Familiekudde: koevriendelijker veehouderijsysteem - Melkveebedrijf
Familiekudde: koevriendelijker veehouderijsysteem - Melkveebedrijf
Familiekudde: koevriendelijker veehouderijsysteem - Melkveebedrijf
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
M A N A G E M E N T<br />
Revolutionair systeem nog niet praktijkrijp<br />
<strong>Familiekudde</strong>:<br />
<strong>koevriendelijker</strong> <strong>veehouderijsysteem</strong><br />
Tekst en beeld: Janet Beekman<br />
De familiekudde staat voor een revolutionair<br />
<strong>koevriendelijker</strong> <strong>veehouderijsysteem</strong>. Het<br />
systeem stelt de behoefte van de koe centraal.<br />
Onderzoek en ervaring moet uitwijzen of het<br />
haalbaar is voor de praktijk. Gerard Kok in De<br />
Glind (Gelderland) is de eerste melkveehouder<br />
in de Benelux die een stalsysteem voor een<br />
familiekudde wil bouwen.<br />
In 2008 startte het project ‘<strong>Familiekudde</strong>’.<br />
Daarbij werken elf melkveehouders in het<br />
praktijknetwerk <strong>Familiekudde</strong> samen met<br />
wetenschappers van Wageningen UR<br />
Livestock Research en het Louis Bolk Instituut.<br />
Architectenbureau JvR Architectuur in<br />
Nijmegen is betrokken bij het ontwerpen van<br />
stalsystemen. Het project familiekudde is<br />
ontstaan uit vragen vanuit de biologische<br />
melkveehouderij. “Een aantal veehouders wil<br />
een stap verder zetten naar een <strong>veehouderijsysteem</strong><br />
waarbij de natuurlijke leefomgeving<br />
van koeien nog meer wordt benaderd”,<br />
vertelt dierenarts Ingrid van Dixhoorn, die<br />
vanuit WUR Livestock Research projectleider<br />
is van de <strong>Familiekudde</strong>. “Omdat de gangbare<br />
veehouderij ook stappen voorwaarts zet om<br />
het dierenwelzijn te verbeteren, willen de<br />
bioboeren zich blijven onderscheiden door<br />
nog grotere stappen te zetten.” Volgens<br />
Dixhoorn zal de uitwerking van het familiekudde-concept<br />
zeker onderdelen bevatten<br />
die de gangbare melkveehouderij goed kan<br />
benutten.<br />
Wat is familiekudde?<br />
Het concept familiekudde houdt in dat alle<br />
runderen (kalveren, jongvee, melkgevende<br />
en droge koeien) op het melkveebedrijf in<br />
één groep worden gehouden met veel<br />
weidegang en een eenvoudig stalsysteem.<br />
Dit <strong>veehouderijsysteem</strong> zet de koe en haar<br />
natuurlijke behoefte centraal. Daarmee slaan<br />
veehouders een grote slag op het gebied van<br />
dierenwelzijn, gezondheid en levensduur van<br />
de koeien. Een vaste groepssamenstelling<br />
geeft rust in de koppel en sluit beter aan bij<br />
de aard van de koe. Het kalf blijft de eerste<br />
levensmaanden bij de koe en kan zogen. De<br />
Door de ronde vorm heeft de windrichting minder invloed op het stalklimaat dan in een<br />
rechthoekige stal. Een ronde stal geeft een goed overzicht, de looplijnen zijn kort en het aantal<br />
hoeken is beperkt.<br />
Tabel: Streefwaarde oppervlakte per dier familiekudde versus reguliere adviesnormen.<br />
Functionele eenheid Streefwaarde Reguliere<br />
familiekudde adviesnormen<br />
Minimale ligoppervlakte koe 7 m 2 6 m 2 (vrijloop)<br />
1,10 m breedte<br />
2,20 m lengte ligbox<br />
Minimale ligoppervlakte pink 5,4 m 2 1,8 m 2<br />
Minimale ligoppervlakte kalf 4,6 m 2 1,5 m 2<br />
Minimale totale oppervlakte koe (gehoornd) 20 m 2 10 m 2 (ongehoornd)<br />
Koeruimte voer >1 m/koe 0,65 m/koe<br />
Drinkruimte (aantal bakken/aantal koeien) >1/10 koeien 1/15 koeien<br />
Breedte looppaden achter voerhek 5 m 4 m-4,5m<br />
Afkalfruimte per koe 15 m 2 10 m 2<br />
Stierruimte per stier 15 m 2<br />
(Handboek Veehouderij editie 2009)<br />
De stal is logisch ingedeeld, overzichtelijk en biedt<br />
voldoende vluchtmogelijkheden. Alle servicehokken l<br />
iggen aan één lange zijde van de stal.<br />
18 | MELKVEEBEDRIJF / NR 11 / DECEMBER 2009 / MANAGEMENT
dieren worden niet onthoornd. In de wei of<br />
in nieuw ontworpen vrijloopstallen hebben<br />
