers van biobrandstoffen, ontwikkelingen en toekomstverwachtingen Eric van den Heuvel 18 maart 2015 Presentatie tijdens het Truck van de Toekomst evenement - Hardenberg Inpakken

Nadere informatie

Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst. Kivi Niria congres Sustainable Mobility

Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst. Kivi Niria congres Sustainable Mobility Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst Kivi Niria congres Sustainable Mobility Rob van der Sluis 1 Van fossiel naar duurzaam Andere brandstof / energiedrager Andere infrastructuur

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen Afsluitende les Leerlingenhandleiding Alternatieve brandstoffen Inleiding Deze chemie-verdiepingsmodule over alternatieve brandstoffen sluit aan op het Reizende DNA-lab Racen met wc-papier. Doel Het Reizende

Nadere informatie

2016-04-15 H2ECOb/Blm HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling

2016-04-15 H2ECOb/Blm HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling Op de internationale milieuconferentie in december 2015 in Parijs is door de deelnemende landen afgesproken, dat de uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

Seminar Schone Voertuigtechnieken

Seminar Schone Voertuigtechnieken Seminar Schone Voertuigtechnieken Milieu 2012 Hans Bosma, HAN Automotive Lejo Buning, HAN Automotive Peter Kerris, NVRD o Achtergrond Agenda o Overzicht: emissies en andere omgevingsfactoren o Afwegingskader

Nadere informatie

Een mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken

Een mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken Hoofdstuk 5 In vuur en vlam 5.1 Brand! Voorwaarden voor verbranding Ontbrandingstemperatuur De temperatuur waarbij een stof gaat branden De ontbrandingstemperatuur is ook een stofeigenschap. Er zijn drie

Nadere informatie

WHITEPAPER. Duurzaam transport met LNG-trucks

WHITEPAPER. Duurzaam transport met LNG-trucks WHITEPAPER Duurzaam transport met LNG-trucks Het terugbrengen van de CO 2 uitstoot is een belangrijk thema binnen de transportsector. Zowel dienstverleners als verladers trekken hierbij vaak samen op.

Nadere informatie

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Scheikunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Fossiele brandstof Koolwaterstof Onvolledige verbranding Broeikaseffect Brandstof ontstaan door het afsterven van levende organismen,

Nadere informatie

Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden

Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Een inleiding op de Technical Guidance Koolstofkringloop Waar gaat deze folder over? Duurzame mobiliteit is een hot

Nadere informatie

Voordelig tanken en schoon rijden met CNG Net

Voordelig tanken en schoon rijden met CNG Net Voordelig tanken en schoon rijden met CNG Net CNG Net Verantwoorde mobiliteit Mobiliteit is voor iedereen van belang, nu, maar ook in de toekomst. Het gebruik van traditionele brandstoffen veroorzaakt

Nadere informatie

LNG is meer dan een nieuwe brandstof Het is pure concurrentiekracht... LNG, de brandstof van de toekomst is nu beschikbaar

LNG is meer dan een nieuwe brandstof Het is pure concurrentiekracht... LNG, de brandstof van de toekomst is nu beschikbaar LNG is meer dan een nieuwe brandstof Het is pure concurrentiekracht... LNG, de brandstof van de toekomst is nu beschikbaar De transportsector stapt over op LNG... De brandstof van de toekomst Liquefied

Nadere informatie

4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting

4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting 5,2 Samenvatting door Syb 763 woorden 4 keer beoordeeld 4 maart 2018 Vak Natuurkunde Methode Pulsar Natuurkunde H6 Samenvatting PARAGRAAF 1 Er zijn veel verschillende soorten energie: Bewegingsenergie

Nadere informatie

Introductie. Annelies van der Kolk. Gedeputeerde klimaat en milieu. Provincie Gelderland

Introductie. Annelies van der Kolk. Gedeputeerde klimaat en milieu. Provincie Gelderland Introductie Energiebesparing én meer duurzame energie moeten we de komende jaren in een hoger tempo dan nu realiseren. Auto s, vrachtwagens en ander gemotoriseerd verkeer dragen in hoge mate bij aan het

