Legionellarisico’s bij mistapparaten in supermarkten

Natte tomaat

Begin juli 2017 berichtten verschillende media over mistapparaten waarmee groente en fruit in de supermarkt langer vers kunnen worden gehouden. Dit leidde tot vragen aan het RIVM over het risico op legionellose. Het Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM heeft geïnventariseerd hoeveel bedrijven mistapparatuur leveren aan supermarkten en welke maatregelen zij daarbij nemen om groei van legionellabacteriën te voorkomen.. Hieruit blijkt dat er 1 bedrijf is dat bij meerdere supermarktketens mistapparaten levert. Het bedrijf zegt effectieve maatregelen te nemen om groei van de bacteriën te voorkomen, maar neemt geen watermonsters om te controleren of de maatregelen effectief zijn.

Achtergrond

De mistapparaten die in de supermarkten zijn geplaatst produceren door ultrasone trillingen zeer veel kleine waterdruppeltjes (aerosolen). Met deze aerosolen kunnen tot ongeveer 1 µm. legionellabacteriën ‘meeliften’. Door de geringe afmeting en de grote hoeveelheid aerosolen lijkt het op mist. Via een luchtstroom komt de mist direct in de te bevochtigen ruimte (Figuur 1). De aerosolen verdampen vrij snel na het verlaten van de mistapparatuur waardoor koeling van de lucht ontstaat. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) concludeerde in 2009 dat legionellabacteriën door decoratieve mistapparaten kunnen worden verspreid. (1) In het buitenland zijn er 2 legionellapneumonie-uitbraken geweest die waren veroorzaakt door ultrasoon mistapparatuur in supermarkten. De eerste uitbraak was in Louisiana (USA) in 1989 waarbij 33 mensen met een leeftijd tussen 36 en 88 jaar door het inademen van Legionella. pneumophila serogroep 1 een legionellapneumonie kregen. (2) De tweede uitbraak was in Catalonië (Spanje) in 2006 waar 12 bezoekers van een supermarkt een legionellapneumonie kregen door Legionella pneumonphila serogroep 1. (3)

Figuur 1. Mistapparaat bij de groente- en fruitafdeling in een supermarkt.

Vanwege de casuïstiek en de continue verneveling in een overdekte ruimte waar ook oudere mensen of mensen met verminderde afweer aanwezig kunnen zijn, adviseert het RIVM preventieve maatregelen om groei van legionellabacteriën in het mistapparaat zoveel mogelijk te voorkomen. (4) Omdat het niet bekend was om hoeveel apparaten en leveranciers het gaat, heeft de LCHV een inventarisatie gemaakt van bedrijven die mistapparaten leveren aan supermarkten.

Methode

Online is gezocht naar bedrijven die mistapparaten aanbieden aan supermarkten. Vervolgens hebben deze bedrijven een korte vragenlijst ontvangen waarin is gevraagd:

  • of het bedrijf mistapparaten levert aan supermarkten;
  • hoe het apparaat op de leidingwaterinstallatie wordt aangesloten;
  • of een waterbehandeling wordt uitvoert en zo ja wat voor waterbehandeling;
  • wat er wordt geadviseerd over stilstand van water;
  • of het bedrijf onderhoud uitvoert of dat de klant zelf het onderhoud uitvoert;
  • of het waterreservoir in de luchtbevochtiger in contact staat met de omgevingslucht.

Er is niet gecontroleerd of de preventieve maatregelen ook worden uitgevoerd.

Resultaten

Via internet zijn 8 bedrijven gevonden die aangeven mistapparatuur aan supermarkten te kunnen leveren. Met alle 8 is contact opgenomen en 6 hebben de gestuurde vragenlijst ingevuld of telefonisch beantwoord. Uit de antwoorden blijkt dat er op dit moment 1 bedrijf is dat mistapparatuur heeft geplaatst en wel bij 20 vestigingen van 1 supermarktketen  Het bedrijf verwacht in de toekomst bij meer supermarkten deze apparatuur te plaatsen. De meeste grote supermarktenketens testen al bij enkele vestigingen of ze hun apparatuur willen gaan gebruiken.

De andere bedrijven hebben interesse voor de supermarktbranche en hebben eerder vergelijkbare systemen geleverd aan musea en restaurants.

Volgens het bedrijf dat de mistapparaten bij de supermarkten plaatste zijn alle apparaten bij supermarkten voorzien van een omgekeerde osmose (OO)-installatie en een ozongenerator. De OO-installatie zuivert eerst het leidingwater waardoor de mistapparatuur goed blijft werken. Een correct geïnstalleerde en goedwerkende OO-techniek kan voorkomen dat in het leidingwater aanwezige pathogene micro-organismen terechtkomen in de mistapparatuur. (5) Door gebruik van plastic of rubber in onderdelen en leidingen kan toch een biofilm met mogelijk pathogene micro-organismen worden gevormd in OO-water (4). De leverancier geeft aan de plastic leidingen jaarlijks te vervangen. De overige leidingen zijn van roestvrijstaal (rvs) en worden 1 keer per jaar gedesinfecteerd met chloor.