koeien veel ruimte. Open ruimte biedt koeien<br />
overzicht en dat betekent minder stress.” Het<br />
starten met een familiekudde <strong>veehouderijsysteem</strong><br />
vraagt volgens Dixhoorn lef en<br />
overtuiging van veehouders. “Het druist in<br />
tegen de gevestigde overtuiging van hoe we<br />
nu te werk gaan op een melkveebedrijf,<br />
waarbij we jongvee en melkvee gescheiden<br />
houden. Bioboeren zullen eerder geneigd<br />
zijn om hiermee aan de slag te gaan.” Het<br />
systeem bevat echter een aantal onderdelen,<br />
zoals vrijloopstal, vloertype, technische<br />
oplossingen om droge en melkgevende<br />
koeien toch apart te voeren, die ook zeker in<br />
de gangbare veehouderij toepasbaar zijn.<br />
Extra ruimte per dier<br />
De familiekudde levert door een stabiele<br />
kudde, het bieden van extra stalruimte en<br />
maximale weidegang duidelijke voordelen<br />
met betrekking tot dierenwelzijn op. “Het<br />
ligt voor de hand dat dit een gemiddeld<br />
oudere veestapel oplevert. Oudere koeien<br />
produceren efficiënter melk, de veevervanging<br />
kan omlaag evenals de kosten voor jongveeopfok.”<br />
Het familiekudde-stalconcept streeft<br />
naar zoveel mogelijk koecomfort door veel<br />
lig- en loopgemak, geen dode hoeken en extra<br />
ruimte per dier (zie tabel). “Het toepassen<br />
van een vrijloopstal lag daarbij het meest<br />
voor de hand”, aldus Van Dixhoorn. Op basis<br />
van de behoeften van de koe is het concept<br />
familiekudde uitgewerkt tot een drietal<br />
concrete huisvestingssystemen voor 60<br />
melkkoeien met bijbehorend jongvee. De<br />
voorbeeld ontwerpen zijn te vinden in de<br />
brochure familiekudde, zie<br />
www.familiekudde.nl.<br />
De stabiele familiekudde heeft een duidelijke<br />
rangorde. “In de reguliere systemen worden<br />
continu nieuwe koeien aan de melkgevende<br />
groep dieren toegevoegd. Dat levert in<br />
combinatie met de vaak beperkte leef- en<br />
vreetruimte rangordestress op. Sociale<br />
interactie is een belangrijk onderdeel van<br />
een familiekudde. Binnen de kudde zijn wel<br />
kortdurende conflicten mogelijk, maar als de<br />
sociale rangorde eenmaal duidelijk is, nemen<br />
de conflicten af. Dat is niet het geval als elk<br />
nieuw geïntroduceerde koe weer opnieuw<br />
zijn plek moet veroveren.”<br />
Ander management<br />
Omdat in de familiekudde alle dieren bij<br />
elkaar lopen, moeten technische oplossingen<br />
worden gezocht om dieren toch naar hun<br />
behoefte te kunnen voeren. Een nadeel van<br />
de familiekudde is het risico op overdracht<br />
van dierziektes van oudere koeien op jongvee.<br />
In het algemeen wordt een strikte scheiding<br />
van jongvee en melkgevende dieren<br />
geadviseerd om overdracht van bijvoorbeeld<br />
paratuberculose, salmonella en pinkengriep<br />
te voorkomen. “Melkveehouders die familiekuddes<br />
gaan houden, zullen dus meer<br />
aandacht moeten hebben voor het tegengaan<br />
van ziekte-insleep. Ook is dan een meer strikte<br />
en frequente controle op ziektes nodig en het<br />
is mogelijk dat extra vaccinaties noodzakelijk<br />
zijn. Als een besmetting eenmaal in de kudde<br />
zit, is het lastig, zo niet onmogelijk, om van<br />
de ziekteverwekkers af te komen. De enige<br />
remedie is dan vroegtijdig opsporen van<br />
dieren die ziektekiemen blijven uitscheiden<br />
en deze dieren afvoeren. Dat is van wezenlijk<br />
belang voor een gezonde familiekudde.”<br />
Door het verminderen van stress bij de koeien<br />
is het mogelijk dat het uitscheiden van<br />
bepaalde ziektekiemen minder snel gebeurt.<br />
“Voordat we hier harde uitspraken over doen,<br />
zullen we dat eerst moeten aantonen.”<br />
Voor toepassing van de familiestal in de<br />
praktijk moet ook de bedrijfseconomische<br />
haalbaarheid worden doorgerekend. “Daar<br />
zijn we nu mee bezig. Aan het einde van dit<br />
jaar brengen we een rapport uit waarbij we<br />
alle voor- en nadelen van de familiekudde op<br />