Nadere informatie

DE NIEUWE VOLVO FM METHAAN-DIESEL. Een doorbraak voor gasaangedreven zware voertuigen

DE NIEUWE VOLVO FM METHAAN-DIESEL. Een doorbraak voor gasaangedreven zware voertuigen DE NIEUWE VOLVO FM METHAAN-DIESEL Een doorbraak voor gasaangedreven zware voertuigen HOGE PRESTATIES, ZEER EFFICIËNT - ÉN EEN DUURZAME OPLOSSING De introductie van de Volvo FM Methaan-Diesel betekent

Nadere informatie

GTL SPECIAL 2013. nieuw product nu leverbaar! Alternatieve brandstoffen. Gat in de markt of verre toekomstmuziek? januari 2013. in gesprek met...

GTL SPECIAL 2013. nieuw product nu leverbaar! Alternatieve brandstoffen. Gat in de markt of verre toekomstmuziek? januari 2013. in gesprek met... GTL SPECIAL 2013 januari 2013 Gas To Liquid nieuw product nu leverbaar! in gesprek met... Alternatieve brandstoffen. Gat in de markt of verre toekomstmuziek? GTL FEITEN REDUCEER UW CO2 FOOTPRINT MET GTL!

Nadere informatie

Energietransitie bij Mobiliteit

Energietransitie bij Mobiliteit Energietransitie bij Mobiliteit Aanpak openbaar vervoer in Zuid-Holland Jan Ploeger Presentatie voor Inspiratiedag KPVV 15 oktober 2015 In Zuid-Holland is pas 2,2 % van het energieverbruik duurzaam. Nationale

Nadere informatie

De maatregelen bestaan in hoofdlijnen uit: Betrekken medewerkers bij reduceren energieverbruik en reduceren CO2-uitstoot

De maatregelen bestaan in hoofdlijnen uit: Betrekken medewerkers bij reduceren energieverbruik en reduceren CO2-uitstoot Beleidsverklaring Co2 Deze beleidsverklaring met betrekking tot de CO2 uitstoot is onderdeel van het door M, van der Spek Hoveniersbedrijf B.V. gevoerde milieubeleid. M. van der Spek Hoveniersbedrijf B.V.

Nadere informatie

Les Biomassa. Werkblad

Les Biomassa. Werkblad LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne-energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

(autogas en propaan)

(autogas en propaan) Petitie Geen accijnsverhoging LPG (autogas en propaan) De Vereniging Vloeibaar Gas (VVG) vraagt u de voorgenomen accijnsverhoging op LPG met 0,07 per liter naar 0,18 per liter per 1 januari 2014 niet door

Nadere informatie

waterstof waarmee de elektromotor van de auto wordt aangedreven - auto's voorzien van een brandstofcel die elektrische energie produceert uit

waterstof waarmee de elektromotor van de auto wordt aangedreven - auto's voorzien van een brandstofcel die elektrische energie produceert uit Hoe overleeft de auto de energietransitie? 1 Inleiding De energietransitie - dus de overschakeling van het gebruik van fossiele brandstoffen naar dat van duurzame middelen voor energieopwekking - zal consequenties

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2009 2010 31 066 Belastingdienst Nr. 91 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 13 juli 2010

Nadere informatie

Soorten brandstoffen en aandrijvingen. Alternatieve Brandstoffen. Alternatieve Brandstoffen. Enkele voorbeelden. Alternatieve aandrijvingen

Soorten brandstoffen en aandrijvingen. Alternatieve Brandstoffen. Alternatieve Brandstoffen. Enkele voorbeelden. Alternatieve aandrijvingen Soorten brandstoffen en aandrijvingen WATT Roadshow wagens, alternatieve transportmiddelen en technologie De voor- en nadelen van WATT-voertuigen Prof. Joeri Van Mierlo Conventionele brandstoffen Benzine,

Nadere informatie

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne- energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Leerlingenhandleiding

