IN DE MEDIA EVOLUTIE VAN HET KLIMAATVRAAGSTUK: AGENDADYNAMIEK EN FRAMING VAN HET KLIMAATPROBLEEM THEMA BESTUURSKUNDE

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "IN DE MEDIA EVOLUTIE VAN HET KLIMAATVRAAGSTUK: AGENDADYNAMIEK EN FRAMING VAN HET KLIMAATPROBLEEM THEMA BESTUURSKUNDE"

Transcriptie

1 EVOLUTIE VAN HET KLIMAATVRAAGSTUK: AGENDADYNAMIEK EN FRAMING VAN HET KLIMAATPROBLEEM IN DE MEDIA Aandacht voor beleidsvraagstukken is vaak incidentgedreven. Ook de aandacht voor het klimaatvraagstuk lijkt vooral aangewakkerd te (moeten) worden door incidenten en mediahypes. De media-analyse in deze bijdrage bevestigt dit beeld. Maar we laten ook zien dat er meer gebeurt dan alleen een opeenvolging van incidenten en hypes. Er is ook sprake van een langetermijnontwikkeling waarbij de definiëring van het klimaatvraagstuk stap voor stap verandert. De framing verschuift van een technisch, complex, internationaal en abstract probleem naar een dramatisch, versimpeld, lokaal en concreet vraagstuk. Dit komt vooral door de manier waarop bekende beleidsentrepreneurs het onderwerp populariseren, zodat het aantrekkelijk is voor de media om erover te schrijven. Met andere woorden, het klimaatprobleem is mediagenieker geworden. Inleiding Op 3 september 2008 presenteerde de Deltacommissie haar advies over de G.E. Breeman, A.R.P.J. Dewulf, W.D. Pot en A. Timmermans Gerard Breeman is universitair docent Bestuurskunde aan Wageningen University, Art Dewulf is universitair docent Bestuurskunde aan Wageningen University, Wieke Pot is onderzoeker aan de leerstoelgroep Bestuurskunde van Wageningen University en Arco Timmermans is wetenschappelijk directeur van het Montesquieu Instituut in Den Haag. gevolgen van de klimaatverandering in Nederland. Om aandacht te trekken voor haar aanbevelingen en voor het klimaatvraagstuk maakte de commissie een promotiefilm waarin een sterke nadruk lag op de urgentie van het probleem. Deze manier van communiceren heeft veel kritiek opgeleverd ( doemscenario, bangmakerij, NRC Handelsblad, ). Maar uiteindelijk was er wel veel aandacht en zijn veel van de aanbevelingen door de 27

2 28 regering overgenomen in de Deltawet waterveiligheid en zoetwatervoorziening, die op 2 oktober 2009 is aangenomen. Aandacht genereren voor een bepaald beleidsonderwerp en daar gebruik van maken, is een bekend mechanisme in politieke agendavorming. Een verhoogde hoeveelheid aandacht biedt kansen voor beleidsverandering (Kingdon, 1984). Net zo belangrijk is echter de opeenvolging van aandachtswisselingen. De hoeveelheid aandacht gaat op en neer en het lijkt soms een herhaling van zetten. Maar juist door de herhaling wordt er geleerd, raken mensen doordrongen van een probleem en wordt een kwestie geherdefinieerd. Een belangrijke taak voor overheden is om die herhaling van aandacht zo effectief mogelijk te benutten (Boin et al., 2009). Essentieel daarbij is de vraag wat er tijdens de pieken en dalen van aandacht wordt gedaan door burgers, media en politiek. Maakt de politiek bijvoorbeeld gebruik van een piekmoment om extra beleid te introduceren, of duikt zij onder een golf van verhoogde aandacht door (Downs, 1972)? Belangrijk is ook hoe het vraagstuk door de tijd heen is geportretteerd. Welke termen, begrippen en formuleringen zijn er gebruikt om het vraagstuk te framen? In dit artikel achterhalen wij hoe de aandacht voor het klimaatvraagstuk in Nederland is verlopen. Wij maken eerst een analyse van het verloop van de aandacht voor het klimaatvraagstuk in het NRC Handelsblad (NRC). 1 Daarbij brengen we de pieken en dalen van aandacht door de tijd heen in kaart. Vervolgens analyseren we hoe het klimaatprobleem in de krant heeft gestaan: hoe is het geframed? In onze analyses bespreken we ook hoe deze aandachtspieken zijn ontstaan en hoe de verschillende manieren om het klimaatprobleem te framen zich hebben ontwikkeld. Aandacht voor het klimaatvraagstuk Aandacht voor een beleidsvraagstuk kent vaak een grillig verloop. Maatschappelijke problemen krijgen slechts bij uitzondering veel journalistieke en politieke aandacht en dan vaak een hele golf van aandacht in één keer. Baumgartner en Jones maken gebruik van de theorie van het onderbroken evenwicht (punctuated equilibrium) om het grillige verloop van de politieke en maatschappelijke aandacht te verklaren (Baumgartner & Jones, 1993). Een centraal concept in hun benadering is de policy venue. Dit is een min of meer geïnstitutionaliseerde arena waar agendavorming plaatsvindt: politieke organen zoals regering en parlement, de media, de publieke opinie en ook instituties voor wetenschappelijke kennis of advies. Policy venues zijn dus formele en informele platforms en arena s waar visies op problemen worden geformuleerd en geëtaleerd. Zij verschillen in de hoeveelheid steun die zij voor een bepaald portret van het probleem, een policy image, mogelijk maken. De toegang tot venues en de spelregels en routines daarbinnen variëren. De nadruk die actoren binnen de venue leggen op meer administratieve en technische of op politieke en dramatische elementen van een probleem verschilt ook. Elke venue heeft dus een eigen bias : een beperking van de participatie en beteugeling van het onderwerp, of juist uitbreiding en koppeling van thema s en onderwerpen (Schattschneider, 1960).

3 Actoren die uit zijn op een beperkende of uitbreidende probleemdefinitie maken strategisch gebruik van deze bias in de verschillende arena s (Rochefort & Cobb, 1994). Hierbij is venue shopping echter beperkt: de meeste spelers zoeken of krijgen slechts toegang tot enkele arena s (Pralle, 2003). Wij beperken ons hier tot één enkele venue, de media. Vaak vertonen de media een bias voor de dramatische elementen van een probleem en spelen zij een belangrijke rol om problemen hoog op de agenda te krijgen. In de loop van de tijd schuift een probleem heen en weer tussen de hoge en lage politiek (Downs, 1972). Bij lage politiek is er relatief weinig aandacht voor een beleidsveld en ontwikkelt het beleid zich stap voor stap. Bij hoge politiek is sprake van ontdekking van het probleem door politici, journalisten of ambtenaren en de bekritisering van de bestaande beleidspraktijken. Vaak gaat dit gepaard met veel media-aandacht, dramatisering van het probleem en politisering. Overigens is hoge politiek geen voorwaarde voor beleidsveranderingen. Veel overheidsbeleid komt juist in de sfeer van de lage politiek tot stand, wordt haast onmerkbaar politiek bekrachtigd en blijft lang of zelfs altijd in die sfeer hangen. Als een probleem in de hoge politiek terechtkomt, dan daalt het na verloop van tijd weer af naar de lagere politiek waar specialisten, juristen en uitvoerders zich met de materie bezighouden. Hierdoor ontstaan beleidsarena s waar een beleidsmonopolie gevestigd wordt; vaak afgeschermd voor opponenten. Met andere woorden: een gekozen probleemoplossing wordt zoveel mogelijk dichtgetimmerd en het probleem wordt gedelegeerd naar administratieve en gespecialiseerde arena s waar alleen incrementele veranderingen plaatsvinden. Een beleidsmonopolie blijft echter niet altijd immuun voor signalen vanuit de buitenwereld. Gebeurtenissen (zogenaamde focusing events ) kunnen via de media en behendige beleidsmakelaars een cascade van aandacht teweegbrengen die steeds confronterender wordt voor de dominante probleemdefinitie en de gehanteerde oplossingen (Huitema en Meijerink in dit themanummer). Er kan dan een hype ontstaan die politici een gevoel van urgentie geeft. Als dit proces van feedback op gang komt, ontstaat er een window of opportunity voor nieuwe visies op het probleem en mogelijke nieuwe oplossingen (Kingdon, 1984). Zo komt er een einde aan een periode van relatieve stabiliteit en begint de opbouw van een volgend beleidsmonopolie. Media-aandacht voor klimaatverandering en milieu Figuur 1 geeft het verloop voor de aandacht voor milieuonderwerpen in het NRC weer. 2 Opvallend is dat de aandacht tot 2002 geleidelijk aan afneemt, maar dat we onder invloed van het klimaatdebat een sterke stijging zien in 2006 en 2007, waarna het in 2008 weer afneemt. De aandacht voor milieu als percentage van het totaal aantal artikelen in het NRC is gering met gemiddeld 1,9 procent; het voorlopige hoogtepunt in 2007 blijft onder de vier procent. Wanneer we het verloop van de aandacht voor klimaatverandering, broeikaseffect en CO 2 bekijken (laatste vlak in figuur 1), dan vallen een aantal perioden van verhoogde aandacht op die een verklaring vragen. 29