een rij hebben gezet.” Het is in eerste instantie<br />
de bedoeling om een <strong>veehouderijsysteem</strong> te<br />
ontwikkelen dat niet afhankelijk is van een<br />
tweede of derde tak, maar waarbij de<br />
investeringskosten vergelijkbaar of lager zijn<br />
met die van de gangbare veehouderij. Uit<br />
eerste calculaties lijkt de bovenbouw van de<br />
ronde stalvariant vergelijkbare kosten te<br />
hebben dan de bovenbouw van een serrestal.<br />
“De kosten hangen sterk af van de keuzes<br />
die veehouders maken. Dat varieert van een<br />
heel basaal systeem als een overdekte kraal<br />
tot een hightech-uitvoering. Bij het laatste is<br />
automatisering in meer of mindere mate<br />
door te voeren. Denk daarbij aan de inpassing<br />
van melkrobots, sensoren die de dieren sturen<br />
en volgen, technieken die mest van urine<br />
scheiden of mechanisatie van instrooisystemen,<br />
enzovoort.” In een volgend stadium volgen<br />
de resultaten van onderzoek naar de<br />
investeringskosten in relatie tot mogelijke<br />
extra opbrengsten voor melk of inkomsten<br />
door voorbeeldfunctie, educatieve of<br />
culturele functies.<br />
Knelpunten oplossen<br />
De meeste melkveehouders in het praktijknetwerk<br />
zijn ervan overtuigd dat het familiekuddesysteem<br />
moet kunnen werken. Het<br />
ontbreken van overzicht wat betreft de<br />
economische consequenties, is voor sommigen<br />
nog een belemmering om te starten met<br />
een familiekudde <strong>veehouderijsysteem</strong>.<br />
“Een belangrijke vraag is ook wat de beste<br />
strategie is voor het spenen van de kalveren.<br />
Zoveel mogelijk weidegang is een belangrijk onderdeel van het familiekudde-concept.<br />
De kalveren blijven zo’n twee tot drie maanden bij de<br />
koeien lopen. Dat kost melk, maar koeien gaan langer mee en de<br />
veevervanging gaat omlaag.<br />
Ook in de stal wordt de dieren in de familiekudde in een stabiele groep<br />
gehouden. Dat zorgt voor veel rust en minder stress.<br />
MELKVEEBEDRIJF / NR 11 / DECEMBER 2009 / MANAGEMENT | 19
Hoe kun je dit zo natuurlijk mogelijk laten<br />
verlopen?” In het project wordt verder<br />
onderzoek gedaan naar de ventilatie en<br />
andere technische aspecten van het bouwen<br />
van een ronde stal. “Het effect van meer<br />
ruimte per koe en van toepassing van<br />
vrijloopstallen op ammoniakemissies, moet<br />
ook duidelijk worden.”<br />
Voor Gerard Kok, één van de melkveehouders<br />
die deelneemt aan het praktijknetwerk de<br />
<strong>Familiekudde</strong>, zijn tekeningen gemaakt om<br />
een nieuwe stal te bouwen (zie kader). Hij<br />
houdt nu ook al de kalveren bij de koeien.<br />
“Door het oplossen van mogelijke obstakels<br />
onderweg heeft het project een belangrijke<br />
leer- en experimenteerfunctie. Wij ondersteunen<br />
Kok bij het vergunningentraject.<br />
Het is bijvoorbeeld de vraag of je een stal<br />
rond mag bouwen.” Een systeeminnovatie<br />
zoals de familiestal gaan de wetenschappers<br />
pas stimuleren voor toepassing op grotere<br />
schaal in de praktijk als eerst voldoende is<br />
geleerd over eventuele problemen en<br />
oplossingen. Eind 2009 is het rapport klaar<br />
waarin getallen en consequenties, ook op<br />
milieutechnisch en economisch gebied<br />
nader zijn uitgewerkt. “Uiteindelijk is het<br />
bedrijfseconomische plaatje maatwerk per<br />
bedrijf. De één heeft behoefte aan oplossingen<br />
om de huidige situatie te verbeteren in de<br />
vorm van techniek of management. Anderen<br />
willen drastische veranderingen op het bedrijf<br />
doorvoeren om een droom te realiseren of<br />
om een compleet andere weg in te slaan”,<br />
besluit Van Dixhoorn. <<br />
Gerard Kok overtuigd dat het anders kan<br />
Via de netwerkgroep <strong>Familiekudde</strong><br />
oriënteert Kok zich op een systeem om jaarrond<br />
een stabiele kudde koeien te houden.<br />
Kalveren twee maanden bij de koe houden,<br />