Leerlingenhandleiding Leerlingenhandleiding Afsluitende module Alternatieve Brandstoffen - Chemie verdieping - Ontwikkeld door dr. T. Klop en ir. J.F. Jacobs Op alle lesmaterialen is de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Gelijk

Nadere informatie

Wie zijn wij? Esso brandstoffen. Eigen tankstations. Brandstoffen. Strategische voorraad tot 23 miljoen liter. Levering binnen uur

Wie zijn wij? Esso brandstoffen. Eigen tankstations. Brandstoffen. Strategische voorraad tot 23 miljoen liter. Levering binnen uur Welkom In 1948 begonnen in Groot-Ammers Smeermiddelen Brandstoffen Wie zijn wij? Esso brandstoffen Eigen tankstations Strategische voorraad tot 23 miljoen liter Levering binnen 24-48 uur Eigen logistiek

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2016, Vito, oktober 2017 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2016 bedraagt 6,4% Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

GTL SPECIAL 2013. nieuw product nu leverbaar! Alternatieve brandstoffen. Gat in de markt of verre toekomstmuziek? januari 2013. in gesprek met...

GTL SPECIAL 2013. nieuw product nu leverbaar! Alternatieve brandstoffen. Gat in de markt of verre toekomstmuziek? januari 2013. in gesprek met... GTL SPECIAL januari nieuw product nu leverbaar! in gesprek met... Alternatieve brandstoffen. GTL FEITEN REDUCEER UW CO2 FOOTPRINT MET GTL! column Peter Ontwikkelingen Zoals in GEVAT #4 (december jl.) reeds

Nadere informatie

Een ei wordt tijdens het bakken verhit. Er moet constant warmte toegevoegd worden, deze reactie is daarom endotherm.

Een ei wordt tijdens het bakken verhit. Er moet constant warmte toegevoegd worden, deze reactie is daarom endotherm. 8.1 1. Tijdens de verbranding van a. aluminium ontstaat er aluminiumoxide, b. koolstof ontstaat er koolstofdioxide, c. magnesiumsulfide ontstaan er magnesiumoxide en zwaveldioxide, want de beginstof bevat

Nadere informatie

Rijden op groen gas Feiten en cijfers

Rijden op groen gas Feiten en cijfers Rijden op groen gas Feiten en cijfers Rijden op groen gas Transporteurs, bedrijven en particulieren rijden steeds vaker op groen gas. Er komt meer groen gas beschikbaar en het aantal auto s dat op groen

Nadere informatie

E85 he15 BIODIESEL BIOGAS GROEN GAS WATERSTOF AARDGAS LPG LNG

E85 he15 BIODIESEL BIOGAS GROEN GAS WATERSTOF AARDGAS LPG LNG E85 he15 BIODIESEL BIOGAS GROEN GAS WATERSTOF AARDGAS LPG LNG 26 DUURZAME MOBILITEIT 2009 Change EEN DUURZAMER PALET VAN BRANDSTOFFEN Bij de pomp wordt de brandstof steeds schoner. Door de toevoeging van

Nadere informatie

Ecotanken quiz antwoorden

Ecotanken quiz antwoorden Ecotanken quiz antwoorden 1. Waarom laten we, steeds vaker, auto s rijden op alternatieve brandstoffen. A: De minerale (fossiele) stoffen raken op B: Slecht voor het milieu Uitleg vraag 1 Alle stoffen

Nadere informatie

FOSSIELE BRANDSTOFFEN

FOSSIELE BRANDSTOFFEN FOSSIELE BRANDSTOFFEN De toekomst van fossiele energiebronnen W.J. Lenstra Inleiding Fossiele energiebronnen hebben sinds het begin van de industriele revolutie een doorslaggevende rol gespeeld in onze

Nadere informatie

Ga vooruit naar een duurzame toekomst.