4 Figuur 1 Media aandacht voor milieu onderwerpen, NRC Handelsblad % 4% 4% 3% Onderzoek naar lucht, water en klimaatverandering Oppervlaktewater, waterwingebied en zoetwater Bodembescherming en bodemvervuiling Bescherming en vervuiling zeewater Bedreigde dieren, planten en natuurgebieden Indoor vervuiling, zoals asbest 3% 2% 2% Recycling Luchtverontreiniging, vervuiling (verkeer en vervoer) Zure regen Luchtverontreiniting en luchtvervuiling Geluidhinder en lichtvervuiling 1% Chemisch- en nucleair afval, gevaarlijke stoffen 1% 0% Afvalverwerking, riool, gemeentereiniging en baggerslib Drinkwatervervuiling, kwaliteit en grondwater Klimaatverandering, broeikas en CO 2 emissies 30 Focusing events: VN-klimaatconferenties De piek in aandacht in 1992 is voor een belangrijk deel veroorzaakt door de eerste grote internationale milieuconferentie van de Verenigde Naties (VN) in Rio de Janeiro. Van alle krantenartikelen in dat jaar over klimaatveranderingen verwijst een derde naar deze conferentie. In 1997, de volgende piek, werd het Kyoto-protocol ondertekend. Daarin hebben 55 geïndustrialiseerde landen afgesproken dat zij de CO 2 -uitstoot gaan terugdringen tot vijf procent onder het niveau van Interessant is ook dat van het totaal aantal krantenartikelen over alle VNklimaatconferenties in het NRC de conferenties van Bonn en Den Haag de meeste aandacht kregen (figuur 2). Deze conferenties werden voorgezeten door voormalig milieuminister Jan Pronk en kennelijk heeft dat tot meer media-aandacht geleid (telkens meer dan twintig procent). Ter vergelijking werd van het totaal aantal artikelen over VN-klimaatconferenties elf procent aan de Kyoto-conferentie (1997) en veertien procent aan de Bali-conferentie (2007) besteed. Focusing events: An inconvenient truth De stijging van aandacht voor klimaatverandering, broeikaseffect en CO 2 - emissies bereikte een hoogtepunt in Dit komt door het verschijnen van de film van Al Gore, An Inconvienient Truth. Op vrijdag 6 oktober 2006 was de Nederlandse première, waarbij Al Gore aanwezig was en in diezelfde week verscheen ook de Nederlandse vertaling van zijn boek. De aandacht voor Al Gore en klimaatverandering is daarna snel toegenomen door onder andere de uitreiking van de Oscar voor zijn film (februari 2007), uitreiking van de Nobelprijs (oktober 2007) en door zijn aanwezigheid bij de milieutop in

5 Figuur 2 Spreiding van verwijzingen naar VN klimaatconferenties in het NRC Handelsblad over periode % 23.5% 22.0% 20% 15% 14.4% 11.0% 10% 5.3% 5.7% 5% 0.4% 0.0% 0.8% 0.0% 0.4% 1.9% 3.4% 1.1% 1.1% 3.4% 2.7% 3.0% 0% Bali (december 2007). Opvallend is wel dat de aandacht in het NRC pas steeg na de Nederlandse première. De presentaties van de film eerder dat jaar in de Verenigde Staten en in Cannes hadden nauwelijks effect op de berichtgeving in de Nederlandse media. Framing van het klimaatvraagstuk Focusing events genereren (kortstondige) aandacht voor het klimaatprobleem. Maar er gebeurt meer. Over de lange termijn kunnen er verschuivingen in de portrettering van het probleem ontstaan. Dit kan een gevolg zijn van de versimpeling of dramatisering van het probleem tijdens momenten van verhoogde aandacht (Baumgartner & Jones, 1993; Jones & Baumgartner, 2005). Maar het kan ook een gevolg zijn van een jaren durend proces waarbij diverse betrokken actoren langzaamaan de probleemdefiniëring veranderen. Het gaat hierbij om de gevolgen van interacties tussen actoren uit verschillende wetenschappelijke en politieke netwerken en de mediaberichtgeving daarover. Een framing-analyse kan deze verschuivingen in kaart brengen. Framing Framing is het proces waarbij problemen, gebeurtenissen of fenomenen betekenis krijgen vanuit verschillende perspectieven (Benford & Snow, 2000; Dewulf, Gray et al., 2009; Putnam & Holmer, 1992; Schön & Rein, 1994). Een kwestie als klimaatverandering is zo breed, ingewikkeld en veelvormig dat er veel verschillende betekenissen aan kunnen worden toegekend. Dat kan door bepaalde aspecten van de situatie te belichten en andere net niet. Op die manier worden grenzen getrokken rond een kwestie als klimaatverandering in termen van wat er deel van uitmaakt (bijvoorbeeld her- 31

6 nieuwbare energie ) en wat niet (bijvoorbeeld het eten van vlees ). Door bepaalde elementen in het centrum van de aandacht te plaatsen, construeren mensen een min of meer samenhangend kader dat betekenis verleent aan complexe kwesties. Deze betekenissen zijn niet neutraal. Ze hebben implicaties voor de richting waarin oplossingen gezocht worden en voor de betrokkenheid van mensen of organisaties bij het aanpakken van het probleem. Klimaatverandering definieren als een energieprobleem en het zien als een technologische uitdaging heeft andere consequenties dan het te zien als een cultureel probleem van wijziging in voedings- en transportgewoonten. Deze frames worden gedragen door bepaalde termen en discoursen en gebruikt door mensen in hun interacties met anderen in variërende netwerken. Als we klimaatverandering vanuit deze hoek bekijken, dan kunnen we bij wijze van illustratie nagaan hoe een aantal trends in de framing van de klimaatkwestie (Dewulf, Brugnach et al., 2009) zich voordoen in de Nederlandse context. Dit doen we opnieuw aan de hand van gegevens uit het NRC, in combinatie met indicaties vanuit internationale studies. Van broeikaseffect naar klimaatverandering De term broeikaseffect was erg prominent in de manier waarop over de klimaatkwesties werd geschreven in de periode : in bijna 70 procent van de artikelen over klimaat werd deze term gebruikt (zie figuur 3). Dit aandeel daalt gestaag tot beneden de 20 procent voor de periode Tegelijk zien we dat de term klimaatverandering opgang maakt: een stijging van 10 procent tot meer dan 40 procent over dezelfde periode. Deze evolutie kunnen we begrijpen aan de hand van een vergelijkbare trend in de Verenigde Staten, waar de term climate change steeds prominenter is geworden, ten nadele van de term global warming. Het kan op Figuur 3 Frameverschuivingen in NRC Handelsblad (mei) 80% 70% 32 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Broeikaseffect Klimaatverandering Klimaatmitigatie Klimaatadaptatie

