Met groter gemak, minder in de afvalbak. Advies over definities en duurzaamheidseisen van reststromen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Met groter gemak, minder in de afvalbak. Advies over definities en duurzaamheidseisen van reststromen"

Transcriptie

1 Met groter gemak, minder in de afvalbak Advies over definities en duurzaamheidseisen van reststromen

2 30 juni 2011 De Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa bestaat uit: Dorette Corbey (voorzitter), Prem Bindraban, Dominic Boot, Hugo Buis, Bart-Willem ten Cate, Daan Dijk, André Faaij, Wilfred Hadders, Jeroen Kloos, Willem-Jan Laan, Karen Lagendijk, Karlijn van Lierop, Gerrit Meester, Madelon Meijer, Daniëlle de Nie, Annemarie van der Rest, Sven Sielhorst, Pier Vellinga, Arthur van Weldam en Ron Wit. Ella Lammers en Rob Cornelissen vormen het secretariaat. 1

3 Aanleiding Met groter gemak, minder in de afvalbak Advies over definities en duurzaamheidseisen van reststromen Afval bestaat niet, althans niet binnen een duurzame economie. Het streven is om de afvalbak leeg te houden, door alle reststromen van het productieproces en alle overblijfselen na consumptie opnieuw te gebruiken of nuttig toe te passen. In de biobased economy zijn reststromen business, en dat is goed omdat de afvalbak daarmee leeg blijft. Door inzet van reststromen wordt waarde toegekend aan wat voorheen afval was. Dat is ook goed voor de economie en de werkgelegenheid. Beleid moet erop gericht zijn om belemmeringen voor hergebruik of andere toepassingen weg te nemen. Maar is de inzet van reststromen altijd duurzaam? En wanneer is er sprake van een reststroom of van een hoofdproduct? Zijn er geen verkeerde prikkels om grondstoffen voortijdig te bestempelen tot reststromen, waaraan minder duurzaamheidseisen worden gesteld? In de biobased economy worden vaak reststromen ingezet uit de bosbouw en de landen tuinbouw. Dit zijn vaste biomassastromen. Voor vaste biomassastromen die ingezet worden voor elektriciteit en warmte ontbreken wettelijke duurzaamheidseisen. Wel doet de Europese Commissie een aanbeveling om aan te sluiten bij de wettelijke duurzaamheidcriteria voor biobrandstoffen, zoals deze zijn vastgelegd in de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie (RED; Renewable Energy Directive). In eerdere adviezen (Duurzaamheidscriteria voor vaste biomassa; Nederland Duurzaam aan kop) is de Commissie Corbey ingegaan op de noodzaak van duurzaamheidscriteria ook voor vaste biomassa, en hoe een dergelijk duurzaamheidskader eruit zou moeten zien. Meer aandacht is nog nodig voor een heldere definitie voor reststromen en de corresponderende duurzaamheidscriteria. Vooral voor de elektriciteitssector is duidelijkheid over hoe om te gaan met reststromen van groot belang. Een wettelijk kader ontbreekt, terwijl vrijwillige systemen voor duurzaamheidscertificering geen eenduidige definities voor reststromen hanteren, en ook verschillende duurzaamheidseisen stellen aan reststromen. Voor de markt is het daarmee onduidelijk hoe moet worden aangetoond dat de ingezette reststromen duurzaam zijn. Sommige ondernemers volgen de richtlijnen van de NTA 8080, waarbij voor reststromen zonder economische waarde niet naar de voorketen hoeft te worden gekeken. Andere ondernemers kiezen voor certificeringsystemen waarbij wél de voorketen wordt meegenomen en waarbij getoetst wordt op alle duurzaamheidseisen. Dit advies gaat specifiek in op reststromen van vaste biomassa. Het advies doet een voorstel voor definities en de corresponderende duurzaamheidseisen. Hiermee is het een verdere uitwerking van het advies Nederland duurzaam aan kop dat een voorstel doet voor duurzaamheidscriteria voor vaste biomassa. 2

4 Achtergrond De Commissie Cramer (Toetsingskader voor duurzame biomassa, 2007) stelde dat het gebruik van afval voor energie toe te juichen is, en dat daarom aan afval of reststromen niet dezelfde duurzaamheidseisen gesteld hoeven te worden als aan hoofdproducten. Alleen de broeikasgasbalans en bodemkwaliteit werden van belang geacht. Echter, wanneer een reststroom een economische waarde heeft van meer dan 10% van het hoofdproduct geldt deze uitzondering niet en moet aan alle duurzaamheidseisen worden voldaan. De gedachte hierachter was dat het niet te gemakkelijk moet zijn om een biomassastroom als reststroom te definiëren, die niet verantwoordelijk wordt gesteld voor de duurzaamheid van de voorketen. De grens van 10% economische waarde is vrij arbitrair gekozen in de Commissie Cramer, en bij gebrek aan een beter alternatief. In het kader van de ontwikkeling van de NTA 8080 is opnieuw deze discussie gevoerd, maar ook in deze contet bleek het niet mogelijk een beter alternatief te verwoorden. De definitie en duurzaamheidseisen van de Commissie Cramer zijn daarom overgenomen in de NTA Wel is een uitzondering gemaakt voor secundaire en tertiaire reststromen, waar niet meer getoetst hoeft te worden aan het criterium van bodemkwaliteit (omdat deze reststromen vrijkomen bij een verwerkingsproces is dit criterium niet relevant). Voor biobrandstoffen en vloeibare biomassastromen voor elektriciteit zijn duurzaamheidscriteria opgenomen in de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie (RED; Renewable Energy Directive). Hierin wordt specifiek aandacht geschonken aan reststromen: biobrandstoffen en vloeibare biomassa die vervaardigd zijn uit niet van landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw afkomstige afvalstoffen of residuen hoeven niet aan alle duurzaamheidseisen te voldoen, maar alleen aan de eisen voor broeikasgasemissies. In een CEN norm 1 wordt een verdere uitwerking gemaakt van deze definities. Ook ontwikkelt CEN een stroomschema om te kunnen differentiëren tussen een co-product en afval/residuestromen. Voor vaste biomassa is ook de Europese wetgeving voor illegale houtkap van belang 2. Deze wet verplicht ondernemers om aan te tonen dat ingezette houtstromen niet uit illegale kap afkomstig zijn. 1 pren :2010, concept 2 Illegal logging, Reg.no. 995/2010 3

5 Overwegingen a. Beleid moet bevorderen dat reststromen niet verdwijnen in een afvalbak, maar zoveel mogelijk opnieuw gebruikt worden. Een waarborg is nodig dat geen prikkels worden gecreëerd die het aantrekkelijk maken waardevolle grondstoffen tot reststoom te bestempelen, waaraan minder duurzaamheidseisen worden gesteld. b. Definities voor reststromen moeten helder en eenduidig zijn, zodat deze gemakkelijk bruikbaar zijn in de praktijk van certificering. Een koppeling met prijzen van de grondstof (zoals is opgenomen in de NTA 8080) laat teveel ruimte over voor discussie. Prijzen van reststromen zijn immers zeer volatiel en niet overal in de wereld gelijk. c. Eén generiek set duurzaamheidscriteria is nodig, ongeacht de toepassing (biobrandstoffen, elektriciteit of gas). In een biobased economy en met de ontwikkeling van betere technieken (tweede generatie biobrandstoffen) vervaagt het onderscheid tussen biomassastromen voor transportbrandstoffen en voor elektriciteit gaandeweg. d. Omdat op termijn ook agrarische restproducten op grote schaal ingezet kunnen worden voor energie, is de bodemkwaliteit een punt van zorg. Bestaande certificeringsystemen, zoals de NTA 8080, bieden aanknopingspunten voor criteria om de bodemkwaliteit te waarborgen. e. Europese harmonisatie is van belang. Als enige lidstaat heeft de UK in haar stimuleringsbeleid voor bio-energie duurzaamheidseisen voor vaste biomassa opgenomen. Hierbij wordt aangesloten bij de RED duurzaamheidscriteria, ook voor de definities van afval en reststromen. f. Definities en duurzaamheidscriteria voor vaste biomassa moeten niet strijdig zijn met andere Europese wetgeving, zoals de wetgeving voor illegal logging waarin voor hout (ook voor reststromen) moet worden aangetoond dat dit niet verkregen is uit illegale houtkap. 4