Ga vooruit naar een duurzame toekomst. Ga vooruit naar een duurzame toekomst. Rijden op OGO CNG is schoner, goedkoper en makkelijk. Verder vooruit Inhoudsopgave Duurzame en betaalbare mobiliteit binnen handbereik 4 Groeiende behoefte naar duurzaamheid

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2015, Vito, september 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2015 bedraagt 6,0 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

aardgas tank ik bij DATS 24 www.dats24.be CNG aardgas voor voertuigen De slimme ecomobiele toekomst is vandaag Transitiebrandstof

aardgas tank ik bij DATS 24 www.dats24.be CNG aardgas voor voertuigen De slimme ecomobiele toekomst is vandaag Transitiebrandstof aardgas voor voertuigen betekent letterlijk samengeperst natuurlijk gas en is eenvoudigweg de samengeperste variant van het aardgas dat we kennen voor huishoudelijk gebruik. is al een tijdje populair als

Nadere informatie

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Duurzaamheid Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige

Nadere informatie

Vloeibaar aardgas - Liquid Natural Gas (LNG) Voordelen en uitdagingen. Jan Van Houwenhove 3 December 2015

Vloeibaar aardgas - Liquid Natural Gas (LNG) Voordelen en uitdagingen. Jan Van Houwenhove 3 December 2015 Vloeibaar aardgas - Liquid Natural Gas (LNG) Voordelen en uitdagingen Jan Van Houwenhove 3 December 2015 Agenda Cryo Advise Aardgas - eigenschappen Voordelen Uitdagingen Cryo Advise advies voor LNG systemen

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse

Nadere informatie

Voordelig tanken en schoon rijden met CNG Net

Voordelig tanken en schoon rijden met CNG Net Voordelig tanken en schoon rijden met CNG Net CNG Net Verantwoorde mobiliteit Mobiliteit is voor iedereen van belang, nu, maar ook in de toekomst. Het gebruik van traditionele brandstoffen veroorzaakt

Nadere informatie

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden. Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer

Nadere informatie

Welkom. Terence Otemann Area Service Manager DAF Nederland A PACCAR COMPANY DRIVEN BY QUALITY

Welkom. Terence Otemann Area Service Manager DAF Nederland A PACCAR COMPANY DRIVEN BY QUALITY Welkom Terence Otemann Area Service Manager DAF Nederland OP WEG NAAR NOG SCHONER TRANSPORT GLOBAL WARMING LUCHT KWALITEIT Local Nationaal Week + trip ~ 1500km 2-3 day trip ~ 500km 1 day trip ~ 250km DC

Nadere informatie

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening Indicator 12 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energie speelt een cruciale

Nadere informatie

Samenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5

Samenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5 Samenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5 Samenvatting door R. 956 woorden 12 oktober 2015 7,4 4 keer beoordeeld Vak NaSk 1 Paragraaf 1 De belangrijkste energiebronnen in huis zijn elektriciteit en aardgas. De meeste

Nadere informatie

EEN NIEUWE KIJK OP DIESELAUTO S

EEN NIEUWE KIJK OP DIESELAUTO S WHITEPAPER DIESELFEITEN EEN NIEUWE KIJK OP DIESELAUTO S DIESEL, BENZINE OF KIES IK VOOR EEN ALTERNATIEVE BRANDSTOF? Diesel maakt heel lang de dienst uit binnen het wagenpark van bedrijven. Dieselbrandstof

Nadere informatie

Bioethanol in den Niëderlanden

Bioethanol in den Niëderlanden Bioethanol in den Niëderlanden Nationale Ziele und Bioethanol für Mobilität Age van der Mei 13 december 2007 DUINN Age van der Mei. Dit werk is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit dit stuk mag worden

Nadere informatie

Emissies van het wegverkeer in België 1990-2030

Emissies van het wegverkeer in België 1990-2030 TRANSPORT & MOBILITY LEUVEN VITAL DECOSTERSTRAAT 67A BUS 1 3 LEUVEN BELGIË http://www.tmleuven.be TEL +32 (16) 31.77.3 FAX +32 (16) 31.77.39 Transport & Mobility Leuven is een gezamenlijke onderneming