7 het eerste gezicht misschien een woordenspel lijken, maar de term klimaatverandering wordt beschouwd als een breakthrough frame (Brick & Cawley, 2008). De logica hierachter is dat de term broeikaseffect een sterk wetenschappelijke formulering van het probleem is, verwijzend naar het fysische proces dat leidt tot opwarming van de aarde. De term klimaatverandering is een veel breder begrip geworden en ook bruikbaarder voor dramatische framing van de klimaatkwesties. Door het overkoepelende frame van klimaatverandering werden fenomenen zoals superstormen, hittegolven, overstromingen of droogtes niet langer als geïsoleerde gebeurtenissen voorgesteld, maar als deel van eenzelfde coherent interpretatieschema. Op die manier worden krachtige verbindingen gelegd tussen een overkoepelend frame en specifieke gebeurtenissen met dramatische kwaliteiten. Volgens het weekblad Elsevier (speciale editie Klimaat) zijn deze frames van de alarmisten sterk en eenduidig en staan zij in schil contrast met het allegaartje van opvattingen van klimaatsceptici (Elsevier 2009, p. 55). Van lucht-, bodem-, water- en energiekwesties naar klimaatverandering Naast een verschuiving van het meer technische begrip broeikaseffect naar het bredere klimaatverandering zien we tegelijkertijd dat de aandacht voor afzonderlijke deelproblemen vermindert. Sectorale problemen worden deels vervangen door het algemene begrip klimaatprobleem. Een reeks bestaande milieukwesties zijn daarbij herverpakt als klimaatkwesties, bijvoorbeeld luchtvervuiling, CO 2 - emissies, wateroverlast, stijging van de zeespiegel, bodemverzakking, ontbossing, groene energie, transport of duurzaam wonen en bouwen (Lovell, 2004). Wanneer we een aantal van deze deelthema s nader bekijken dan valt op dat de relatieve hoeveelheid aandacht voor deze deelonderwerpen binnen het thema milieu afneemt. Dit zou kunnen betekenen dat door de stijgende aandacht voor het thema klimaatverandering diverse sectorale problemen over lucht, water en bodem op de achtergrond zijn geraakt (figuur 4). Hoewel het herverpakken van allerlei milieukwesties onder het begrip kli- Figuur 4 Relatieve aandacht voor zes geselecteerde onderwerpen, NRC Handelsblad % 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Drinkwatervervuiling, kwaliteit en grondwater Afvalverwerking, riool, gemeentereiniging en baggerslib Luchtverontreiniging en luchtvervuiling Zure regen Bodembescherming en bodemvervuiling Oppervlaktewater, waterwingebied en zoetwater 33

8 34 maatverandering vanuit het standpunt van milieubewegingen belangrijke effecten heeft gehad voor het op de agenda brengen van milieukwesties is het ook niet zonder risico s. Andere milieubelangen kunnen op die manier ook weer van de agenda verdwijnen. De discussie over biobrandstof illustreert Een verzamelbegrip voor deelproblemen hoe de zoektocht naar klimaatneutrale energiebronnen onverwacht negatieve gevolgen kan hebben voor ontbossing, duurzame voedselproductie en voedselzekerheid. Nog illustratiever is de heropening van de discussie over kernenergie, waarbij deze als een duurzame energiebron wordt gepresenteerd (Bickerstaff, Lorenzoni et al., 2008). Klimaatverandering is zo beschouwd een verzamelbegrip geworden van een groot aantal deelproblemen. De discussie wordt daardoor overzichtelijk, maar zij versimpelt ook. Voorlopig zien we deze vereenvoudiging van het probleemframe in de media-arena, en het is de vraag of dit ook tot veranderingen op andere plekken leidt, zoals in het juridische domein. Wanneer de politiek de roep om een overkoepelende klimaatwet doorzet, dan is te verwachten dat veel van de bestaande juridische instrumenten (Wet op de bodembescherming, enzovoort) ook zullen worden aangepast. Of dit gebeurt, valt nog te bezien omdat de wetgeving voorlopig geframed is langs sectorale thema s en de aandacht voor klimaatverandering in wetgeving (nog) minimaal is (Breeman & Timmermans, 2008: 43-48). Van klimaatmitigatie naar klimaatadaptatie? Een derde verschuiving in de probleemdefinitie is van meer recente datum en gaat over het contrast tussen klimaatmitigatie versus klimaatadaptatie. Vanuit het mitigatieperspectief is de kwestie van klimaatverandering een probleem van menselijke invloed op het klimaat door de uitstoot van broeikasgassen. Vanuit het adaptatieperspectief is het een probleem van de impact van klimaatverandering op kwetsbare ecosystemen en sociale groepen. Beide betekenissen van het klimaatprobleem zijn logisch verenigbaar: het gaat zowel om het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen zodat de klimaatverandering beperkt wordt, als om het aanpassen aan de veranderingen die alsnog optreden. Toch zijn beide perspectieven op gespannen voet komen te staan. Een deel van de verklaring is de bezorgdheid van mitigatievoorstanders dat praten over adaptatie de aandacht zou afleiden van het beteugelen van de klimaatverandering, zoals het terugdringen van emissies. (Toekomstige) adaptatie zou dan als een excuus worden gebruikt om de vermindering van broeikasgassen voor onbepaalde tijd uit te stellen. De implicaties van beide perspectieven zijn erg verschillend voor het stellen van prioriteiten. Vanuit een mitigatieperspectief wordt klimaatverandering voor het overgrote deel een energieprobleem. De prioriteit komt dan te liggen bij het zoeken naar efficiënter energiegebruik en hernieuwbare of klimaatneutrale vormen van energieopwekking. Op internationaal niveau heeft dit geleid tot het Kyoto-protocol en de verhandeling van uitstootrechten. In dit perspectief staan de internatio-

9 nale dimensie van het probleem en de oplossingen daarvoor centraal (zie ook Klostermann e.a in dit themanummer). Het maakt voor mitigatiedoeleinden immers niet uit of een ton CO 2 -uitstoot in Australië of Zambia wordt geproduceerd of gereduceerd. Incidenten We hebben gezien dat verhoogde aandacht voor milieuvraagstukken ontstaat wanneer er zich incidenten of bijzondere gebeurtenissen voordoen. Zo is er extra veel media-aandacht voor klimaatverandering geweest na de première van de film van Al Gore. Op basis van de agendavormingstheorieën weten we dat incidenten die aan Vanuit adaptatieperspectief ligt de focus op de gevolgen van klimaatverandering. Deze kunnen heel erg verschillen van land tot land en van regio tot regio. De gevolgen voor neerslagpatronen, extreme weersomstandigheden en zeespiegelstijging maken dat klimaatverandering vanuit adaptatieperspectief in belangrijke mate een waterkwestie wordt. Hier wordt het concept klimaatbestendig cruciaal: in hoeverre zijn ecosystemen, maatschappijen en menselijke activiteiten in staat om met de gevolgen van klimaatverandering om te gaan? Deze vraag wordt vooral lokaal of regionaal ingevuld en sommigen stellen dat de focus op mitigatie geleid heeft tot beleidsinstrumenten die te weinig mogelijkheden bieden voor adaptatie (Pielke, Prins et al., 2007). Conclusies: Incidenten en continuïteit In overeenstemming met agendavormingstheorieën constateren wij dat media-aandacht voor klimaatverandering incidentgedreven is. De aandachtspieken in de media worden vrijwel altijd veroorzaakt door specifieke gebeurtenissen. Interessant is echter dat wij daarnaast ook een meer geleidelijker incrementele verandering waarnemen in de wijze waarop het klimaatvraagstuk is gedefinieerd. Kritische tegenreacties maken de hype compleet bepaalde kenmerken voldoen, extra snel door de media worden opgepikt (Breeman & Timmermans, 2008; Soroka, 2002; Downs, 1972). Het gaat daarbij om incidenten met een duidelijke dramatische verhaallijn, met bekende figuren en met een nationaal tintje. Deze kenmerken hebben we ook in onze casus gezien. De dramatisering en versimpeling van het probleem in Al Gores film hebben er bijvoorbeeld toe bijgedragen dat de media het onderwerp makkelijk konden oppakken. Juist de kritische reacties en tegenfilms hebben de hype compleet gemaakt. Daarnaast speelde de betrokkenheid van bekende personen een rol: Al Gore, maar vergelijkbaar is de aandacht die Jan Pronk kreeg als voorzitter van de VN-klimaatconferenties. Opvallend ten slotte is dat de media-aandacht pas explosief steeg na de Nederlandse première van de film. En misschien nog opmerkelijker is de grote mate van aandacht voor de relatief kleine VNklimaatconferenties van Bonn en Den Haag die voorgezeten werden door een Nederlander, Jan Pronk. 35