6 Advies 1. De Commissie Corbey adviseert om voor definities en duurzaamheidseisen voor reststromen van vaste biomassa aan te sluiten bij de RED. De RED maakt een uitzondering voor biobrandstoffen en vloeibare biomassa die vervaardigd zijn uit niet van landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw afkomstige afvalstoffen of residuen. Deze hoeven niet aan alle duurzaamheidseisen te voldoen maar alleen aan de eisen voor de emissiereductie van broeikasgassen. 2. Ook voor vaste biomassastromen is harmonisatie in CEN verband gewenst. Mogelijk is de CEN classificatie voor vaste biomassa 3 een goed uitgangspunt om per categorie aan te geven of dit een hoofdproduct betreft of een residue/afvalstroom. 3. Monitor regelmatig het beleid rondom de inzet van biobrandstoffen en biomassa op het ontstaan van prikkels die grondstoffen voortijdig tot reststromen bestempelen. Het onderhavige advies is een heroverweging van het eerdere advies van de Commissie Corbey Nederland Duurzaam aan kop om voor definities en duurzaamheidseisen voor reststromen aan te sluiten bij de NTA 8080, tot een eenduidige Europese definitie beschikbaar is. De voordelen om aan te sluiten bij de Europese definitie en duurzaamheidseisen wegen zwaarder. Door aan te sluiten bij de RED ontstaat één generiek kader van duurzaamheidscriteria. Ook de UK volgt deze benadering voor reststromen. In haar eerdere advies Nederland duurzaam aan kop over duurzaamheidscriteria voor vaste biomassa adviseerde de Commissie Corbey om aan de RED duurzaamheidseisen een criterium toe te voegen dat de bodemkwaliteit waarborgt. Dit advies staat nog steeds. Omdat geen uitzonderingspositie geldt voor reststromen uit landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw geldt deze toevoeging voor bodemkwaliteit ook voor deze primaire reststromen. Daarmee is de bodemkwaliteit ook bij de inzet van reststromen gewaarborgd. 3 Classification of woody biomass (EN ) 5

7 Toelichting In eerdere adviezen, te weten Duurzaamheidscriteria voor vaste biomassa en Nederland duurzaam aan kop, is de Commissie Corbey ingegaan op de noodzaak om ook duurzaamheidseisen te stellen aan vaste biomassa die ingezet wordt voor energietoepassingen 4. Samengevat adviseert de Commissie Corbey om voor vaste biomassa aan te sluiten bij de RED criteria voor vloeibare biomassa en biotransportbrandstoffen met de volgende aanpassingen: - een hogere CO2-emissiereductie-eis; - toevoeging van een criterium dat de bodemkwaliteit waarborgt; - een heldere definitie voor reststromen. In deze adviezen vraagt de Commissie Corbey ook aandacht voor administratieve lasten en uitvoerbaarheid, en pleit ervoor om bestaande certificeringsystemen met een voldoende duurzaamheidsniveau te erkennen als bewijs dat aan de duurzaamheidscriteria is voldaan. Voor duurzaam bosbeheer zijn veel certificeringsystemen al operationeel (bijvoorbeeld FSC, PEFC). Een eerste verkenning laat echter zien dat deze systemen niet één op één voldoen aan de RED criteria. Dit is een punt van aandacht bij de implementatie van duurzaamheidseisen voor vaste biomassa. Wetgeving en certificeringsystemen In de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie (RED: Renewable Energy Directive) zijn duurzaamheidseisen opgenomen voor biobrandstoffen en vloeibare biomassa voor elektriciteit. Ook hierin wordt een uitzondering gemaakt voor reststromen. De RED stel dat biobrandstoffen en vloeibare biomassa die vervaardigd zijn uit niet van landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw afkomstige afvalstoffen of residuen niet aan alle duurzaamheidseisen te voldoen, maar alleen aan de eisen voor broeikasgasemissies. Voor vaste biomassa voor elektriciteit en warmte is nog geen wettelijk kader. De EC communicatie voor vaste biomassa (2010) doet de aanbeveling om voor deze biomassastromen aan te sluiten bij de duurzaamheidseisen uit de RED. Deze communicatie gaat niet specifiek in op reststromen. Marktpartijen geven echter aan dat een verdere uitwerking gewenst is, omdat juist voor elektriciteit en warmte veel reststromen ingezet worden. De EC communicatie (2010/C 160/02) geeft een nadere uitleg voor reststromen. Hier is een definitie voor reststromen in opgenomen: Processing residues are a substance that is not the end product(s) that a production process directly seeks to produce. It is not a primary aim of the production process and the process has not been deliberately modified to produce is. Ook is in deze communicatie een nadere uitleg gegeven op reststromen uit landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw: Agriculture, aquaculture, fisheries and forestry 4 zie 6

8 residues are residues that are directly produced by agriculture, aquaculture, fisheries and forestry; they do not include residues from related industries or processing. Deze definitie betekent dat zodra reststromen uit landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw zijn vervoerd en elders verwerkt, hiervoor de definitie processing residues geldt waarvoor volgens de RED niet alle duurzaamheidseisen hoeft te worden voldaan. De concept-cen-norm (pren ) geeft definities voor coproducten, residuen en afval (zie bijlage 1). Ook wordt een positieve lijst gegeven met voorbeelden voor residuestromen. Verder is in deze norm een stroomschema opgenomen om te kunnen differentiëren tussen een co-product en afval/residuestromen (zie bijlage 2). Deze norm is een verdere uitwerking van de RED en geldt dus voor biofuels en bioliquids (en niet voor vaste biomassa). De EC verwijst naar deze norm ( informatief ). Als enige lidstaat heeft de UK in haar stimuleringsbeleid voor bio-energie duurzaamheidscriteria opgenomen voor vaste biomassa die ingezet wordt voor elektriciteit. Hierbij sluit de UK nauw aan bij de duurzaamheidscriteria uit de RED. Dit betreft ook de definities voor afval en reststromen, en de corresponderende duurzaamheidseisen. Voor vaste biomassa voor elektriciteit is de EC wetgeving voor illegale houtkap van belang. Deze wet verplicht ondernemers om uit te sluiten dat ingezette houtstromen uit illegale kap afkomstig zijn. Op basis van due diligence en risico analyse moet aannemelijk worden gemaakt dat het hout niet uit illegale kap verkregen is. Ook voor reststromen geldt deze verplichting. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de definities en duurzaamheidseisen van reststromen zoals deze gebruikt worden in wetgeving en verschillende certificeringsystemen. Uit dit overzicht blijkt dat feedstock specifieke certificeringsystemen geen onderscheid maken tussen hoofdproduct versus reststromen. Certificering is bedoeld voor het hoofdproduct. Bij bosbeheersystemen kunnen reststromen met dezelfde duurzaamheidsclaim apart worden gehouden. Alleen de NTA 8080 gaat specifiek in op reststromen en de corresponderende duurzaamheidscriteria. Een classificatie van vaste biomassa wordt gegeven in de CEN norm pren

