Het dorp Spijkerboor is genoemd naar een op een ‘spiker-boor’ (een boor waar spijkergaten mee gemaakt werden) lijkende meander in de Hunze. Het dorp bestaat uit de woonkernen Oud-Annerveen, Spijkerboor en Nieuw-Annerveen en telt ongeveer 480 inwoners. De basisschool De Triangel en het 250 jaar oude café ’t Keerpunt vormen het sociale hart van het dorp. Daarnaast telt het dorp vele actieve verenigingen, waaronder de Vereniging Dorpsbelang Annerveen-Spijkerboor, en beschikt het over een heus dorpsarchief. Onlangs heeft een groep enthousiaste dorpsbewoners een boek over de geschiedenis van het dorp en de directe omgeving uitgebracht onder de titel Drents Daip blif altied stromen. Dit dorpslandschap is de bewoners door en door bekend. Het roept herinneringen en emoties op. Sterker nog: het vormt de dorpsbewoners, het bepaalt voor een belangrijk deel hun identiteit. Het is deze beleving en waardering die maakt dat dorpsbewoners invloed willen.
Hunzedal
Het Hunzedal, het stroomgebied van de Hunze, beslaat grofweg de driehoek tussen het Zuidlaardermeer in het noorden, de Hondsrug in het westen en de Veenkoloniën in het oosten. In dit dal zijn de verschillende landschapszones en hun onderlinge relaties nog uitstekend waarneembaar en vormen zij nog altijd een geheel. De Hondsrug als groene wal in het westen, overlopend in een open beekdal met grillig verkavelde hooilanden aan weerszijden van de Hunze. Daaraan grenzend de randveenontginningen, met een lint van dorpen waar onder Spijkerboor, en vervolgens in oostelijke richting de weidsheid van de Veenkoloniën. Vanuit de randveenontginningsdorpen en in het Hunzedal is de Hondsrug bijna overal te zien als een zichtbare barrière. Door de her en der verspreide bosjes, ruigte en huizen temidden van weilanden en akkers ontstaat een spannend, gevarieerd en leesbaar landschap. Overal is het net even anders en door de openheid zijn er vele zichtlijnen die maken dat ver gekeken kan worden. De samenhang in het landschap is hierdoor goed waar te nemen, zonder dat het kaal en onherbergzaam aanvoelt. In de richting van de Veenkoloniën is het juist het rationele, door mensenhanden gemaakte landschap dat tot de verbeelding spreekt. Rechte lijnen in het landschap domineren. Het riviertje de Hunze is de basis geweest voor dit unieke landschap.
Bewoners zijn deskundigen
Twee zaken hebben geleid tot het opzetten van het project Dorp2000Anno. Allereerst wilden de bewoners van Spijkerboor invloed uitoefenen op de plan- en beleidsvorming voor de eigen woonomgeving. Met invloed wordt dan niet bedoeld het beslissen over details in een reeds uitgedacht plan, maar juist het van begin af aan serieus meedenken over oplossingen en kansen. Dorpsbewoners zijn immers dé deskundigen wanneer het gaat om kennis van het dorp en de dorpsomgeving. Deze rijke, nuttige bron van herinneringen en ervaringen wordt nu nog te weinig aangesproken.
Lappendeken
Bovendien staat het Hunzedal momenteel bloot aan tal van ontwikkelingen die het aanzien van het landschap in grote mate zullen veranderen. Zo is de stichting Het Drentse Landschap bezig met grootschalige natuurontwikkeling langs de Hunze en heeft de Waterleiding Maatschappij Drenthe enorme stukken grond opgekocht en van een rigoureus andere inrichting voorzien en in gebruik genomen voor waterwinning. De ontwikkelingen in de veenkoloniale landbouw zijn ook zorgwekkend. Ingenieurs- en adviesbureaus liggen op de loer: zij hebben de meest wilde ideeën voor het gebied.