Nadere informatie

DUURZAME ENERGIE IN DE GARNALENVISSERIJ. 12 december 2014 Henk Oudman

DUURZAME ENERGIE IN DE GARNALENVISSERIJ. 12 december 2014 Henk Oudman DUURZAME ENERGIE IN DE GARNALENVISSERIJ 12 december 2014 Henk Oudman HOMARTEC Consultancy voor maritieme technologie; Sinds 2008; Machinekamer installaties; Specialisatie Energie en Milieu; Referenties:

Nadere informatie

Milieuvriendelijke voertuigtechnologieën

Milieuvriendelijke voertuigtechnologieën Milieuvriendelijke voertuigtechnologieën Is uw bestuur er klaar voor? Praktijkdag Nieuwe Mobiliteit - Brugge - 11 september 2012 Overview Mobimix.be? Moeten we er wel klaar voor zijn? Zijn de technologieën

Nadere informatie

Biodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid.

Biodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid. Biodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid. Een Levens Cyclus Duurzaamheids Analyse Auteur: Baukje Bruinsma November 2009 Samenvatting. Door het verbranden van fossiele

Nadere informatie

Ontwikkelingen in aandrijftechniek en de rol van biobrandstoffen. Jaap Tuinstra, Manager Public Affairs, Pon

Ontwikkelingen in aandrijftechniek en de rol van biobrandstoffen. Jaap Tuinstra, Manager Public Affairs, Pon Ontwikkelingen in aandrijftechniek en de rol van biobrandstoffen Jaap Tuinstra, Manager Public Affairs, Pon ONZE 4 BUSINESS CLUSTERS AUTOMOTIVE BIKE EQUIPMENT & POWER SYSTEMS INDUSTRIAL MOBILITY PON WERELDWIJD

Nadere informatie

Informatiebijeenkomst schone scheepvaart. SHIP, 1 november Henri van der Weide

Informatiebijeenkomst schone scheepvaart. SHIP, 1 november Henri van der Weide Informatiebijeenkomst schone scheepvaart SHIP, 1 november Henri van der Weide Vluchtige organische stoffen (VOS), geur van lading en geluid bij overslag Kooldioxide (CO2),Stikstofoxiden (NO X), Zwaveloxiden

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 2.9, vijfde lid, van het Besluit brandstoffen luchtverontreiniging;

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 2.9, vijfde lid, van het Besluit brandstoffen luchtverontreiniging; STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 2001 10 februari 2012 Regeling van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu van 25 januari 2012, nr. IenM/BSK-2012/6584

Nadere informatie

Duurzame mobiliteit in de praktijk

Duurzame mobiliteit in de praktijk Duurzame mobiliteit in de praktijk Raymond Gense Manager duurzame ontwikkeling Pon Holdings Mobiliteit en duurzaamheid 16 Januari 2009 1 Inhoud: Wat is Duurzame mobiliteit Welke Duurzame voertuigoplossingen

Nadere informatie

EEN ELEKTRISCHE WAG E N? D E P R O S,

EEN ELEKTRISCHE WAG E N? D E P R O S, EEN ELEKTRISCHE WAG E N? D E P R O S, D E C O N T R A S E N D E P R E M I E S. Elektrische wagens zijn in. De We vertellen u alles wat u moet media hebben er de mond van vol, weten over elektrische wagens.

Nadere informatie

1.6 Alternatieve aandrijving

1.6 Alternatieve aandrijving 1.6 Alternatieve aandrijving In deze paragraaf worden alternatieve aandrijvingen behandeld. Er wordt dieper ingegaan op elektrische aandrijving waarbij batterijgestuurde aandrijving en aandrijving door

Nadere informatie

Waarom doen we het ook alweer?

Waarom doen we het ook alweer? Apart inzamelen van gft-afval Als Vereniging Afvalbedrijven stimuleren we dat al het afval in Nederland op de juiste manier wordt verwerkt. Hierbij houden we rekening met het milieu en de kosten. De meest

Nadere informatie

Zie het auto-overzicht van Athlon Car Lease.