10 36 Incidenten en reframing zorgen voor herdefiniëring Continuïteit Maar naast de aandacht trekkende incidenten blijkt ook nog een langetermijndynamiek te bestaan. Tussen 1990 en 2002 zagen we een langzame, neerwaartse verandering in de aandacht voor milieukwesties en daarna stijgende aandacht met een uitschieter in 2006 en 2007, veroorzaakt door het klimaatdebat. Tijdens deze lange continue ontwikkeling constateerden we drie incrementele (en blijvende) veranderingen. - Ten eerste werd het technische begrip broeikaseffect vervangen door het bredere, meer populaire begrip klimaatverandering ; een begrip dat een brede waaier van dramatische incidenten onder eenzelfde koepel kon brengen. - Ten tweede verschoof de aandacht zich van complexe sectorale problemen (water, lucht en bodem), naar een meer overkoepelende en eenvoudige aanduiding, namelijk klimaatverandering. Deze verschuiving zien we ook terug in de publieke oproep van verschillende organisaties voor het maken van één klimaatwet. - Ten derde (voor)zien we een verschuiving van mitigatie naar adaptatie waardoor het probleemframe verschuift van een internationale context en abstract discours (CO 2 - emissies), naar een lokale context met veel concretere problemen (bijvoorbeeld waterbeheer). Kortom, het samenspel tussen de incidenten als aanjagers van media-aandacht en de framing en reframing door beleidsmakelaars en journalisten hebben een verschuiving opgeleverd in de definiëring van het klimaatprobleem van technisch, complex, internationaal en abstract naar dramatisch, versimpeld, lokaal en concreet. Tot slot Incidenten kunnen helpen de aandacht voor het klimaatvraagstuk steeds maar weer aan te jagen. Maar het is net zoals met steppen: je moet er energie in blijven stoppen om vooruit te komen. Het is daarbij bovendien van belang hoe het vraagstuk wordt neergezet. Concrete, eenvoudige en lokale probleemformuleringen leveren daarbij de meeste aandacht op. Projecten die gericht zijn op klimaatadaptatie leveren volgens ons meer publieke aandacht op dan andere klimaatprojecten. Althans, ze zijn aantrekkelijker voor de media om over te berichten. Wanneer de geconstateerde trends doorzetten, verwachten we dan ook dat discussies over klimaatadaptatie in de media zullen toenemen. Op termijn zouden de adaptatieplannen zoals voorgesteld door de Deltacommissie volgens ons wel eens meer media en politieke aandacht kunnen trekken dan mitigatieplannen over emissies, een trend die door de gegevens in figuur 3 in elk geval niet wordt tegengesproken. Noten 1 Gekozen is voor het NRC Handelsblad, omdat dit als landelijk dagblad vanaf 1990 gedigitaliseerd in LexisNexis te vinden is. Uiteraard kan deze keuze een vertekend beeld geven, vanwege de vooringenomenheid van het NRC ten gunste of ten nadele van milieugerelateerde onderwerpen. De meeste andere kranten zijn pas vanaf 1995 of later digitaal beschikbaar. 2 Figuur 1 is gebaseerd op een analyse van trefwoorden in LexisNexis.

11 Literatuur Baumgartner, F.R., & B.D. Jones, (1993), Agendas and Instability in American Politics. Chicago: The University of Chicago Press. Benford, R.D., & D.A. Snow, (2000), Framing processes and social movements: An overview and assessment. Annual Review of Sociology, 26, Bickerstaff, K., Lorenzoni, I., Pidgeon, N.F., Poortinga, W., & P. Simmons, (2008). Reframing nuclear power in the UK energy debate: Nuclear power, climate change mitigation and radioactive waste. Public Understanding of Science, 17(2), Boin, A., 't Hart, P. & A. McConnell, (2009), Crisis exploitation: political and policy impacts of framing contests. Journal of European Public Policy, 16: Breeman, G.E. & A. Timmermans, (2008) Politiek van de aandacht voor milieubeleid. Een onderzoek naar maatschappelijke dynamiek, politieke agendavorming en prioriteiten in het Nederlandse milieubeleid (No. 77). Wageningen: Wageningen UR. Brick, P., & R.M. Cawley, (2008), Producing political climate change: The hidden life of US environmentalism. Environmental Politics, 17(2), Dewulf, A.R.P.J., Brugnach, M., Ingram, H., & C.J.A.M. Termeer, (2009), The co-production of knowledge about water resources: framing, uncertainty and climate change. Paper presented at the 7th International Science Conference on the Human Dimensions of Global Environmental Change, April, Bonn, Germany, Bonn, Germany. Dewulf, A.R.P.J., Gray, B., Putnam, L., Lewicki, R., Aarts, M.N.C. & R. Bouwen et al., (2009), Disentangling approaches to framing in conflict and negotiation research: a meta-paradigmatic perspective. Human Relations, 62(2), Downs, A., (1972). Up and Down with Ecology: the 'Issue-Attention Cycle'. Public Interest, 28, Elsevier (2009) Klimaat (speciale editie). Jones, B.D., & F.R. Baumgartner, (2005), The politics of attention. How government prioritizes problems. Chicago: The University of Chicago Press. Kingdon, J.W., (1984), Agendas, Alternatives and Public Policies. New York: Harper Collins. Lovell, H. (2004). Framing sustainable housing as a solution to climate change. Journal of Environmental Policy and Planning, 6(1), NRC Handelsblad ( ). Wetenschappers bekritiseren Deltacommissie om Worstcasescenario. Pielke, R., Prins, G., Rayner, S., & D. Sarewitz, (2007), Lifting the taboo on adaptation. Nature, 445(7128), Pralle, S.B., (2003), Venue shopping, political strategy, and policy change: The internalization of Canadian Forest Advocacy. Journal for Public Policy, 23(3), Putnam, L.L., & Holmer, M. (1992). Framing, reframing and issue development. In L. Putnam & M. Roloff (Eds.), Communication and Negotiation (pp ). London: Sage. Rochefort, D. & R. Cobb, (1994), The Politics of Problem Definition. Lawrence: University Press of Kansas. Schattschneider, E.E., (1960). The Semisovereign People: A realist's View of Democracy in America. New York: Holt, Rinehart and Winston. Schön, D.A. & M. Rein, (1994), Frame Reflection: Toward the Resolution of Intractable Policy Controversies: Basic Books. Soroka, S.N. (2002). Agenda-setting dynamics in Canada. Vancouver: University of British Columbia Press. 37

Politiek en milieubeleid in de media

Politiek en milieubeleid in de media Politiek en milieubeleid in de media G.E. Breeman en A. Timmermans De afgelopen jaren is milieu in Nederland een aandachttrekkend thema geworden. De film van Al Gore die in oktober 2006 haar Nederlandse

Nadere informatie

Klimaatneutrale of klimaatbestendige bestuurskunde?

Klimaatneutrale of klimaatbestendige bestuurskunde? Klimaatneutrale of klimaatbestendige bestuurskunde? Katrien Termeer, Sander Meijerink, Sibout Nooteboom Klimaat is al lang niet meer beperkt tot een kleine gemeenschap van wetenschappers en beleidsmakers

Nadere informatie

Behorende bij het proefschrift How Politics Becomes News and News Becomes Politics geschreven

Behorende bij het proefschrift How Politics Becomes News and News Becomes Politics geschreven Samenvatting Behorende bij het proefschrift How Politics Becomes News and News Becomes Politics geschreven door Luzia Helfer aan de Universiteit Leiden en de Universiteit Antwerpen Verdedigd op 9 december

Nadere informatie

Gevolgen van klimaatverandering voor Nederland

Gevolgen van klimaatverandering voor Nederland Gastcollege door Sander Brinkman Haagse Hogeschool Climate & Environment 4 september 2008 Introductie Studie Bodem, Water en Atmosfeer, Wageningen Universiteit Beroepsvoorbereidendblok UNFCCC CoP 6, Den

Nadere informatie

Sustainable Tourism Duurzaam Toerisme. dr. Anja de Groene lector duurzaamheid en water Hogeschool Zeeland

Sustainable Tourism Duurzaam Toerisme. dr. Anja de Groene lector duurzaamheid en water Hogeschool Zeeland Sustainable Tourism Duurzaam Toerisme dr. Anja de Groene lector duurzaamheid en water Hogeschool Zeeland Programma 15.15 uur: Inleiding duurzaam toerisme door Dr. Anja de Groene 15.35 uur: Cradle to Cradle

Nadere informatie

Keulen in de media Een onderzoek naar de berichtgeving over de gebeurtenissen in Keulen in Nederlandse dagbladen

Keulen in de media Een onderzoek naar de berichtgeving over de gebeurtenissen in Keulen in Nederlandse dagbladen Keulen in de media Een onderzoek naar de berichtgeving over de gebeurtenissen in Keulen in Nederlandse dagbladen Internet: www.nieuwsmonitor.org Onderzoekers Nel Ruigrok nelruigrok@nieuwsmonitor.org +

Nadere informatie

De estafette: Klimaatverandering

De estafette: Klimaatverandering De estafette: Klimaatverandering door Sander Voerman WP nr. 4/2011 Afgelopen jaar is in Nederland de aandacht voor het probleem van de klimaatverandering volstrekt verstomd. Internationaal vormt ons land

Nadere informatie

The Governance of Adaptation to Climate Change

The Governance of Adaptation to Climate Change The Governance of Adaptation to Climate Change Consortium governance of climate adaptation Samenstelling consortium Wageningen Universiteit Vrije Universiteit Erasmus Universiteit Universiteit Utrecht

Nadere informatie

Klimaatverandering en internationaal beleid: de weg van Kyoto naar Kopenhagen.