Vanwege de luchtstroom die nodig is om de mist te verspreiden in de ruimte staat het OO-water in contact met de omgeving. Een ozongenerator wordt elke nacht aangezet om het aantal micro-organismen dat mogelijk is aangezogen door de luchtstroom te reduceren in het waterreservoir. De leverancier zegt de apparatuur jaarlijks te controleren op defecten. Voor aanvoer van het water naar de OO-installatie kan elk koudwatertappunt worden gebruikt. De watertemperatuur in het reservoir kan ongeveer 5 °C opwarmen vanwege de elektronica in het apparaat waardoor de kans op een gunstige groeitemperatuur  tussen 25°C en 45°C toeneemt. Er worden geen periodieke watermonsters genomen om de effectiviteit van de maatregelen tegen legionellagroei te controleren. Ook de aanwezigheid van andere pathogene micro-organismen in de mistapparatuur wordt niet gecontroleerd.

De andere bedrijven die mistapparatuur leveren, maar niet aan supermarkten, nemen vergelijkbare maatregelen om groei van micro-organismen te voorkomen. Degenen die ook zorgdragen voor het onderhoud, nemen ook geen periodieke watermonsters om te controleren of de maatregelen effectief zijn.

Advies

  • Mistapparaten kunnen uitbraken van legionellapneumonie veroorzaken. In Nederland is het niet verplicht om een beheersplan uit te voeren om legionellagroei in mistapparaten te voorkomen. In het Arbobesluit is wel opgenomen dat werknemers niet mogen worden blootgesteld aan Legionella. Hiervoor kan de branche maatregelen opnemen in een zogenoemde arbocatalogus. In een arbocatalogus beschrijven werkgevers en werknemers op eigen initiatief hoe ze zullen voldoen aan doelvoorschriften van de overheid voor gezond en veilig werken. Vooralsnog ontbreekt een arbocatalogus voor de supermarktbranche waarin legionellapreventie bij mistapparaten wordt besproken. Voor de leidingwaterinstallaties van supermarkten is ook geen legionellabeheersplan verplicht. Het RIVM en het Landelijk Overleg Infectieziektebestrijding (LOI) vinden  legionellapreventie bij leidingwaterinstallaties van supermarkten ook niet noodzakelijk omdat de kans op legionellose door blootstelling aan leidingwater daar zeer klein is (4). De preventieve maatregelen kunnen dan ook worden beperkt tot locaties waar  mistapparaten worden gebruikt Voor deze apparaten kan het opstellen van een standaard preventieplan en het bijhouden van een logboek zorgen voor het waarborgen van de preventie op de lange termijn.
  • Volgens het bedrijf dat de mistapparaten heeft geplaatst bij de supermarkten worden preventieve maatregelen genomen, maar door het ontbreken van analyseresultaten van het water is onduidelijk of ze effectief zijn. De aanwezigheid van Legionella kan duiden op defecten in het systeem of aanleiding zijn om de maatregelen aan te passen. Dit kan worden ondervangen door periodieke monstername van het waterreservoir en analyse met een gevalideerde detectietechniek door een geaccrediteerd laboratorium.
  • Tot slot is het advies aan GGD’en om bij brononderzoek te vragen of de patiënt zich kan herinneren in een ruimte te zijn geweest waar mist- en/of of luchtbevochtigingsapparaten werden gebruikt. Naast supermarkten en andere winkels met gekoelde uitgestalde voedselwaren kan dit ook een kantoorruimte, restaurant of museum zijn.

Auteur

A. Bartels, Centrum Infectieziektebestrijding, RIVM

Correspondentie

alvin.bartels@rivm.nl

Literatuur

  1. Voedsel en Waren Autoriteit. Toezicht op legionellabeheersing in tuincentra. Factsheet 2009. http://edepot.wur.nl/15971
  2. Centers for Disease Control and Prevention. Legionnaires' disease outbreak associated with a grocery store mist machine--Louisiana, 1989. Morb Mortal Wkly Rep 1990; 39:108-110.
  3. Barrabeig I, Rovira A, Garcia M, et al. Outbreak of Legionnaires' disease associated with a supermarket mist machine. Epidemiol Infect 2010; 138:1823-8.
  4. RIVM-LCHV. Preventie en melding van legionellabacteriën in water. Deel B; Indeling van waterinstallaties naar mate van risico legionellose. 2016. Klik hier voor het artikel.
  5. Van der Wielen P, Learbuch K, Lut M, Knibbe W-J. Legionella growth potential of drinking water produced by reverse osmosis. Presentatie ESGLI conference, 2016.