9 Tabel 1. Overzicht definities en duurzaamheidseisen reststromen in wetgeving en certificeringsystemen. Systeem Werkingssfeer Definitie reststromen Duurzaamheids Kaderrichtlijn afvalstoffen RED EC communication 2010 on sustainability requirements for solid and gaseous biomass EC communicatie 2010/C 160/02 on practical implementation CEN norm: pren Afval Biobrandstoffen en vloeibare biomassa voor elektriciteit Biomassa en biogas voor elektriciteit, warmte en koude Biobrandstoffen en vloeibare biomassa voor elektriciteit Biobrandstoffen en vloeibare biomassa voor elektriciteit Afvalstof (waste): elke stof of elk voorwerp waarvan de houder zich ontdoet, voornemens is zich te ontdoen of zich moet ontdoen. Uitzonderingspositie voor biobrandstoffen en vloeibare biomassa die vervaardigd zijn uit niet van landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw afkomstige afvalstoffen of residuen. wastes Definition of a processing residue: a substance that is not the end product that a production process directly seeks to produce. Residues from agriculture, fisheries, aquaculture and forestry do not include residues from related industries or processing Co- product (zie bijlage 1) Residue: substance or object that is not deliberately produced in a production process and that is neither a coproduct nor a waste Waste: substance or objects which the holder discards or intends or is required to discard. - eisen reststromen Niet van toepassing Bedoelde afvalstoffen en reststromen hoeven alleen te voldoen aan de eis voor broeikasgasemissiereductie Broeikasgasbala ns is alleen van toepassing op producten opgenomen in Anne Zoals in de RED nvt Opmerkingen Voor CO2-balans: Afval, residuen van landbouwproducten en residuen van verwerking veroorzaken geen broeikasgasemissies tot het verzamelmoment. Dubbeltelling: Afval, residuen, non-food cellulosemateriaal en lignocellulosisch materiaal tellen dubbel mee in verplichting Deze communicatie betreft geen wetgeving, maar is een aanbeveling. Deze communicatie geeft uitleg bij de RED bepalingen Uitwerking definities uit RED. Er wordt ook een positieve lijst gegeven met voorbeelden van reststromen, en een beslissingsboom voor afval en reststromen. 8

10 Systeem Werkingssfeer Definitie reststromen Duurzaamheids Opmerkingen - eisen reststromen CEN EN Classification solid biomass nvt nvt Betreft een classificatie voor vaste biomassa Regeling Dubbeltelling, 2009 (Nederland) biobrandstoffen Volgt definitie uit RED, maar sluit reststromen met een hoogwaardige toepassing uit van dubbeltelling. Betreft dubbeltelling in verplichting biobrandstoffen Illegal logging, EC wetgeving Houtachtige stromen Reg.no. 995/2010 Residustromen, zoals zaagsel en houtafval) is niet uitgesloten van de verplichting om aan te tonen dat illegale houtkap is uitgesloten. Dit betreft een verplichting om via tracking and tracing terug te gaan naar de bron om uit te sluiten dat sprake geweest kan zijn van illegale houtkap. Het betreft een verplichting voor due diligence en de uitvoering van risico analyses. UK, Renewables Obligation Duurzaamheidcriteria voor Voor definities wordt aangesloten bij de RED criteria Sluit aan bij de RED Definities voor afval zijn uitgewerkt door Ofgem 5 inzet biomassa voor electriciteit NTA 8080 Biobrandstoffen en biomassa voor elektriciteit en warmte Reststroom: een biomassastroom die vrijkomst bij de productie van andere (hoofd) producten, met een economische waarde van minder dan 10% van de waarde van het hoofdproduct Voor deze reststromen gelden alleen de criteria voor broeikasgasemis siereductie en bodemkwaliteit. Ook gelden hiervoor de eisen op het gebied van documentatie, regelgeving en traceerbaarheid. Voor de eisen van bodemkwaliteit wordt een onderscheid gemaakt tussen primaire reststromen (komen vrij bij landbouw en bosbouw) en secundaire/tertiaire reststromen (komen vrij bij verwerkingsprocessen). Alleen primaire reststromen hoeven aan de bodemkwaliteitseisen te voldoen. 5http:// ability%20criteria%20for%20bioliquids%20guidance.pdf 9

11 Systeem Werkingssfeer Definitie reststromen Duurzaamheids - eisen reststromen ISCC Biobrandstoffen Wastes and agricultural crop If these en residues residues come vloeibare/vaste from a factory biomassa voor (not produced elektriciteit on a farm or a plantation), a proof of compliance with the sustainability requirements is unnecessary. However, mass balance must be verified. RED Cert Biobrandstoffen Volgt RED in definitie Volgt RED in en vloeibare eisen biomassa voor elektriciteit RSB Biobrandstoffen Geen defnitie Geen uitzonderingspositie BSI suikerriet Geen defnitie Geen uitzonderingspositie RSPO Palmolie Geen defnitie Geen uitzonderingspositie RTRS soja Geen defnitie Geen uitzonderingspositie FSC Bosmanagement Geen duidelijke definitie Geen uitzonderingspositie systeem Opmerkingen CO 2-balans: zero lifecycle greenhouse gas emissions up to the process of collection of those materials. The RSB has indicated to develop a strategy about how to handle wastes in the contet of certification. Certificering betreft hoofdproduct Certificering betreft hoofdproduct Certificering betreft hoofdproduct Reststromen die in de CoC worden verhandeld kunnen apart worden gehouden, met de bijbehorende duurzaamheidsclaim Specifieke eisen aan reststromen/afvalstromen in de RED Bij verschillende eisen in de RED wordt een uitzondering gemaakt voor reststromen/afvalstromen. Dit betreft de duurzaamheidseisen, de dubbeltelling en de wijze waarop broeikasgasemissies worden berekend. Dit wordt in tabel 2 verder toegelicht. 10

12 Tabel 2: definities en bepalingen in RED According to the RED: Residues and wastes have three advantages when used as a feedstock for biofuels: 1. Double counting Double counting also applies to non-food cellucosic material and lign-cellulosic material (RED article 21.2) 2. Criteria limited to GHG Sustainability criteria limited to 17.2 GHG reduction (RED article 17.1, last paragraph with eception for agricultural, aquaculture, fisheries and forestry residues) 3. No upstream GHG emissions GHG emissions before collecting waste/resisue are zero (RED Anne V.C.18) Advantage: Categorie of feedstock: Double counting Criteria limited to GHG No upstream GHG emissions Waste Non-food cellulosic X X material and lignocellulosic material (no residue or waste) Residues: X - aquaculture, fisheries and forestry residues - All other Co-products X X X Feedstocks ( al other ) X X X Wat betekent het hanteren van de RED definities en eisen voor de praktijk? De RED maakt een onderscheid tussen reststromen enerzijds, en reststromen uit de landbouw, aquacultuur, visserij en bosbouw anderzijds. In wezen komt deze definitie neer op een onderscheid tussen reststromen uit primaire processen (die geen uitzonderingspositie hebben) en reststromen uit secundaire processen. Bij reststromen die oorspronkelijk uit bos- of landbouw komen (bijv. houtpellets) is van belang of een bewerking heeft plaatsgevonden voordat de reststroom vrijkomt. 11