Klimaatverandering en internationaal beleid: de weg van Kyoto naar Kopenhagen. Open klimaatlezingen 2009 Klimaatverandering en internationaal beleid: de weg van Kyoto naar Kopenhagen. Hans Bruyninckx De eerste stappen in internationaal klimaatbeleid 1979: 1ste World Climate Conference

Nadere informatie

De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen

De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen 1 De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen In het publieke domein worden allerlei nieuwe technieken gebruikt: ambtenaren gebruiken Twitter, games, webplatformen en monitoringtools om de

Nadere informatie

Werkblad 3. Klimaatconferentie Parijs december 2015

Werkblad 3. Klimaatconferentie Parijs december 2015 Werkblad 3 Wetenschap versus politiek De tijd loopt! Jean-Pascal van Ypersele, klimatoloog aan de UCL en ondervoorzitter van het Klimaatpanel IPCC van de Verenigde Naties zegt: We moeten volledig stoppen

Nadere informatie

Het Klimaatdebat. 09/01/2013 Bart Strengers

Het Klimaatdebat. 09/01/2013 Bart Strengers Het Klimaatdebat 1 De Klimaatwetenschap Brede overeenstemming over grote lijn en dat is in toenemende mate al decennia lang het geval De aarde warmt op en dat komt grotendeels door de mens. Wetenschap

Nadere informatie

Politiek van de aandacht voor het Nederlandse veiligheidsbeleid

Politiek van de aandacht voor het Nederlandse veiligheidsbeleid LSG Bestuurskunde Politiek van de aandacht voor het Nederlandse veiligheidsbeleid Een onderzoek naar maatschappelijke dynamiek, politieke agendavorming en prioriteiten in het Nederlandse veiligheidsbeleid

Nadere informatie

From the Press to Politics and Back. When do Media set the Political Agenda and when do Parties set the Media Agenda? D.J.

From the Press to Politics and Back. When do Media set the Political Agenda and when do Parties set the Media Agenda? D.J. From the Press to Politics and Back. When do Media set the Political Agenda and when do Parties set the Media Agenda? D.J. van der Pas Waarom staan sommige onderwerpen hoog op de agenda van de politiek,

Nadere informatie

Sustainable Development

Sustainable Development Mr. Bas Ahmadali Institute Suriname Local Government And Strategic Public Management http://basahmadali.nl/?p=58 Sustainable Development Duurzame ontwikkeling door decentralisatie en Bevolkingsparticipatie

Nadere informatie

KLIMAATADAPTATIE LEEFT, MAAR LEIDT NOG NIET

KLIMAATADAPTATIE LEEFT, MAAR LEIDT NOG NIET KLIMAATADAPTATIE LEEFT, MAAR LEIDT NOG NIET www.atosborne.nl Klimaatadaptatie leeft, maar leidt nog niet. Klimaatadaptatie leeft, maar leidt nog niet. Dat is de belangrijkste conclusie die getrokken kan

Nadere informatie

economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen

economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen REDD+ een campagne voor bewustwording van suriname over haar grootste kapitaal Wat is duurzaam gebruik van het bos: Duurzaam

Nadere informatie

Het nieuwe Europese klimaatplan voor 2030: behoudt de EU haar voortrekkersrol?

Het nieuwe Europese klimaatplan voor 2030: behoudt de EU haar voortrekkersrol? Het nieuwe Europese klimaatplan voor 2030: behoudt de EU haar voortrekkersrol? Dr. Jos Delbeke, DG Klimaat Actie, Europese Commissie, Universiteit Hasselt, 25/2/2014 Overzicht 1. Klimaat en energie: waar

Nadere informatie

De Balans van de Leefomgeving: Rollen van wetenschap in evaluatie

De Balans van de Leefomgeving: Rollen van wetenschap in evaluatie De Balans van de Leefomgeving: Rollen van wetenschap in evaluatie Esther Turnhout Associate Professor, Forest and Nature Conservation Policy Group Wageningen University, esther.turnhout@wur.nl Evaluatiestijlen

Nadere informatie

Annick de Vries Rathenau Instituut

Annick de Vries Rathenau Instituut 1 Vul hier de titel in Annick de Vries Annick de Vries Rathenau Instituut Den Haag,13 november 2013 2 Vul hier titel in Annick de Vries Agenda Samen Winnen: aanbevelingen Besluitvormingsstrategieën Lessen

Nadere informatie

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort Klimaat & Klimaatverandering Gevolgen klimaatverandering Opwarming van de Aarde Broeikaseffect Klimaatmodellen An Inconvenient Truth VN - Akkoord van Parijs Nederlands

Nadere informatie

Visie op de optimale inzet van kennis voor de samenleving. André van der Zande, DG RIVM

Visie op de optimale inzet van kennis voor de samenleving. André van der Zande, DG RIVM Visie op de optimale inzet van kennis voor de samenleving André van der Zande, DG RIVM Inhoud 1. Sociaal robuuste kennis 2. Triple Helix en policy window van Kingdon 3. Casus Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Nadere informatie

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen

Nadere informatie

Samenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen

Samenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen Samenvatting Er bestaan al jaren de zogeheten Richtlijnen voor goede voeding, die beschrijven wat een gezonde voeding inhoudt. Maar in hoeverre is een gezonde voeding ook duurzaam? Daarover gaat dit advies.

Nadere informatie

Voting Wiser. The Effect of Voting Advice Applications on Political Understanding. J. van de Pol

Voting Wiser. The Effect of Voting Advice Applications on Political Understanding. J. van de Pol Voting Wiser. The Effect of Voting Advice Applications on Political Understanding. J. van de Pol Nederlandse samenvatting 140 Kieswijzers of stemhulpen in de wetenschappelijke literatuur aangeduid als

Nadere informatie

Living Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016

Living Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 Living Labs Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 dr.ir. Elke den Ouden expertise in smart lighting & smart cities @ TU/e Where innovation starts TU/e Living Labs Een Living

Nadere informatie

vijf debatten over het strategische en publieke belang van kunst en cultuur als basis voor nieuwe vormen van leefbaarheid, zorg en welzijn

vijf debatten over het strategische en publieke belang van kunst en cultuur als basis voor nieuwe vormen van leefbaarheid, zorg en welzijn noteer in je agenda: 3 maart, 31 maart, 21 april, 19 mei en 16 juni 2015 vijf debatten over het strategische en publieke belang van kunst en cultuur als basis voor nieuwe vormen van leefbaarheid, zorg

Nadere informatie

4 Klimaatpolitiek en -wetenschap in de media

4 Klimaatpolitiek en -wetenschap in de media 66 Ruimte voor klimaatdebat: zicht op interactie tussen klimaatpolitiek, wetenschap en media 4 Klimaatpolitiek en -wetenschap in de media Monique Riphagen, Davy van Doren, Jeroen P. van der Sluijs, Jurgen

Nadere informatie

Op weg naar de wijzere samenleving Van government naar (global) government, sustainable development en media (II)

Op weg naar de wijzere samenleving Van government naar (global) government, sustainable development en media (II) Op weg naar de wijzere samenleving Van government naar (global) government, sustainable development en media (II) Dr. Miguel Goede Het themanummer van het blad Bestuurskunde Klimaatneutrale of klimaatbestendigde

Nadere informatie

Communiceren over wetenschap. Geert Vanpaemel KU Leuven

Communiceren over wetenschap. Geert Vanpaemel KU Leuven Communiceren over wetenschap Geert Vanpaemel KU Leuven 1. Inleiding 2. Algemene aanpak 3. Tips & Tricks Negatieve berichtgeving Naamgeving pesticiden, herbiciden, insecticiden, biociden Onvoorziene ecologische

Nadere informatie

Politiek en politici in het nieuws in vijf landelijke dagbladen Samenvatting

Politiek en politici in het nieuws in vijf landelijke dagbladen Samenvatting Politiek en politici in het nieuws in vijf landelijke dagbladen Samenvatting Otto Scholten & Nel Ruigrok Stichting Het Persinstituut De Nederlandse Nieuwsmonitor Amsterdam, april 06 1 Inleiding Puntsgewijs

Nadere informatie

The Day After tomorrow... Waarom wachten

The Day After tomorrow... Waarom wachten The Day After tomorrow... Waarom wachten als we vandaag kunnen reageren? The Day After Tomorrow, de film van Roland Emmerich (Godzilla en Independence Day), verschijnt op 26 mei 2004 op het witte doek.