Het resultaat hiervan kan zijn dat het gebied verandert in een lappendeken van functies zonder enige samenhang en respect voor de (ontstaans)geschiedenis. Het eigene, het karakter van het gebied, kan zomaar verdwenen zijn.
Om de ontwikkelingen in het Hunzedal in goede banen te leiden is het Hunzeproject gestart. Binnen dit project werken overheden en belangengroeperingen samen in een interactief planvormingsproces waarbij behoud van identiteit en kwaliteit van het landschap centraal staan.
Eigen dorpsvisie
De gebiedsbewoners weten dat dingen gaan veranderen, maar wat precies, is onduidelijk. Daarnaast willen ze graag een stem hebben, zeker wanneer het hún dorpslandschap betreft. Het project Dorp2000Anno biedt dorpen de mogelijkheid een eigen dorpsvisie te ontwikkelen, als signaal naar de buitenwereld.
Het project kent drie fasen.
Allereerst wordt in het kader van een belevingsonderzoek uitgezocht hoe de dorpsbewoners hun dorp en de directe omgeving (het dorpslandschap) beleven. Wat vinden ze karakteristieken van het dorpslandschap, met andere woorden: wat maakt Spijkerboor tot Spijkerboor en waarmee moet dus bij toekomstige plan- en beleidsvorming rekening gehouden worden?
Vervolgens worden leefbaarheidszaken zoals de verkeersveiligheid en de woningbehoefte onder de loep genomen.
In de derde fase krijgt een werkgroep bestaande uit dorpsbewoners de beschikking over een aantal deskundigen. Samen maken zij op basis van de verkregen gegevens een dorpsontwikkelingsvisie die met de overige dorpsbewoners zal worden doorgesproken. Onderdelen van deze visie zullen worden ingebracht in het Hunzeproject.
Enthousiast, nieuwsgierig en trots
Hoe kom je er nou achter wat dorpsbewoners van hun dorp en het hen omringende landschap vinden? Het doen van een methodenonderzoek bleek noodzakelijk. In drie maanden tijd is een zestal methoden ontwikkeld en toegepast, te weten: Excursie, Foto-opdracht, Huiskamerdiscussie, Doorsnede-wandeling, Schoolproject en Historische Mentale Kaart (zie de tabel).
Na afloop van een voorlichtingsavond in het café konden geïnteresseerden zich voor één of meerdere methoden opgeven. In totaal hebben 55 personen meegedaan. Enthousiast, nieuwsgierig, betrokken en trots op hun dorp(slandschap): dat zijn de woorden die de deelnemers typeren. Zelfs bar winterweer weerhield hen niet om mee te doen aan een excursie. Mensen keken met andere ogen naar hun dorp, hoorden dingen die ze niet wisten en ook het sociale effect van dergelijke uitvoeringen moet niet onderschat worden. Het dorp leek meer in beweging te zijn dan gewoonlijk. Mensen liepen met fotocamera’s door het dorp, elkaar toeroepend: ‘Vind jij dit ook zo lelijk?’ Discussies kwamen op gang, op straat en in het café. Mensen die elkaar voorheen slechts kenden van gezicht, liepen nu gezamenlijk een wandelroute of ontmoetten elkaar tijdens een huiskamerdiscussie. Men was nieuwsgierig naar elkaars opvattingen met betrekking tot het dorpslandschap en beweegredenen om in Spijkerboor te (gaan) wonen. Gezamenlijk werd nagedacht over de eigenheid van Spijkerboor en de gewenste toekomst.
Egberts lent
Vermeldenswaardig is dat tijdens een excursie een middeleeuws lent ontdekt is: een met keien verstevigde oever van de Hunze dienend als stapel- en overslagplaats van turf. Dit lent is op oude kaarten terug te vinden als ‘Egberts lent’. De vondst is uniek, omdat dit tot nu toe de eerste is die is aangetroffen. Een relikwie uit vervlogen tijden.
Herkenbaar en blij verrast
Uit de verkregen gegevens bleek dat vooral de methoden (Historische) Excursie, Foto-opdracht en Huiskamerdiscussie geschikt zijn voor het doen van belevingsonderzoek onder dorpsbewoners.