13 Een voorbeeld voor hout verduidelijkt deze definitie: - Bij de inzet van zaagsel of dunningshout uit een bos voor de productie van houtpellets moet wèl aan alle duurzaamheidscriteria worden voldaan; dit is ook toetsbaar omdat de biomassa direct van de productielokatie wordt betrokken. - Bij het inzetten van zaagsel dat vrijkomt bij een zagerij voor een meubelfabriek hoeft niet aan alle duurzaamheidscriteria te worden voldaan: de reststroom komt vrij bij een industrieel proces, en er heeft al transport en bewerking plaatsgevonden van de oorspronkelijke biomassastroom. Bij het bepalen of sprake is van een reststroom of coproduct kan gebruik gemaakt worden van de beslisboom zoals deze in CEN is ontwikkeld (zie bijlage 1 en 2). Voor coproducten gelden dezelfde duurzaamheidseisen als voor het hoofdproduct. Op de volgende bladzijde geeft tabel 3voor een aantal veelgebruikte vaste biomassa stromen aan of er sprake is van een hoofdproduct of co-product; of van een reststroom, en of deze wel/niet uit landbouw, aquacultuur, visserij of bosbouw afkomstig is. Alleen voor de categorie reststroom, overig, gelden beperkte duurzaamheidseisen. Uit deze tabel blijkt dat voor vergisting zowel hoofdproducten worden ingezet (bijv mais) als reststromen uit landbouw of overige sectoren (afhankelijk van de co-producten). Bij verbranding (bijv. bij- en meestook uit kolencentrales) worden vaak reststromen uit bosbouw of landbouw ingezet. Volgens de definities uit deze notitie betekent dat dan geen uitzonderingsposisite geldt, maar voldaan moet worden aan alle duurzaamheidscriteria. Dit wijkt dus af van de NTA

14 Tabel 3: Veel gebruikte vaste biomassastromen en classificering Materiaal Hoofdproduct of Afval- of reststroom uit Afval- of reststroom opmerkingen coproduct bosbouw, landbouw, aquacultuur of visserij uit overige sectoren Vergisting Mest Mest wordt in de RED specifiek als processing residue benoemd Agri-residuen Diverse co-producten Afhankelijk van coproduct Mais Verbranding (stand alone installaties; bij- en meestook kolencentrales) Houtpellets of chips uit bosafval (schors, snoeihout, vers hout, zaagsel) Resthout uit houtverwerkende industrie Short rotation coppice (SRC) Teelt, en dus een hoofdproduct Short rotation forestry (SRF) Teelt, en dus een hoofdproduct A hout Betreft schoon hout. Kan zowel direct uit bosbouw komen, als uit houtverwerkende industrie. B hout Miscanthus Teelt, en dus een hoofdproduct Gras Komt niet altijd uit landbouw (bermgras) Stro Agri residuen Industriële restproducten Bamboe Afhankelijk van de ingezette stroom (energieteelt of gebruik van reststromen). Municipal Solid Waste Residuen uit de voedingsindustrie 13

15 Bijlage 1 Definities CEN norm pren :2010 co-product substance or object resulting from a production process, the primary aim of which is not the production of that item, may be regarded as not being waste but as being a co-product only if the following conditions are met: a) further use of the substance or object is certain; b) the substance or object can be used directly without any further processing other than normal industrial practice; c) the substance or object is produced as an integral part of a production process; and d) further use is lawful, i.e. the substance or object fulfils all relevant product, environmental and health protection requirements for the specific use and will not lead to overall adverse environmental or human health impacts residue substance or object that is not deliberately produced in a production process and that is neither a coproduct nor a waste; includes agricultural, aquaculture, fisheries and forestry residues and processing residues NOTE 1 Guidance on the identification if the substance or object is a residue is given in Anne A. NOTE 2 Agricultural, aquaculture, fisheries and forestry residues are directly produced by agriculture, fisheries, aquaculture and forestry; they do not include residues from related industries or processing. NOTE 3 A processing residue is a substance which is not the end product that a production process directly seeks to produce. It is not a primary aim of the production process and the process has not been deliberately modified to produce it. NOTE 4 Definition for biomass residues in EN 14588:2010 [4]: "Biomass originating from well defined side streams from agricultural, forestry and related industrial operations". waste substance or objects which the holder discards or intends or is required to discard 14

16 Bijlage 2 Decision tree to differentiate between waste/residue and co-product (Bijlage C uit CEN norm pren :2010) 15

Bij de voorbereiding van dit advies werd de CDB bijgestaan door: Jacob Rookmakers.

Bij de voorbereiding van dit advies werd de CDB bijgestaan door: Jacob Rookmakers. De Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa (CDB) bestaat uit: Dorette Corbey (voorzitter), Prem Bindraban, Dominic Boot, Ewald Breunesse, Bart-Willem ten Cate, Daan Dijk, André Faaij, Wilfred Hadders,

Nadere informatie

Nederland duurzaam aan kop

Nederland duurzaam aan kop Nederland duurzaam aan kop 29 april 2010 De Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa (CDB) bestaat uit: Dorette Corbey (voorzitter), Prem Bindraban, Dominic Boot, Bart-Willem ten Cate, Daan Dijk, André

Nadere informatie

Laat de beste bloemen bloeien. Aanbevelingen over certificering en rapportage in het kader van de EU-richtlijn Hernieuwbare Energie

Laat de beste bloemen bloeien. Aanbevelingen over certificering en rapportage in het kader van de EU-richtlijn Hernieuwbare Energie Laat de beste bloemen bloeien Aanbevelingen over certificering en rapportage in het kader van de EU-richtlijn Hernieuwbare Energie Aanbevelingen van de Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa (Commissie

Nadere informatie

Bij de voorbereiding van dit advies werd de CDB bijgestaan door: Willem Wiskerke.

Bij de voorbereiding van dit advies werd de CDB bijgestaan door: Willem Wiskerke. De Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa (CDB) bestaat uit: Dorette Corbey (voorzitter), Prem Bindraban, Dominic Boot, Ewald Breunesse, Bart-Willem ten Cate, Daan Dijk, André Faaij, Wilfred Hadders,

Nadere informatie

Energie uit hout. Inzet van lokaal en niet-lokaal hout en borging van duurzaamheid. Your partner in bioenergy

Energie uit hout. Inzet van lokaal en niet-lokaal hout en borging van duurzaamheid. Your partner in bioenergy Energie uit hout Inzet van lokaal en niet-lokaal hout en borging van duurzaamheid Auteur Datum Martijn Vis 31-10-2013 Your partner in bioenergy BTG Biomass Technology Group B.V. Bestaat 26 jaar 100% focus

Nadere informatie

Waarom een duurzame biobased economy? Achtergrondnotitie over duurzame biomassa

Waarom een duurzame biobased economy? Achtergrondnotitie over duurzame biomassa Waarom een duurzame biobased economy? Achtergrondnotitie over duurzame biomassa De Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa bestaat uit: Dorette Corbey (voorzitter), Frank Bergmans, Prem Bindraban,

Nadere informatie

Classificatie en duurzame productie van biomassa voor energietoepassing

Classificatie en duurzame productie van biomassa voor energietoepassing Classificatie en duurzame productie van biomassa voor energietoepassing Laten we een afspraak maken! Jarno Dakhorst NEN Energiewinning Seminar Beleid en emissies bij bio-wkk Bodegraven, 7 mei 2009 Programma

Nadere informatie

Verificatieprotocol binnen SDE. Timo Gerlagh RBCN 21 april 2016

Verificatieprotocol binnen SDE. Timo Gerlagh RBCN 21 april 2016 Verificatieprotocol binnen SDE Timo Gerlagh RBCN 21 april 2016 Opzet presentatie Toelichting SDE Rol Biomassa in de SDE Achtergrond duurzaamheidscriteria Invulling in regelgeving Verificatieprotocol Stimulering

Nadere informatie

Duurzaamheidscriteria voor biomassa in het Vlaamse energiebeleid. 23 augustus 2016

Duurzaamheidscriteria voor biomassa in het Vlaamse energiebeleid. 23 augustus 2016 Duurzaamheidscriteria voor biomassa in het Vlaamse energiebeleid 23 augustus 2016 Inhoud Overzicht biomassa eisen in Vlaamse energiebeleid Noodzaak wijziging energiebesluit ILUC wijzigingen Duurzaamheidscriteria

Nadere informatie

HOTCO2: alternatief voor de WKK en ketel in de tuinbouw

HOTCO2: alternatief voor de WKK en ketel in de tuinbouw HOTCO2: alternatief voor de WKK en ketel in de tuinbouw Inschatting van de potentie van efficiëntere productie van warmte en CO2 met het HOTCO2 systeem in de tuinbouwsector Erin Kimball (TNO), Ronald-Jan