Nadere informatie

De toekomst van energie

De toekomst van energie De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig

Nadere informatie

Communication in Times of Crisis. The Interplay Between the Organization, News Media, and the Public G.L.A. van der Meer

Communication in Times of Crisis. The Interplay Between the Organization, News Media, and the Public G.L.A. van der Meer Communication in Times of Crisis. The Interplay Between the Organization, News Media, and the Public G.L.A. van der Meer Dutch summary (Nederlandse samenvatting) Tegenwoordig wordt het nieuws regelmatig

Nadere informatie

ECOMPRIS. Hoe kan informatie over ecosysteemdiensten gebiedsprocessen beïnvloeden? : Paul Opdam, Eveliene Steingröver and Claire Vos

ECOMPRIS. Hoe kan informatie over ecosysteemdiensten gebiedsprocessen beïnvloeden? : Paul Opdam, Eveliene Steingröver and Claire Vos ECOMPRIS Hoe kan informatie over ecosysteemdiensten gebiedsprocessen beïnvloeden? : Ingrid Coninx, Art Dewulf, Merel van der Wal : Paul Opdam, Eveliene Steingröver and Claire Vos Maatschappelijke relevantie:

Nadere informatie

"Efficiënt gebruik van hulpbronnen in Europa" Enquête onder de lokale en regionale overheden Samenvatting van de resultaten

Efficiënt gebruik van hulpbronnen in Europa Enquête onder de lokale en regionale overheden Samenvatting van de resultaten "Efficiënt gebruik van hulpbronnen in Europa" Enquête onder de lokale en regionale overheden Samenvatting van de resultaten Deze conclusies zijn gebaseerd op het verslag: "Beoordeling van het vlaggenschipinitiatief

Nadere informatie

Het Klimaatdebat. 09/01/2013 Bart Strengers

Het Klimaatdebat. 09/01/2013 Bart Strengers Het Klimaatdebat 1 De Klimaatwetenschap Brede overeenstemming over grote lijn en dat is in toenemende mate al decennia lang het geval De aarde warmt op en dat komt grotendeels door de mens. Wetenschap

Nadere informatie

Regionale broedplaatsen voor onderzoek en praktijkleren

Regionale broedplaatsen voor onderzoek en praktijkleren Werkplaatsen Sociaal Domein Regionale broedplaatsen voor onderzoek en praktijkleren www.werkplaatsensociaaldomein.nl Verbinden en versterken De transitie en vooral de daaruit voortvloeiende transformaties

Nadere informatie

Bedreigingen. Broeikaseffect

Bedreigingen. Broeikaseffect Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd

Nadere informatie

Nieuwsmonitor 6 in de media

Nieuwsmonitor 6 in de media Nieuwsmonitor 6 in de media Juni 2011 Nieuws - Europa kent geen watchdog ANTWERPEN/BRUSSEL - Het Europese beleidsniveau krijgt in de Vlaamse TV-journaals gemiddeld een half uur aandacht per maand. Dat

Nadere informatie

Contextuele Blindheid

Contextuele Blindheid Contextuele Blindheid Tumult in de organisatie, Trammelant in de behandeling, en Geharrewar in het hoofd i.v.m. publicatie zijn niet alle sheets weergegeven NVRG in Beweging Conferentie, 21 september 2007

Nadere informatie

Actuele Europese Milieudossiers

Actuele Europese Milieudossiers Actuele Europese Milieudossiers 17 januari 2019 Infosessie Minaraad-VLEVA Rik De Baere (ism. Marjan Decroos) Adviseur Europees Beleid DEPARTEMENT OMGEVING Afdeling Strategie, Internationaal beleid en Dierenwelzijn

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer vwo 2008-I

Eindexamen maatschappijleer vwo 2008-I Opgave 1 Tbs ter discussie 1 maximumscore 2 beveiliging van de samenleving Voorbeeld van juiste toelichting bij beveiliging van de samenleving: In de tekst staat dat er steeds minder mensen uitstromen

Nadere informatie

Klimaat voor een nieuwe M.E.R.

Klimaat voor een nieuwe M.E.R. Klimaat voor een nieuwe M.E.R. Praktische Workshop Klimaatadaptatie in de praktijk van planvorming en milieu effectrapportage. Gerald Jan Ellen, Deltares, Bestuurskundig onderzoeker/adviseur Inhoud Adaptatie?

Nadere informatie

Leerdoelen en kerndoelen

Leerdoelen en kerndoelen Leerdoelen en kerndoelen De leerdoelen in de leerlijn vallen in het leerdomein Oriëntatie op jezelf en de wereld. Naast de gebruikelijke natuur en milieukerndoelen (kerndoelen 39, 40 en 41) zijn ook de

Nadere informatie

Prof. Gerbrand Komen. (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI. 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat

Prof. Gerbrand Komen. (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI. 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat Prof. Gerbrand Komen (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat Jaargemiddelde temperatuur (afwijking van 1951-1980) in Nederland (rode lijn) en wereldgemiddeld (blauwe

Nadere informatie

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering

Nadere informatie

Examenprogramma scheikunde vwo

Examenprogramma scheikunde vwo Examenprogramma scheikunde vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Stoffen

Nadere informatie

8 mei 2019 Auteur: Lisette van Vliet. Onderzoek: klimaatverandering

8 mei 2019 Auteur: Lisette van Vliet. Onderzoek: klimaatverandering 8 mei 2019 Auteur: Lisette van Vliet Onderzoek: klimaatverandering Samenvatting Minder mensen geloven dat aarde opwarmt door de mens Een groeiende groep mensen gelooft niet dat de mens hoofdverantwoordelijk

Nadere informatie

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012)

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) De Hoge Raad voor Vrijwilligers (HRV) kijkt relatief tevreden terug op 2011, het Europees Jaar voor het Vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

Vragen voor burgers die deelnemen aan WWViews

Vragen voor burgers die deelnemen aan WWViews Vragen voor burgers die deelnemen aan WWViews WWViews C/o The Danish Board of Technology Antonigade 4 DK-1106 Copenhagen K Denemarken Tel +45 3332 0503 Fax +45 3391 0509 wwviews@wwviews.org www.wwviews.org

Nadere informatie

Strategische Issues in Dienstverlening

Strategische Issues in Dienstverlening Strategische Issues in Dienstverlening Strategisch omgaan met maatschappelijke issues Elke organisatie heeft issues. Een definitie van de term issue is: een verschil tussen de verwachting van concrete

Nadere informatie

MVO-Control Panel. Instrumenten voor integraal MVO-management. Extern MVO-management. MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie

MVO-Control Panel. Instrumenten voor integraal MVO-management. Extern MVO-management. MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie MVO-Control Panel Instrumenten voor integraal MVO-management Extern MVO-management MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie Inhoudsopgave Inleiding... 3 1 Duurzame ontwikkeling... 4 1.1 Duurzame

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les.