De inwoners van Spijkerboor hebben een sterke emotionele binding met het dorp en het omringende landschap. Een vaak gesuggereerde scheiding tussen de meningen van zogenoemde import en die van autochtone inwoners valt hier niet op te merken. De waardering voor het dorp en het landschap is alom aanwezig. De rust, de open ruimten en de vergezichten, de lintbebouwing, de karakteristieke huizen en de aanwezigheid van de Hunze, letterlijk naast de deur, bepalen de landschappelijke identiteit van het dorpslandschap.
De aanwezigen op de presentatieavond waren blij verrast met de uitkomsten. Voor iedereen waren ze herkenbaar. Vooral het feit dat er nauwelijks zaken in het dorpslandschap zijn aan te wijzen waarover men van mening verschilt, zegt iets over de eenheid in de beleving van de deelnemers. De houding van de dorpsbewoners ten opzichte van nieuwe ontwikkelingen met ruimtelijke gevolgen is niet conservatief, maar er is wel sprake van oprechte angst voor de wijze waarop dingen veranderen (‘De grote spelers doen maar wat ze willen, wij hebben geen enkele invloed’) en zorg voor het behoud van de herkenbaarheid, het karakter, van het dorp en landschap.
Iets nieuws
Spijkerboor: een fantastisch dorp in een schitterende omgeving. We zijn gezamenlijk begonnen met iets nieuws. We weten niet hoe het uitpakt, maar de resultaten van de eerste fase van het project en de bereidwilligheid van de overheden stemmen positief over de volgende stappen in het project Dorp2000Anno. Maar, om met een zin uit het dorpslied af te sluiten, wat er ook gebeurt: ‘Drents Daip blif altied stromen, ’t trekt zich nergens wat van an’. Dat is zeker.
De auteur is onlangs afgestudeerd bij de opleiding Plattelandsvernieuwing aan het Van Hall Instituut op het afstudeeronderzoek Landschapsperceptie en Dorpsbewoners. Hij is werkzaam als projectmedewerker bij de Vereniging Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe, Assen, tel. 0592-512131.
Toegepaste methoden voor het belevingsonderzoek
(Historische) Excursie
Discussie tijdens en na afloop van een wandeling door het dorpslandschap. Dit vindt plaats onder leiding van een dorpsbewoner. Een bioloog en een historisch-geograaf lopen mee.
Foto-opdracht
Participanten krijgen een wegwerpfotocamera met de opdracht karakteristieke en niet-karakteristieke elementen en zaken in het dorpslandschap te fotograferen. Bij iedere foto moet worden aangegeven waar en waarom juist deze foto gemaakt is.
Huiskamer-discussie, naar aanleiding van meegebrachte voorwerpen.
Participanten brengen een voorwerp mee naar een huiskamerbijeenkomst. Dit voorwerp zegt iets over hun persoonlijke binding met het dorpslandschap. Naar aanleiding van de individuele presentaties vindt discussie plaats over de identiteit van het dorp en landschap.
Dwarsdoorsnede-wandeling
Groepjes participanten lopen zelfstandig een uitgestippelde route door het dorpslandschap. Daarbij tekenen ze de elementen/zaken die ze onderweg tegenkomen en waarover ze een uitgesproken mening hebben.
Schoolproject
Kinderen van groep 6, 7 en 8 krijgen door hun eigen leraar in een lessenreeks uitleg over de ontstaansgeschiedenis van hun dorp en leren na te denken over de veranderlijkheid van hun dorp. Door middel van tekeningen, gedichten en verhalen geven de kinderen hun toekomstideaal weer.
Historische Mentale Kaart
Dorpsbewoners die hun hele leven in het dorp hebben gewoond, worden geïnterviewd met de bedoeling om herinneringen van vroeger, veranderingen in het landschap in de tijd en hun persoonlijke beleving van dat landschap te achterhalen.