Nadere informatie

Besluitenlijst CCvD HACCP/ List of decisions National Board of Experts HACCP

Besluitenlijst CCvD HACCP/ List of decisions National Board of Experts HACCP Besluitenlijst CCvD HACCP/ List of decisions National Board of Experts HACCP Dit is de actuele besluitenlijst van het CCvD HACCP. Op deze besluitenlijst staan alle relevante besluiten van het CCvD HACCP

Nadere informatie

BioMCN: Advanced Sustainable Biofuels BIObased Industry april 2015 Jeroen Koot -CEO

BioMCN: Advanced Sustainable Biofuels BIObased Industry april 2015 Jeroen Koot -CEO BioMCN: Advanced Sustainable Biofuels BIObased Industry 2015 9 april 2015 Jeroen Koot -CEO Content Bio-methanol belangrijke grondstof voor o.a. transport en chemie BioMCN ontwikkelt duurzame en bio-based

Nadere informatie

WS 8 End of waste - Einde afval Einde verhaal. Glas, afval of grondstof?

WS 8 End of waste - Einde afval Einde verhaal. Glas, afval of grondstof? WS 8 End of waste - Einde afval Einde verhaal Glas, afval of grondstof? 06/04/2011 Nature is beautiful > Inhoud 1. Overzicht van de markt a. Marktevolutie b. Levenscyclus van glas c. Stake holders 2. EOW

Nadere informatie

Green Deal Groencertificaten

Green Deal Groencertificaten Green Deal Groencertificaten biobased economy energie water bouw grondstoffen klimaat mobiliteit voedsel biodiversiteit Aanleiding groeimarkt voor`kunststoffen, chemicaliën op basis van duurzame biomassa

Nadere informatie

Advies over duurzame bij- en meestook van vaste biomassa 24 april 2013

Advies over duurzame bij- en meestook van vaste biomassa 24 april 2013 Drie maal duurzaam Advies over duurzame bij- en meestook van vaste biomassa 24 april 2013 0 De Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa bestaat uit: Dorette Corbey (voorzitter), Sander van Bennekom,

Nadere informatie

Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert

Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert 1 Fossiele grondstoffen worden steeds duurder Petroleumprijs in dollar per vat Hernieuwbare grondstoffen: opbrengst per ha stijgt voortdurend

Nadere informatie

Borging duurzaamheid vaste biomassa in de SDE+ Joyce de Wit RVO.nl

Borging duurzaamheid vaste biomassa in de SDE+ Joyce de Wit RVO.nl Borging duurzaamheid vaste biomassa in de SDE+ Joyce de Wit RVO.nl Aan bod komt: Wanneer duurzaamheid aantonen? Waar gaan de eisen over? Hoe toon je duurzaamheid aan? Gebruik goedgekeurde certificaten

Nadere informatie

EnergieConversiePark Moerdijk Een ECP aansluitend op bestaande verwerking van biomassa

EnergieConversiePark Moerdijk Een ECP aansluitend op bestaande verwerking van biomassa EnergieConversiePark Moerdijk Een ECP aansluitend op bestaande verwerking van biomassa Nathalie Márquez Luzardo, Jan Venselaar (Avans Hogeschool) en Patrick Reumerman (BTG) Inleiding - ECP Moerdijk is

Nadere informatie

Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage vloeibare biomassa Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Datum Versie V1.

Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage vloeibare biomassa Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Datum Versie V1. Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage vloeibare biomassa Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Datum 20-4-2017 Versie V1.0 Colofon Titel Contactpersoon Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage

Nadere informatie

Beleid voor biomassa. -Lopend beleid -Discussies -Trends

Beleid voor biomassa. -Lopend beleid -Discussies -Trends Beleid voor biomassa -Lopend beleid -Discussies -Trends Beleid duurzame energie in beweging Volkskrant 30 maart 2010: Van der Hoeven neemt afstand van eigen duurzaamheidsbeleid Van onze verslaggever Michael

Nadere informatie

DUURZAME ENERGIE UIT BIOMASSA: kansen, knelpunten & dilemma s

DUURZAME ENERGIE UIT BIOMASSA: kansen, knelpunten & dilemma s Copernicus Institute of Sustainable Development DUURZAME ENERGIE UIT BIOMASSA: kansen, knelpunten & dilemma s Prof. Dr. Martin Junginger Provincie Utrecht, 20.2.2018 Vier onderwerpen 1. Inzet van biomassa

Nadere informatie

VRAAG EN ANTWOORD HOUTIGE BIOMASSA ALGEMEEN

VRAAG EN ANTWOORD HOUTIGE BIOMASSA ALGEMEEN VRAAG EN ANTWOORD HOUTIGE BIOMASSA ALGEMEEN Wat is biomassa? Biomassa is organisch materiaal afkomstig van bomen en planten. Ook mest, slib en andere biologisch afbreekbare stoffen worden beschouwd als

Nadere informatie

BIJLAGE 3 CONSULTATIE DUURZAAMHEIDEISEN BIOMASSA

BIJLAGE 3 CONSULTATIE DUURZAAMHEIDEISEN BIOMASSA BIJLAGE 3 CONSULTATIE DUURZAAMHEIDEISEN BIOMASSA Werkgroep Beleidsinpassing in opdracht van IPE, VROM en EZ - april 2007 INHOUDSOPGAVE 1 Consultatie Implementatie Duurzaamheidscriteria Biomassa...3 2 Resultaten...3

Nadere informatie

Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa

Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Rapportage III - 14 >> Duurzaam, Agrarisch, Innovatief en Internationaal Ondernemen 1 Voorwoord Voor u ligt de derde rapportage in het kader van de Green Deal Duurzaamheid

Nadere informatie

Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa

Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Rapportage I - 2012 >> Als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal 01 > 01 Voorwoord In 2012 sloten mijn voorganger en de Minister van Economische Zaken

Nadere informatie

Rapportage duurzaamheid biobrandstoffen Rapportageperiode 1 januari t/m mei 2010

Rapportage duurzaamheid biobrandstoffen Rapportageperiode 1 januari t/m mei 2010 Rapportage duurzaamheid biobrandstoffen 2010 Rapportageperiode 1 januari t/m mei 2010 Juli 2010 2/8 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2 2. Aard van de biobrandstoffen 3 3. Herkomst van de grondstoffen 4 4. Duurzaamheid

Nadere informatie

Sustainable Certification Bio-Energy. Eric Evers. A safe world. Sales Manager / Business Developer. Slide DEKRA

Sustainable Certification Bio-Energy. Eric Evers. A safe world. Sales Manager / Business Developer. Slide DEKRA Sustainable Certification Bio-Energy Eric Evers A safe world Sales Manager / Business Developer Slide 1 Minimize the Risk We will be the global partner for a safe world Op de weg. Weg-, spoor- en luchtvervoer.

Nadere informatie

Betekenis nieuwe GRI - Richtlijnen. Rob van Tilburg Adviesgroep duurzaam ondernemen DHV Utrecht, 23 November 2006

Betekenis nieuwe GRI - Richtlijnen. Rob van Tilburg Adviesgroep duurzaam ondernemen DHV Utrecht, 23 November 2006 Betekenis nieuwe GRI - Richtlijnen Rob van Tilburg Adviesgroep duurzaam ondernemen DHV Utrecht, 23 November 2006 Opbouw presentatie 1. Uitgangspunten veranderingen G2 - > G3 2. Overzicht belangrijkste

Nadere informatie

Carbon debt in NTA 8080?