kost melkafzet. “Maar het past veel beter bij<br />
de dieren, koeien gaan langer mee en de<br />
veevervanging kan omlaag”, stelt Kok, die<br />
ook vooral geniet van kalveren bij zijn koeien.<br />
Gerard Kok<br />
Regulier melkveebedrijf met 150 koeien gaat het anders doen<br />
Anita Jongman: “We staan open voor nieuwe dingen”<br />
Consumenten kijken steeds kritischer naar<br />
de wijze waarop dieren worden gehouden.<br />
Er ontstaat discussie over weidegang,<br />
onthoornen en het weghalen van het kalf<br />
bij een koe. “Wij doen graag mee aan<br />
initiatieven om te kijken of het anders kan”,<br />
zeggen Anita Jongman en Eddy van Wijk, die<br />
150 koeien melken in Warfhuizen (Groningen).<br />
“Wij krijgen geen kick van groot, groter, grootst”,<br />
zegt Anita Jongman, die samen met haar<br />
partner Eddy van Wijk, deelneemt aan het<br />
praktijknetwerk de <strong>Familiekudde</strong>. Jongman<br />
is meer bezig met het zoeken van het<br />
antwoord op vragen als ‘wat wil de koe?’ en<br />
‘wat wil de consument?’. “We willen graag<br />
een eindproduct afleveren dat voldoet aan<br />
de hedendaagse wensen. We kiezen daarbij<br />
niet voor schaalvergroting, maar zitten in<br />
een omschakeltraject naar een biologische<br />
productiewijze. Dat past ons beter, we<br />
verhogen liever onze marge en het speelt<br />
volgens ons beter in op toekomstige eisen<br />
uit de markt.” Vanwege hun gewijzigde visie<br />
op hun toekomstige gemengde melkvee- en<br />
akkerbouwbedrijf oriënteren de ondernemers<br />
zich op andere mogelijkheden. “We vinden<br />
het leuk om ons te verdiepen in andere<br />
niet-conventionele systemen, zoals de<br />
familiekudde. Dat kan alleen als je breed<br />
durft te kijken en je niet meteen laat<br />
In 1991 schakelde Gerard Kok in De Glind<br />
(Gelderland) zijn melkveebedrijf om naar<br />
biologisch, waarbij de ligboxenstal werd<br />
omgebouwd tot potstal. Drie jaar geleden<br />
ging hij nog een stap verder met een<br />
biologisch dynamische bedrijfsvoering Hij<br />
pioniert graag verder: in 2010 moet de bouw<br />
van een stal voor een familiekudde klaar zijn.<br />
“Ik wil graag een stap verder zetten, omdat<br />
ik vind dat het anders moet en kan. Een ronde<br />
vrijloopstal is een optie. Ik zorg dat er in elk<br />
geval ruimte is voor 80 koeien. Het is nog<br />
puzzelen met de optimale looplijnen en hoe<br />
ik het jongvee na spenen het beste kan huisvesten”,<br />
vertelt Kok, die volgend jaar graag<br />
de schop in de grond zet voor de familiestal.<br />
Kalf al zes jaar bij de koe<br />
Kok houdt al zes jaar zijn kalveren twee<br />
maanden in de kudde van 45 melkkoeien<br />
met een gemiddelde leeftijd van 5 jaar en 11<br />
maanden. “Moederkoeien kunnen de kalveren<br />
Anita Jongman en Eddy van Wijk<br />
afschrikken door spoken en beren op de weg.<br />
Maar we zijn realistisch genoeg. Het systeem<br />
moet natuurlijk wel werken en brood op de<br />
plank brengen.” De combinatie van familiekudde,<br />
educatie en verkoop van biologische<br />
producten is een optie voor de toekomst.<br />
“De familiekudde leent zich prima voor<br />
bijvoorbeeld een kijkstal, waar we ook<br />
inkomsten uit kunnen halen”, besluit Jongman. <<br />
Warfhuizen ><br />
De Glind ><br />
veel beter groot brengen dan ik dat kan.” Per<br />
koe kost dat jaarlijks circa 1.000 kilo melk op<br />
een totale melkproductie van 5.000 tot<br />
6.000 kilo melk. Het spenen gebeurt door de<br />
kalveren op te stallen. “Dat verloopt goed.<br />
De moederkoeien hebben nog wel enkele<br />
weken visueel contact met hun kalveren om<br />
de stress te verlagen.” Veertien jaar geleden<br />
is Kok ook al gestopt met onthoornen. “We<br />
moeten af van dergelijke ingrepen bij dieren.<br />
De politiek wil dat op termijn ook. Op ons<br />
bedrijf blijkt in een stabiele, rustige kudde<br />
en een open stal met weinig obstakels dat<br />
hoorns geen gevaar opleveren.” <<br />
20 | MELKVEEBEDRIJF / NR 11 / DECEMBER 2009 / REPORTAGE