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 1 Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 2 Colofon Dit is een uitgave van Quintel Intelligence in samenwerking met GasTerra en Uitleg & Tekst Meer informatie Kijk voor meer informatie

Nadere informatie

Introductie. 1. Uw persoonlijke situatie. Voorbeeldvragenlijst COB-kwartaalenquête 2011

Introductie. 1. Uw persoonlijke situatie. Voorbeeldvragenlijst COB-kwartaalenquête 2011 Introductie Dit onderzoek vindt plaats in opdracht van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Met de resultaten wil het bureau het kabinet en de politiek in het algemeen informeren over zorgen en wensen

Nadere informatie

De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders. Ervaringen met een Pilot

De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders. Ervaringen met een Pilot De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders Ervaringen met een Pilot 1 Even voorstellen Henk Plessius Hogeschool Utrecht o Onderzoeker o Docent o Projectleider Aandachtsgebieden:

Nadere informatie

Wereldgemeenten: daar draait het om! Ambtenarenbijeenkomst over internationale aspecten van gemeentelijk beleid. 5 november 2015

Wereldgemeenten: daar draait het om! Ambtenarenbijeenkomst over internationale aspecten van gemeentelijk beleid. 5 november 2015 Wereldgemeenten: daar draait het om! Ambtenarenbijeenkomst over internationale aspecten van gemeentelijk beleid 5 november 2015 Ontwikkelingen in internationaal beleid en blik op de toekomst voor gemeenten

Nadere informatie

Nota inzake Economic Development Board

Nota inzake Economic Development Board Nota inzake Economic Development Board Inleiding De economische ontwikkeling van Noord-Limburg krijgt een grote impuls met de campusontwikkeling, maar daarmee zijn niet alle economische uitdagingen deze

Nadere informatie

Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele

Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele Wie ben ik? Communicatiewetenschappen UA Media, Wetenschap & Democratie Media & Democratie - Evalueren van mate waarin media bijdragen

Nadere informatie

Domeinpresentaties Tilburg University per 1 januari 2019

Domeinpresentaties Tilburg University per 1 januari 2019 Domeinpresentaties Tilburg University per 1 januari 2019 Beste decaan, Wij komen graag onze opleidingen presenteren op uw school. Wij hebben onze opleidingen verdeeld over 7 domeinpresentaties. Bij elke

Nadere informatie

Klimaatbeleid van het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu

Klimaatbeleid van het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu Klimaatbeleid van het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu Drs. J. Amarello-Williams Minister ATM/ National Focal Point UNFCCC Suriname Inhoud Introductie Milieutaken ATM Stand

Nadere informatie

Voorwoord. Erik Sterk Guido Walraven

Voorwoord. Erik Sterk Guido Walraven Voorwoord Erik Sterk Guido Walraven Ondernemende burgers in lokale gemeenschappen kunnen sociale, economische en ecologische impact hebben, zo is de laatste jaren steeds duidelijker geworden. De verschillende

Nadere informatie

Een analyse van het vak communicatie in de media 27 augustus 2015

Een analyse van het vak communicatie in de media 27 augustus 2015 Overschiestraat 1 102 XD Amsterdam 020 528 92 95 www.publistat.nl info@publistat.nl Een analyse van het vak communicatie in de media 27 augustus 2015 Media-analyse Achtergrond Logeion Missie: een sterke

Nadere informatie

Klimaat vs. Milieu. Een aanzet tot sterkere klimaatcommunicatie

Klimaat vs. Milieu. Een aanzet tot sterkere klimaatcommunicatie Klimaat vs. Milieu Een aanzet tot sterkere klimaatcommunicatie P. Boussemaere Oostende 3 mei 2019 Klimaat vs. Milieu Een aanzet tot sterkere klimaatcommunicatie De probleemstelling in 15 minuten Welke

Nadere informatie

Milieu-actualiteit NON-ETS. 3 mei 2018

Milieu-actualiteit NON-ETS. 3 mei 2018 Milieu-actualiteit NON-ETS 3 mei 2018 Europees beleid NON-ETS sectoren (effort sharing regulation) Welke doelstellingen 2021-2030? Europese doelstellingen 2030 (tov 2005) - 40 % BKG emissies - 30 % voor

Nadere informatie

agendapunt B.04 Aan Verenigde Vergadering BELEIDSKADER DUURZAAMHEID

agendapunt B.04 Aan Verenigde Vergadering BELEIDSKADER DUURZAAMHEID agendapunt B.04 851617 Aan Verenigde Vergadering BELEIDSKADER DUURZAAMHEID Gevraagd besluit Verenigde Vergadering 28-10-2010 In te stemmen met de beleidsuitgangspunten, genoemd in hoofdstuk 5 van het Beleidskader

Nadere informatie

Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning. Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015

Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning. Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015 Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015 Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning Enkele aandachtspunten

Nadere informatie

BANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad

BANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad Opdracht 1 In het filmpje ging het over klimaatverandering. Bedenk samen drie voordelen en drie nadelen van klimaatverandering. Schrijf op: Voordelen 1. bijvoorbeeld warmere zomers in Nederland 2. bijvoorbeeld

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer havo 2007-I

Eindexamen maatschappijleer havo 2007-I Vraag Antwoord Scores Opgave 2 Jongeren en massamedia 14 maximumscore 2 Het antwoord moet de volgende onderdelen bevatten: Marktsegmentering is het verdelen van de markt in afzonderlijke delen gericht

Nadere informatie

Samenvatting. Debating Europe Samenvatting

Samenvatting. Debating Europe Samenvatting Debating Europe Samenvatting Samenvatting Sinds de start van de Europese integratie in de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn er vanuit de samenleving regelmatig vragen gesteld over het democratische

Nadere informatie

IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? November 15, 2009 2. Het hangt er vanaf hoe het verder gaat

IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? November 15, 2009 2. Het hangt er vanaf hoe het verder gaat Agri Business club Westland, 19 november 2009 IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? November 15, 2009 2 Het hangt er vanaf hoe het verder gaat November 15, 2009

Nadere informatie

NIVE masterclass Kansen van duurzaam ondernemen

NIVE masterclass Kansen van duurzaam ondernemen NIVE masterclass Kansen van duurzaam ondernemen Felix Gruijters Nuon Amsterdam ArenA 12 oktober 2011 1 A convenient truth 44 triljard dollar staat op het spel Die waarde biedt kansen A convenient truth

Nadere informatie

Brussel op afstand? Tegen deze achtergrond is het doel van deze studie is om:

Brussel op afstand? Tegen deze achtergrond is het doel van deze studie is om: Tegen deze achtergrond is het doel van deze studie is om: Brussel op afstand? Een verkenning naar mogelijkheden voor maatschappelijke diensten en ruimte voor zelfsturing bij agrarisch natuurbeheer in de

Nadere informatie

Minder nieuws voor hetzelfde geld?

Minder nieuws voor hetzelfde geld? www.nieuwsmonitor.net Minder nieuws voor hetzelfde geld? Van broadsheet naar tabloid Meer weten? Onderzoekers Nieuwsmonitor Carina Jacobi Joep Schaper Kasper Welbers Kim Janssen Maurits Denekamp Nel Ruigrok

Nadere informatie

TRAINING PUBLIC AFFAIRS

TRAINING PUBLIC AFFAIRS TRAINING PUBLIC AFFAIRS DE KUNST VAN HET BEÏNVLOEDEN Bent u geïnteresseerd in de wereld van public affairs en wilt u zichzelf of uw medewerkers laten bijscholen? Heeft u een concreet vraagstuk en merkt

Nadere informatie

LIFE Focus: Milieu en Klimaat

LIFE Focus: Milieu en Klimaat LIFE Focus: Milieu en Klimaat John Heynen 10 juni 2016 L Instrument Financier pour l Environnement Focus sessie Milieu en Klimaat Hoofdlijnen goede LIFE aanvraag Beleidsprioriteiten Presentatie PNO Vragen

Nadere informatie

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen

Nadere informatie

Sociale innovatie bij inkoopbeslissingen: Aanjager voor energiebesparingen? NEVI Inkoopdag, 23 juni 2016, Nieuwegein

Sociale innovatie bij inkoopbeslissingen: Aanjager voor energiebesparingen? NEVI Inkoopdag, 23 juni 2016, Nieuwegein Sociale innovatie bij inkoopbeslissingen: Aanjager voor energiebesparingen? NEVI Inkoopdag, 23 juni 2016, Nieuwegein Bart Vos, Suzanne Brunsting, Marielle Rietkerk Agenda Context: Noodzaak voor energiebesparingen

Nadere informatie

EUROPESE VERKIEZINGEN Eurobarometer Europees parlement (EB Standard 69.2) Voorjaar 2008 Samenvatting