Carbon debt in NTA 8080? Carbon debt in NTA 8080? Kan en moet het carbon debt concept worden geïntegreerd in de NTA 8080? Harry Croezen, senior consultant Hoofdvraag bij actualisering NTA 8080: Moet een criterium m.b.t. carbon

Nadere informatie

Algemene Vereniging Inlands Hout

Algemene Vereniging Inlands Hout Algemene Vereniging Inlands Hout Algemene Vereniging Inlands Hout: vereniging van ondernemers in bos en hout Typen ondernemers bij de AVIH: adviesbureau bosbouwaannemer (exploiterende) rondhouthandel rondhoutverwerkende

Nadere informatie

MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate

MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate Van Non-Corporate naar Corporate In MyDHL+ is het mogelijk om meerdere gebruikers aan uw set-up toe te voegen. Wanneer er bijvoorbeeld meerdere collega s van dezelfde

Nadere informatie

Landbouw Robots. farming innovators. Maart Jan Willem Rodenburg Manager Product Safety & Compliance

Landbouw Robots. farming innovators. Maart Jan Willem Rodenburg Manager Product Safety & Compliance Landbouw Robots Maart 2018 Jan Willem Rodenburg Manager Product Safety & Compliance farming innovators Landbouw robots - Voorbeelden Lely Robotics Robot definition ISO8373: Actuated mechanism programmable

Nadere informatie

Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage vaste biomassa Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Versie overgangsperiode

Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage vaste biomassa Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Versie overgangsperiode Handleiding bij de duurzaamheidsrapportage vaste biomassa Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Versie overgangsperiode Datum 20-4-2017 Status Definitieve versie Colofon Titel Contactpersoon Handleiding

Nadere informatie

Meer biomassa bijstoken?

Meer biomassa bijstoken? Meer biomassa bijstoken? Is duurzaam gecertificeerde biomassa macro gezien altijd duurzaam of speelt er meer? CE Delft sinds 1978 Onafhankelijk onderzoek en advies Milieu, economie, techniek en beleid

Nadere informatie

Biomassa in de duurzame energievoorziening

Biomassa in de duurzame energievoorziening Biomassa in de duurzame energievoorziening Hamid Mozaffarian ECN Perslunch, Amsterdam, 5 oktober 2010 www.ecn.nl Inhoud Bijdrage biomassa in de wereld primaire energie-mix Nederlandse HE-doelstellingen

Nadere informatie

Besluitenlijst CCvD HACCP/ List of decisions National Board of Experts HACCP

Besluitenlijst CCvD HACCP/ List of decisions National Board of Experts HACCP Besluitenlijst CCvD HACCP/ List of decisions National Board of Experts HACCP Dit is de actuele besluitenlijst van het CCvD HACCP. Op deze besluitenlijst staan alle relevante besluiten van het CCvD HACCP

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 31 239 Stimulering duurzame energieproductie Nr. 183 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Karen J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon

Karen J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety

Nadere informatie

Beschikbaarheid en duurzaamheid in EU

Beschikbaarheid en duurzaamheid in EU Beschikbaarheid en duurzaamheid in EU Wat doet Staatsbosbeheer? Wat gebeurt er in EU? Henk Wanningen Wat is Staatsbosbeheer? Verzelfstandigd overheidsbedrijf Areaal 265.000 ha Bos 100.000 ha Bos 27% NL-bos

Nadere informatie

B-141 Green Deal Rapportage Duurzaamheid Vaste Biomassa voor Energie

B-141 Green Deal Rapportage Duurzaamheid Vaste Biomassa voor Energie B-141 Green Deal Rapportage Duurzaamheid Vaste Biomassa voor Energie Partijen: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de heer drs. M.J.M. Verhagen en de Staatssecretaris van Infrastructuur

Nadere informatie

FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE. Toets Inleiding Kansrekening 1 8 februari 2010

FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE. Toets Inleiding Kansrekening 1 8 februari 2010 FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE Toets Inleiding Kansrekening 1 8 februari 2010 Voeg aan het antwoord van een opgave altijd het bewijs, de berekening of de argumentatie toe. Als je een onderdeel

Nadere informatie

Classification of triangles

Classification of triangles Classification of triangles A triangle is a geometrical shape that is formed when 3 non-collinear points are joined. The joining line segments are the sides of the triangle. The angles in between the sides

Nadere informatie

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Retouradres Postbus 10073, 8000 GB Zwolle Sustainable Biomass Program XXXXX Verenigd Koninkrijk corresp_barcode» Correspondentieadres Hanzelaan 310 8017 JK Zwolle Postbus 10073 8000 GB Zwolle www.rvo.nl

Nadere informatie

De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim

De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim The Relationship between Work Pressure, Mobbing at Work, Health Complaints and Absenteeism Agnes van der Schuur Eerste begeleider:

Nadere informatie

Afbakening van de afvalfase in nieuwe materialenwetgeving

Afbakening van de afvalfase in nieuwe materialenwetgeving Afbakening van de afvalfase in nieuwe materialenwetgeving Ir. Dienst beleidsinnovatie Afdeling afvalstoffen- en materialenbeheer Waarom nieuw decreet? Omzetting van de nieuwe kaderrichtlijn afvalstoffen

Nadere informatie

Biobased economy vanuit ketenperspectief. Woody Maijers Lector Integrale voedsel- en productieketens Directeur van De Ketencoach

Biobased economy vanuit ketenperspectief. Woody Maijers Lector Integrale voedsel- en productieketens Directeur van De Ketencoach Biobased economy vanuit ketenperspectief Woody Maijers Lector Integrale voedsel- en productieketens Directeur van De Ketencoach 1 Van lineair naar circulair 2 Van ketens naar netwerken Productie biomassa

Nadere informatie

Low carbon opties voor duurzame mobiliteit Nieuwe ontwikkelingen in motortechniek en biobrandstoffen

Low carbon opties voor duurzame mobiliteit Nieuwe ontwikkelingen in motortechniek en biobrandstoffen Low carbon opties voor duurzame mobiliteit Nieuwe ontwikkelingen in motortechniek en biobrandstoffen RVO/PDB Kennissessie Den Haag 17 januari 2018 Context: energieverbruik in Nederland en aandeel hernieuwbaar

Nadere informatie

Parkstad Limburg Energy Transition Implementation Program PALET 3.0. Discussie en vragen

Parkstad Limburg Energy Transition Implementation Program PALET 3.0. Discussie en vragen Parkstad Limburg Energy Transition Implementation Program PALET 3.0 Discussie en vragen Ambition Document 1.0 2.0 Potention Research Parkstad Limburg Energy Transition (PALET 3.0) Basic principles PALET

Nadere informatie

GRENZELOOS BIOBASED ONDERWIJS

GRENZELOOS BIOBASED ONDERWIJS GRENZELS BIBASED NDERWIJS Met onderwijs naar duurzame toekomst Inspiratiedag@HGENT 1 februari 2019 Ruben Guisson ruben.guisson@vito.be Project Manager Team Biobased Economy VIT NV Boeretang 200 2400 Mol

Nadere informatie

Extreem veilig Het product Our product Voordeel Advantage Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock

Extreem veilig Het product Our product Voordeel Advantage Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Bajolock Extreem veilig Het product Alle koppeling zijn speciaal ontworpen en vervaardigd uit hoogwaardig RVS 316L en uitgevoerd met hoogwaardige pakkingen. Op alle koppelingen zorgt het gepatenteerde veiligheid

Nadere informatie

Uitwegen voor de moeilijke situatie van NL (industriële) WKK

Uitwegen voor de moeilijke situatie van NL (industriële) WKK Uitwegen voor de moeilijke situatie van NL (industriële) WKK Kees den Blanken Cogen Nederland Driebergen, Dinsdag 3 juni 2014 Kees.denblanken@cogen.nl Renewables genereren alle stroom (in Nederland in

Nadere informatie

NL In verscheidenheid verenigd NL 4.9.2013 A7-0279/186. Amendement. Corinne Lepage, Jens Rohde namens de ALDE-Fractie

NL In verscheidenheid verenigd NL 4.9.2013 A7-0279/186. Amendement. Corinne Lepage, Jens Rohde namens de ALDE-Fractie 4.9.2013 A7-0279/186 Amendement 186 Corinne Lepage, Jens Rohde namens de ALDE-Fractie Verslag A7-0279/2013 Corinne Lepage Richtlijn inzake kwaliteit van benzine en van dieselbrandstof en richtlijn inzake

Nadere informatie

DEPARTMENT OF ENVIRONMENTAL AFFAIRS NOTICE 245 OF 2017

DEPARTMENT OF ENVIRONMENTAL AFFAIRS NOTICE 245 OF 2017 Environmental Affairs, Department of/ Omgewingsake, Departement van 245 National Environmental Management Laws Amendment Bill, 2017: Explanatory summary of the Act 40733 STAATSKOERANT, 31 MAART 2017 No.