Zie het auto-overzicht van Athlon Car Lease. VEELGESTELDE VRAGEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN A. Voertuigen en mogelijkheden 1. Met welke voertuigen kun je elektrisch rijden? Elektrisch rijden op de weg kun je met een fiets, scooter of auto. Om met een

Nadere informatie

Waterstof: de energiedrager van de toekomst. Frank de Bruijn. Waterstof. Een Gas Kleurloos;Geurloos;Niet Giftig; Brandbaar

Waterstof: de energiedrager van de toekomst. Frank de Bruijn. Waterstof. Een Gas Kleurloos;Geurloos;Niet Giftig; Brandbaar Waterstof: de energiedrager van de toekomst Frank de Bruijn www.ecn.nl Waterstof Een Gas Kleurloos;Geurloos;Niet Giftig; Brandbaar Hoge energie dichtheid op gewichtsbasis Lage energiedichtheid op volumebasis

Nadere informatie

130 PARTIJEN HEBBEN SAMEN VISIE DUURZAME BRANDSTOFFEN- MIX OPGESTELD

130 PARTIJEN HEBBEN SAMEN VISIE DUURZAME BRANDSTOFFEN- MIX OPGESTELD 8 ACHTERGROND 35 MEGATON DE VOORSPELDE CO 2-UITSTOOT VAN HET WEGVERKEER IN 2050 130 PARTIJEN HEBBEN SAMEN VISIE DUURZAME BRANDSTOFFEN- MIX OPGESTELD 2035 STREEFJAAR WAARIN ALLE NIEUWE AUTO S CO 2-EMISSIE

Nadere informatie

Presentatie 3 nov NVRD Noord. Innoveren met afval. Wat speelt er zich af bij:

Presentatie 3 nov NVRD Noord. Innoveren met afval. Wat speelt er zich af bij: Presentatie 3 nov. 2016 NVRD Noord Innoveren met afval Wat speelt er zich af bij: Stadsbeheer gemeente Groningen Gerrit Griffioen Afdeling Materieel Wij nemen u mee in onze innovaties: Duurzaam inzetbare

Nadere informatie

Tarieven met ingang van 1 juli 2012

Tarieven met ingang van 1 juli 2012 12345 Tarieven met ingang van 1 juli 2012 Motorrijtuigenbelasting In deze brochure vindt u de tarieven van motor rijtuigenbelasting voor motoren, personenauto s, bestelauto s, autobussen en vrachtauto

Nadere informatie

Tarieven met ingang van 1 januari 2013

Tarieven met ingang van 1 januari 2013 12345 Tarieven met ingang van 1 januari 2013 Motorrijtuigenbelasting In deze brochure vindt u de tarieven van motor rijtuigenbelasting voor motoren, personenauto s, bestelauto s, autobussen en vrachtauto

Nadere informatie

3.3 Straddle Carriers

3.3 Straddle Carriers 3.3 Straddle Carriers 3.3.1 Inleiding Straddle carriers worden aangedreven door dieselmotoren (6 of 8 cilindermotoren). Deze motoren voldoen allen aan de Tier 3 standaard, de nieuwere uitvoeringen aan

Nadere informatie

De oorspronkelijke versie van deze opgave is na het correctievoorschrift opgenomen.

De oorspronkelijke versie van deze opgave is na het correctievoorschrift opgenomen. Toelichting bij Voorbeeldopgaven Syllabus Nieuwe Scheikunde HAVO De opgave is een bewerking van de volgende CE-opgave: LPG 2007-2de tijdvak De oorspronkelijke versie van deze opgave is na het correctievoorschrift

Nadere informatie

September Sectorstudie Transport en Logistiek. Stilstand CO2-reductie in Transport & Logistiek

September Sectorstudie Transport en Logistiek. Stilstand CO2-reductie in Transport & Logistiek September 2017 Sectorstudie Transport en Logistiek Stilstand CO2-reductie in Transport & Logistiek Inzet van alternatieve brandstoffen in een impasse Colofon Auteurs M.R.J. Kindt S.J. van der Meulen Redactie

Nadere informatie

CO2 prestatieladder. Het CO2-verbruik reduceren binnen de gehele organisatie. Inzicht. Doelstelling CO2-reductie