EUROPESE VERKIEZINGEN Eurobarometer Europees parlement (EB Standard 69.2) Voorjaar 2008 Samenvatting Directoraat-Generaal Communicatie Directoraat C - Betrekkingen met de burgers EENHEID MONITORING PUBLIEKE OPINIE 15/09/2008 EUROPESE VERKIEZINGEN 2009 Eurobarometer Europees parlement (EB Standard 69.2)

Nadere informatie

Salarissen en competenties van MBO-BOL gediplomeerden: Feiten en cijfers

Salarissen en competenties van MBO-BOL gediplomeerden: Feiten en cijfers Research Centre for Education and the Labour Market ROA Salarissen en competenties van MBO-BOL gediplomeerden: Feiten en cijfers ROA Fact Sheet ROA-F-2014/1 Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt

Nadere informatie

SAMENVATTING. Samenvatting 181. Titel: Medialogica en electorale democratie

SAMENVATTING. Samenvatting 181. Titel: Medialogica en electorale democratie Samenvatting 181 SAMENVATTING Titel: Medialogica en electorale democratie Medialogica Voormalig Minister van Justitie Piet Hein Donner stelde in 2004 dat Nederlandse media schrijven wat mensen willen horen,

Nadere informatie

Cognitieve interdisciplinaire vaardigheden in hoger onderwijs voor DO

Cognitieve interdisciplinaire vaardigheden in hoger onderwijs voor DO Cognitieve interdisciplinaire vaardigheden in hoger onderwijs voor DO Bijdrage van systeemanalyse 25 april 2013, Karen Fortuin Competenties voor duurzame ontwikkeling Systemic thinking and handling complexity

Nadere informatie

Geen tekort aan technisch opgeleiden

Geen tekort aan technisch opgeleiden Geen tekort aan technisch opgeleiden Auteur(s): Groot, W. (auteur) Maassen van den Brink, H. (auteur) Plug, E. (auteur) De auteurs zijn allen verbonden aan 'Scholar', Faculteit der Economische Wetenschappen

Nadere informatie

ABiodiversiteit en natuur & landschap in de samenleving

ABiodiversiteit en natuur & landschap in de samenleving ABiodiversiteit en natuur & landschap in de samenleving Voorzichtig herstel bedreigde soorten Verdere achteruitgang functioneren van ecosystemen en biodiversiteit Meer aandacht voor natuur als basisvoorwaarde

Nadere informatie

Domeinpresentaties Tilburg University per 1 september 2019

Domeinpresentaties Tilburg University per 1 september 2019 Domeinpresentaties Tilburg University per 1 september 2019 Beste decaan, Wij komen graag onze opleidingen presenteren op uw school. Wij hebben onze opleidingen verdeeld over 7 domeinpresentaties. Bij elke

Nadere informatie

Zeespiegelstijging door klimaatverandering

Zeespiegelstijging door klimaatverandering Zeespiegelstijging door klimaatverandering Wat weten we? En wat kunnen we verwachten? De stemming in de media Zeespiegel bij Nederlandse kust vorig jaar hoger dan ooit (NOS) Zeespiegel stijgt steeds sneller

Nadere informatie

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik Het klimaat is een complex systeem waarin fysische, chemische en biologische processen op elkaar inwerken. Die complexiteit

Nadere informatie

Sustainable development goals

Sustainable development goals Sustainable development goals The road to dignity by 2030 Ending Poverty, Transforming all Lives and Protecting the Planet = De weg naar waardigheid, Armoede beëindigen, alle levens veranderen en de aarde

Nadere informatie

Bos en klimaatverandering

Bos en klimaatverandering Bos en klimaatverandering 19/08/2009 De mondiale trend van klimaatverandering brengt vele klimaateffecten met zich mee. Temperatuurstijging, de verandering van regenvalpatronen, hiervan kunnen we in Suriname

Nadere informatie

Verantwoordelijkheid dragen gaat niet om macht, zei Lubbers, of om het vermogen om belangrijke zaken te regelen of iets af te dwingen.

Verantwoordelijkheid dragen gaat niet om macht, zei Lubbers, of om het vermogen om belangrijke zaken te regelen of iets af te dwingen. Speech Sybrand Buma Symposium 'Lubbers' duurzame nalatenschap 22 mei 2018 Geloven is verantwoordelijkheid dragen. Die woorden sprak Ruud Lubbers in 1974 in een preek in de parochiekerk van Berg en Dal.

Nadere informatie

2 jaar SDGs: waar liggen de grootste uitdagingen voor België?

2 jaar SDGs: waar liggen de grootste uitdagingen voor België? 2 jaar SDGs: waar liggen de grootste uitdagingen voor België? Auteur: Jules De Winter, stafmedewerker VVSG Internationaal Inhoud 1 Inleiding... 1 2 De mondiale duurzame ontwikkelingsdoelstellingen concretiseren.

Nadere informatie

Nationale Adaptatie Strategie: wie is aan zet? Publieke en private verantwoordelijkheden voor klimaatadaptatie

Nationale Adaptatie Strategie: wie is aan zet? Publieke en private verantwoordelijkheden voor klimaatadaptatie Nationale Adaptatie Strategie: wie is aan zet? Publieke en private verantwoordelijkheden voor klimaatadaptatie Marleen van Rijswick H.vanRijswick@uu.nl 'Met kennis van klimaat naar de Nationale Adaptatiestrategie'

Nadere informatie

Noordlease. Opgemaakt door Danielle de Bruin. Periode: 1 januari t/m 31 december 2014. 1 van 9

Noordlease. Opgemaakt door Danielle de Bruin. Periode: 1 januari t/m 31 december 2014. 1 van 9 1 van 9 Rapportage CO -voetafdruk Opgemaakt door Danielle de Bruin Noordlease Periode: 1 januari t/m 31 december 014 Datum: 7 maart 015 Climate Neutral Group BV Donkerstraat 19a 3511 KB Utrecht T. 030-36175

Nadere informatie

Verslag rondetafel klimaatbestendige stad en erfgoed. 16 februari 2017

Verslag rondetafel klimaatbestendige stad en erfgoed. 16 februari 2017 Verslag rondetafel klimaatbestendige stad en erfgoed 16 februari 2017 2 Klimaatbestendige stad en erfgoed Dat erfgoed plekken betekenis geeft, weten we. Daarnaast kan inzicht in het gebruik van erfgoed

Nadere informatie

Eindexamen biologie pilot havo 2011 - II

Eindexamen biologie pilot havo 2011 - II Onderzoek naar het klimaat met behulp van huidmondjes Op een school in Midden-Limburg wordt een vakkenintegratieproject georganiseerd met als thema: mogelijke oorzaken voor en gevolgen van het versterkt

Nadere informatie

Milieu- en klimaatuitdagingen voor de 21ste eeuw: van Europese visie naar lokale betekenis en actie. Hans Bruyninckx, Mortsel, 9 oktober 2105

Milieu- en klimaatuitdagingen voor de 21ste eeuw: van Europese visie naar lokale betekenis en actie. Hans Bruyninckx, Mortsel, 9 oktober 2105 Milieu- en klimaatuitdagingen voor de 21ste eeuw: van Europese visie naar lokale betekenis en actie Hans Bruyninckx, Mortsel, 9 oktober 2105 Presentation by Dr. Hans Bruyninckx, Executive Director, EEA

Nadere informatie

DOELSTELLING VOOR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING

DOELSTELLING VOOR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING COMMENTAAR 10 Kleurrijk Vlaanderen - 21 doelstellingen voor de 21 ste eeuw DOELSTELLING VOOR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING 24 januari 2002 VRWB-R/COM-10 24 januari 2002 1/5 VRWB-R/COM-10 24 januari 2002 2/5

Nadere informatie

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND WERK ALS ÉÉN OVERHEID De fysieke en sociale leefomgeving van Nederland gaan de komende decennia ingrijpend veranderen. Transities in de energievoorziening, de landbouw,

Nadere informatie

Generation What? 1 : Vertrouwen in de instellingen

Generation What? 1 : Vertrouwen in de instellingen Generation What? 1 : Vertrouwen in de instellingen Inleiding De mate van vertrouwen van burgers in de overheid en maatschappelijke instellingen werd al vaker de toetssteen van de democratie genoemd: daalt

Nadere informatie