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

Tabel: artikelen en bijlagen waarnaar wordt verwezen in deze mededeling. Niet opgenomen

Tabel: artikelen en bijlagen waarnaar wordt verwezen in deze mededeling. Niet opgenomen C 160/8 Publicatieblad van de Europese Unie 19.6.2010 Mededeling van de Commissie over de praktische tenuitvoerlegging van de duurzaamheidsregeling van de EU voor biobrandstoffen en vloeibare biomassa

Nadere informatie

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst.

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Duurzame biomassa Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Nuon Postbus 4190 9 DC Amsterdam, NL Spaklerweg 0 1096 BA Amsterdam, NL Tel: 0900-0808 www.nuon.nl Oktober 01 Het groene alternatief Biomassa

Nadere informatie

LIFE Focus: Milieu en Klimaat

LIFE Focus: Milieu en Klimaat LIFE Focus: Milieu en Klimaat John Heynen 10 juni 2016 L Instrument Financier pour l Environnement Focus sessie Milieu en Klimaat Hoofdlijnen goede LIFE aanvraag Beleidsprioriteiten Presentatie PNO Vragen

Nadere informatie

Innovatie met biomassa: meer dan techniek

Innovatie met biomassa: meer dan techniek Biobased innovation Innovatie met biomassa: meer dan techniek InnoTeP Nijmegen, 26 September 2014 Hans Langeveld (Biomass Research) Foluke Quist-Wessel (AgriQuest) foluke.quist@gmail.com hans@biomassresearch.eu

Nadere informatie

Hoe duurzaam is duurzaam?

Hoe duurzaam is duurzaam? Duurzaam geproduceerde biomassa en biofuels Hoe duurzaam is duurzaam? Harold Pauwels Nederlands Normalisatie-instituut (NEN) Workshop Jaarcongres KIVI NIRIA 2010 Programma Achtergrond NTA 8080: normstellend

Nadere informatie

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Inger Anneberg, anthropologist, post doc, Aarhus University, Department of Animal Science Jesper Lassen, sociologist, professor, University

Nadere informatie

Biobased economy in het Groene Hart

Biobased economy in het Groene Hart Biobased economy in het Groene Hart Energie & Bio/Groen Gas 27 juni 2013, Langeraar, Michiel van Galen Inhoud Landelijke doelen energie en beleid Stimuleringsbeleid Groen Gas Het proces Stand van zaken

Nadere informatie

Academisch schrijven Inleiding

Academisch schrijven Inleiding - In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze Algemene inleiding van het werkstuk In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze To answer this question,

Nadere informatie

Disclosure belangen spreker

Disclosure belangen spreker Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder

Nadere informatie

Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Rapportage II - 2013. >> Duurzaam, Agrarisch, Innovatief en Internationaal Ondernemen

Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Rapportage II - 2013. >> Duurzaam, Agrarisch, Innovatief en Internationaal Ondernemen Green Deal Duurzaamheid Vaste Biomassa Rapportage II - 2013 >> Duurzaam, Agrarisch, Innovatief en Internationaal Ondernemen 01 > 03 01 Voorwoord Dit is de tweede rapportage over de duurzaamheid van vaste

Nadere informatie

Cambridge Assessment International Education Cambridge International General Certificate of Secondary Education. Published

Cambridge Assessment International Education Cambridge International General Certificate of Secondary Education. Published Cambridge Assessment International Education Cambridge International General Certificate of Secondary Education DUTCH 055/02 Paper 2 Reading MARK SCHEME Maximum Mark: 45 Published This mark scheme is published

Nadere informatie

De Invloed van Innovatiekenmerken op de Intentie van Leerkrachten. een Lespakket te Gebruiken om Cyberpesten te Voorkomen of te.

De Invloed van Innovatiekenmerken op de Intentie van Leerkrachten. een Lespakket te Gebruiken om Cyberpesten te Voorkomen of te. De Invloed van Innovatiekenmerken op de Intentie van Leerkrachten een Lespakket te Gebruiken om Cyberpesten te Voorkomen of te Stoppen The Influence of the Innovation Characteristics on the Intention of

Nadere informatie

Intentieverklaring biomassa uit bos, natuur, landschap en de houtketen

Intentieverklaring biomassa uit bos, natuur, landschap en de houtketen Intentieverklaring biomassa uit bos, natuur, landschap en de houtketen Ondergetekenden: 1. De minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, mevrouw G. Verburg, handelend als bestuursorgaan, hierna

Nadere informatie

SAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead

SAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead 7.1 Exploring Combinations of Ten Look at these cubes. 2. Color some of the cubes to make three parts. Then write a matching sentence. 10 What addition sentence matches the picture? How else could you

Nadere informatie

Bioenergie en de Richtlijn voor hernieuwbare energie

Bioenergie en de Richtlijn voor hernieuwbare energie Bioenergie en de Richtlijn voor hernieuwbare energie Bio-energiedag Oost Nederland 14 oktober 2010 Ir. F.C.W. (Frank) van Erp Projectleider AGNl Actieplan Hernieuwbare Energie en CA-RES Inhoud Richtlijn

Nadere informatie

Benutting nieuwe groene (afval) reststromen als tweede generatie biobrandstof. Bijeenkomst studiegroep bio-energie 19 december 2017

Benutting nieuwe groene (afval) reststromen als tweede generatie biobrandstof. Bijeenkomst studiegroep bio-energie 19 december 2017 Benutting nieuwe groene (afval) reststromen als tweede generatie biobrandstof Bijeenkomst studiegroep bio-energie 19 december 2017 De wereld is van ons allemaal We zijn er alleen niet altijd even zuinig

Nadere informatie

Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager.

Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager. Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager www.bpmo-academy.nl Wat is kwaliteitsmanagement? Kwaliteitsmanagement beoogt aan te sturen op het verbeteren van kwaliteit. Tevens houdt het zich bezig met het verbinden

Nadere informatie

ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM

ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM Read Online and Download Ebook ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK STAFLEU

Nadere informatie

Duurzaamheid in Agrologistiek; CO2 labeling

Duurzaamheid in Agrologistiek; CO2 labeling Duurzaamheid in Agrologistiek; CO2 labeling Chris E. Dutilh Stichting DuVo/Unilever Benelux Conferentie Winst uit Agrologistiek Monster, 16 februari 2009 Doelstelling DuVo-studie In beeld brengen of, en

Nadere informatie

Energie en water de circulaire economie

Energie en water de circulaire economie Energie en water de circulaire economie Prof. Dr. Ad van Wijk 4-6-2014 28-5-2014 Delft University of Technology Challenge the future Circular Economy (EMF) 2 Six principles of the Circle Economy All materials

Nadere informatie

AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models

AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models Pepijn Vemer, George van Voorn, Isaac Corro Ramos, Maiwenn Al, Talitha Feenstra Rationale In theorie: Doe alles! Een model

Nadere informatie

Impactbeoordeling NTA 8003 omzetting

Impactbeoordeling NTA 8003 omzetting Datum 2019-04-01 Verklaring Onderbouwing voor aanpassing van NTA 8080-1:2015, bijlage D als gevolg van vervanging van NTA 8003:2008 door NTA 8003:2017 NTA 8003:2017, Classificatie van biomassa voor energietoepassing

Nadere informatie

Toelichting op de Nederlandse Roadmap Bioraffinage

Toelichting op de Nederlandse Roadmap Bioraffinage Toelichting op de Nederlandse Roadmap Bioraffinage René van Ree & Bert Annevelink Informatiebijeenkomst Innovatieagenda Energie, 3 november 2009 Inhoud presentatie introductie begrip bioraffinage Nederlandse

Nadere informatie

Script. Good health starts with good food. That s true for people as much as it is for animals.

Script. Good health starts with good food. That s true for people as much as it is for animals. Script Good health starts with good food. That s true for people as much as it is for animals. Livestock and fish health influence human health, since animal protein is an indispensable part of our food

Nadere informatie

FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE

FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE Tentamen Analyse 6 januari 203, duur 3 uur. Voeg aan het antwoord van een opgave altijd het bewijs, de berekening of de argumentatie toe. Als je een onderdeel

Nadere informatie

A8-0392/337. Dario Tamburrano, Piernicola Pedicini, Eleonora Evi, David Borrelli, Rosa D'Amato, Marco Zullo namens de EFDD-Fractie

A8-0392/337. Dario Tamburrano, Piernicola Pedicini, Eleonora Evi, David Borrelli, Rosa D'Amato, Marco Zullo namens de EFDD-Fractie 11.1.2018 A8-0392/337 337 Overweging 7 (7) Bijgevolg is het passend om op Unieniveau een bindend streefcijfer van ten minste 27 % voor het aandeel hernieuwbare energie vast te stellen. De lidstaten moeten

Nadere informatie

Agoria Circular economy package Vleva 28/01/2016

Agoria Circular economy package Vleva 28/01/2016 Agoria Circular economy package Vleva 28/01/2016 AGORIA, FEDERATIE VAN DE TECHNOLOGISCHE INDUSTRIE Agoria is de grootste sectorfederatie in België 1700 lidbedrijven in 10 activiteitsdomeinen Aeronautics,

Nadere informatie

VERKENNING van de BioBased Economy

VERKENNING van de BioBased Economy VERKENNING van de BioBased Economy Biobased of Biowaste? Vereniging van Ver(s)kenners Martijn Wagener 28-nov-2013 Indeling Introductie Virida! Wat is de Biobased Economy?! Principes: cascadering en raffinage!

Nadere informatie

Product Markt Combinatie. Bruins en Kwast Meest materiële Scope 3 emissies

Product Markt Combinatie. Bruins en Kwast Meest materiële Scope 3 emissies 1 Product Markt Combinatie Bruins en Kwast Meest materiële Scope 3 emissies Versiebeheer Versie Datum aanmaak Gemaakt door 0.1 18-6-2015 Qonsultar, HvdV 1.0 19-6-2015 Qonsultar, HvdV Wijzigingen t.o.v.

Nadere informatie

Wat is de rationale voor Regionale Biomassaketens?

Wat is de rationale voor Regionale Biomassaketens? Wat is de rationale voor Regionale Biomassaketens? Wolter Elbersen (Wageningen UR) Amersfoort, 1 december 2011 Biomassa en Bioenergie in Nederland Netherlands 4 million ha total and 2 million ha agriculture

Nadere informatie

Kabinetsreactie op het advies Duurzaamheid en Daadkracht van de Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa

Kabinetsreactie op het advies Duurzaamheid en Daadkracht van de Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa Bijlage 5B Kabinetsreactie op het advies Duurzaamheid en Daadkracht van de Commissie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa De Commisie Duurzaamheidsvraagstukken Biomassa (onder voorzitterschap van mevrouw

Nadere informatie

CHROMA STANDAARDREEKS

CHROMA STANDAARDREEKS CHROMA STANDAARDREEKS Chroma-onderzoeken Een chroma geeft een beeld over de kwaliteit van bijvoorbeeld een bodem of compost. Een chroma bestaat uit 4 zones. Uit elke zone is een bepaald kwaliteitsaspect

Nadere informatie

Voorbeelden van machtigingsformulieren Nederlands Engels. Examples of authorisation forms (mandates) Dutch English. Juli 2012 Versie 2.

Voorbeelden van machtigingsformulieren Nederlands Engels. Examples of authorisation forms (mandates) Dutch English. Juli 2012 Versie 2. Voorbeelden van machtigingsformulieren Nederlands Engels Examples of authorisation forms (mandates) Dutch English Voorbeelden machtigingsformulieren standaard Europese incasso Examples of authorisation

Nadere informatie

Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten.

Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. The Effect of Difference in Peer and Parent Social Influences on Adolescent Alcohol Use. Nadine

Nadere informatie

Ketenemissies hernieuwbare elektriciteit

Ketenemissies hernieuwbare elektriciteit Ketenemissies hernieuwbare elektriciteit Notitie Delft, april 2010 Opgesteld door: G.J. (Gerdien) van de Vreede M.I. (Margret) Groot 1 April 2010 3.150.1 Ketenemissies hernieuwbare elektriciteit 1 Inleiding

Nadere informatie

FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE

FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE FOR DUTCH STUDENTS! ENGLISH VERSION NEXT PAGE Tentamen Bewijzen en Technieken 1 7 januari 211, duur 3 uur. Voeg aan het antwoord van een opgave altijd het bewijs, de berekening of de argumentatie toe.

Nadere informatie

Stand van zaken bioenergie in Nederland subsidies en regelgeving

Stand van zaken bioenergie in Nederland subsidies en regelgeving Stand van zaken bioenergie in Nederland subsidies en regelgeving Kees Kwant Inhoud Doelstellingen duurzaam energiebeleid Energiesituatie in Nederland Ondersteuning vanuit SenterNovem (SDE, EOS, EIA, DEN-B)

Nadere informatie

TNO Triskelion BV REACH: is de arbeidshygiënist uitgespeeld?

TNO Triskelion BV REACH: is de arbeidshygiënist uitgespeeld? TNO Triskelion BV REACH: is de arbeidshygiënist uitgespeeld? 2 april 2014 REACH Registratie 38533 registraties, 7605 unieke stoffen Implementatie in volle gang blootstellingscenario s Evaluatie 2012: 36

Nadere informatie

CTI SUITE TSP DETAILS

CTI SUITE TSP DETAILS CTI SUITE TSP DETAILS TAPI allows an application to access telephony services provided by a telecom PABX. In order to implement its access to ETRADEAL, a TAPI interface has been developed by Etrali. As

Nadere informatie

Opleiding PECB IT Governance.

Opleiding PECB IT Governance. Opleiding PECB IT Governance www.bpmo-academy.nl Wat is IT Governance? Information Technology (IT) governance, ook wel ICT-besturing genoemd, is een onderdeel van het integrale Corporate governance (ondernemingsbestuur)

Nadere informatie

Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland

Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland 1. Londen In Londen kunnen gebruikers van een scootmobiel contact opnemen met een dienst

Nadere informatie

Naar een verhoogde duurzaamheid van biomassa

Naar een verhoogde duurzaamheid van biomassa Naar een verhoogde duurzaamheid van biomassa Luc Pelkmans, Ruben Guisson, VITO ARBOR studienamiddag Duurzaam ondernemen met bio-energie Roeselare, 18 juni 2015 Inhoud» Evoluties op Europees niveau & de

Nadere informatie

COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS

COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS Gezondheidsgedrag als compensatie voor de schadelijke gevolgen van roken COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS Health behaviour as compensation for the harmful effects of smoking

Nadere informatie