CO2 prestatieladder. Het CO2-verbruik reduceren binnen de gehele organisatie. Inzicht. Doelstelling CO2-reductie CO2 prestatieladder Het CO2-verbruik reduceren binnen de gehele organisatie Inzicht De CO2-emissie (footprint) van J. van Etten Holding geeft de totale hoeveelheid CO2- productie die vrijkomt onder andere

Nadere informatie

Tarieven met ingang van 1 april 2011

Tarieven met ingang van 1 april 2011 12345 Tarieven met ingang van 1 april 2011 Motorrijtuigenbelasting In deze brochure vindt u de tarieven van motor rijtuigenbelasting voor motoren, personenauto s, bestelauto s, autobussen en vrachtauto

Nadere informatie

CO 2 Reductie doelstellingen

CO 2 Reductie doelstellingen CO 2 Reductie doelstellingen Gebr. Griekspoor BV Innovatief Proactief Duurzaam Betrokken Nieuw-Vennep 5 november 2013 Dilia van der Want. Afdeling KAM Akkoord directie: Datum: Handtekening: 0.0 Inhoudsopgave

Nadere informatie

Duurzaam Groninger wagenpark

Duurzaam Groninger wagenpark NVRD Grondstoffencongres 28 maart 2019 Duurzaam Groninger wagenpark Gerrit Griffioen Hoofd Materieel gemeente Groningen Brandstof aangedreven equipment Circa 230.000 inwoners Gemeente Groningen heeft ongeveer

Nadere informatie

E85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof.

E85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof. Energielabel auto Personenwagens moeten voorzien zijn van een zogenaamd energielabel. Deze maatregel is ingesteld om de consument de mogelijkheid te geven om op eenvoudige wijze het energieverbruik van

Nadere informatie

Fleetclub van 100. Welkom

Fleetclub van 100. Welkom Fleetclub van 100 Welkom Fleetclub van 100 Welkom Michel Dudok Manager Fleetsales & Leasing Doel van deze workshop Na afloop van de workshop bent u op de hoogte van De achtergronden, techniek en actuele

Nadere informatie

KIVI NIRIA jaarcongres 2013 1

KIVI NIRIA jaarcongres 2013 1 2 KIVI NIRIA Jaarcongres 2013 Sustainable Mobility voor duurzame Toenemende invloed innovatie van milieu-eisen op de sector Inhoud Euro-normen CO 2 -normen waarom werken ze? katalysator voor innovatie

Nadere informatie

Tarieven met ingang van 1 januari 2011

Tarieven met ingang van 1 januari 2011 12345 Tarieven met ingang van 1 januari 2011 Motorrijtuigenbelasting In deze brochure vindt u de tarieven van motor rijtuigenbelasting voor motoren, personenauto s, bestelauto s, autobussen en vrachtauto

Nadere informatie

Boeren met energie. 11 November 2010

Boeren met energie. 11 November 2010 Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen

Nadere informatie

BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn

BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN Johan van Groenestijn johan.vangroenestijn@tno.nl Biobased Economy In de Biobased Economy wordt biomassa gebruikt voor de productie van energie, transportbrandstoffen,

Nadere informatie

De groene delta van Nijmegen

De groene delta van Nijmegen GDF SUEZ LNG Solutions Workshop GDF SUEZ LNG Solutions - 10 oktober 2014 Leon Sluiman Manager operations & Technology De groene delta van Nijmegen GDF SUEZ LNG Solutions WAT IS LNG LNG: HET PRODUCT Vloeibaar

Nadere informatie

Halfjaarlijkse rapportage footprint, doelstellingen en maatregelen

Halfjaarlijkse rapportage footprint, doelstellingen en maatregelen A. Hak Infranet - CO 2-emissies scope 1 en 2 - eerste helft 2018 Inleiding A. Hak Infranet was gecertificeerd op niveau 5 van de CO 2-Prestatieladder, en is in 2017 terug naar niveau 3. Onze nulmeting

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie