KOCKENGEN WATERPROOF: EEN GEDEELDE VERANTWOORDELIJKHEID

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "KOCKENGEN WATERPROOF: EEN GEDEELDE VERANTWOORDELIJKHEID"

Transcriptie

1 Juridisch rapport KOCKENGEN WATERPROOF: EEN GEDEELDE VERANTWOORDELIJKHEID Auteurs: Opdrachtgevers: Datum: Mr. dr. F.A.G. Groothuijse, mr. dr. drs. D. Korsse en prof. mr. H.F.M.W. van Rijswick, allen werkzaam bij de Universiteit Utrecht Gemeente Stichtse Vecht, Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden en Provincie Utrecht 16 september 2015 (definitief)

2

3 Rapport Kockengen Waterproof mr. dr. F.A.G. Groothuijse, mr. dr. drs. D. Korsse en prof. mr. H.F.M.W. van Rijswick Samenvatting en conclusies In dit rapport wordt een weergave gegeven van de verantwoordelijkheden van overheden en particuliere grondeigenaren bij het treffen van maatregelen in het kader van het project Kockengen Waterproof. Met name gaat het om het herstel van het rioleringssysteem, in combinatie met het afkoppelen van de hemelwaterafvoer, het ophogen van gronden en het peilbeheer. De wederzijdse verantwoordelijkheden zijn verder uitgewerkt door aan te geven welke rechten en plichten de partijen hebben, en wie de kosten van de maatregelen moet dragen. Voorop staat dat de eigenaren van gronden een eigen verantwoordelijkheid hebben om maatregelen te treffen om de nadelige gevolgen van de bodemdaling in Kockengen tegen te gaan. Die eigen verantwoordelijkheid wordt enigszins genuanceerd doordat er in de wetgeving verschillende zorgplichten aan de overheid worden toegekend. In verband met het project Kockengen Waterproof gaat het om de hemelwater-, de riolerings- en de grondwaterzorgplicht. Deze zorgplichten geven aan dat de gemeente een bijzondere taak heeft op deze terreinen. De zorgplichten zijn echter bijzonder ruim geformuleerd. De gemeente heeft veel vrijheid om zelf te bepalen hoe zij invulling geeft aan haar zorgtaken. Op grond van een zorgplicht alleen kunnen geen specifieke maatregelen bij de gemeente worden afgedwongen, en evenmin kan de gemeente worden afgerekend op een concreet eindresultaat. Bovendien houden de zorgplichten op bij de perceelgrens, en gelden zij in beginsel dus niet voor particuliere terreinen. Wel moet de gemeente de belangen van particuliere grondeigenaren in aanmerking nemen bij de invulling van haar zorgplichten. De zorgplichten moeten door de gemeente worden uitgewerkt, bijvoorbeeld in een gemeentelijk rioleringsplan. De gemeente moet aangeven hoe zij zich in zal spannen om aan haar zorgplichten te voldoen en welke maatregelen zij in dat kader zal treffen. Particuliere grondeigenaren weten dan beter wat zij van de gemeente mogen verwachten. Voor zover de gemeente ook maatregelen wil treffen op particuliere terrein, zal zij daarover een overeenkomst moeten sluiten met de desbetreffende grondeigenaren, of een gedoogplicht moeten aanvragen bij de minister van Infrastructuur en Milieu (I en M). Om de schade te kunnen verhalen die optreedt als gevolg van de maatregelen die in het kader van het project Kockengen Waterproof getroffen worden, zal in beginsel moeten worden aangetoond dat de gemeente in strijd heeft gehandeld met een van haar zorgplichten. Dat is ook het geval als juist geen maatregelen worden genomen, terwijl de particuliere grondeigenaar van mening is dat dat wel had moeten gebeuren. Juist omdat de zorgplichten zo ruim zijn geformuleerd, en dus op voorhand niet duidelijk is wat de gemeente in het kader van die zorgplichten wel en niet mag doen, is dat geen eenvoudige opgave. Zelfs als wordt aangenomen dat sprake is van een onrechtmatige overheidsdaad, zal in veel gevallen niet precies duidelijk zijn welke schade nu precies het gevolg is van (het uitblijven van) de maatregel, en welke niet. i

4 Het is wel denkbaar dat de gemeente op grond van het égalitébeginsel (gelijkheid voor openbare lasten) nadeelcompensatie moet bieden voor maatregelen die zij getroffen heeft die weliswaar rechtmatig zijn, maar die onevenredige nadelige gevolgen teweeg brengen voor een beperkte groep burgers, die voor hen niet tot hun normaal maatschappelijk risico kunnen worden gerekend. Voor zover die maatregelen worden getroffen ter uitvoering van de hemelwater- en grondwaterzorgplicht, komt dit nadeel op grond van art Waterwet voor vergoeding in aanmerking. Voor maatregelen die in het kader van de rioleringszorgplicht worden getroffen, kan dat niet met zekerheid worden gezegd, maar wij achten dat wel verdedigbaar. Voor de ophoging van gronden bestaat geen nadeelcompensatieregeling. Voor zover er geen nadeelcompensatieregeling bestaat op grond waarvan égalité-schade voor vergoeding in aanmerking komt, kan de gemeente zelf in een dergelijke regeling voorzien. Daardoor is de kans kleiner dat sprake is van onrechtmatig overheidshandelen, omdat burgers de eventuele onevenredige schade die zij lijden op grond van een nadeelcompensatieregeling vergoed kunnen krijgen. Ook het waterschap heeft als beheerder van het regionale watersysteem verantwoordelijkheden bij de oplossing van de problemen ten aanzien van bodemdaling. Het gaat dan met name om het voorkomen en beperken van funderingsschade, grondwateroverlast en versnelde bodemdaling. Door middel van oppervlaktewaterpeilbeheer kan het waterschap indirect de grondwaterstand in meer of mindere mate beïnvloeden. Het belangrijkste juridisch instrumentarium dat het waterschap in dit kader tot haar beschikking heeft, is het peilbesluit eventueel in combinatie met het aanleggen en wijzigen van waterstaatswerken. Zo n peilbesluit vormt het juridische hart van een zogenoemde hoogwatervoorziening, waarbinnen het oppervlaktewaterpeil kunstmatig hoger wordt gehouden dan in omliggende gebieden. Bij de vaststelling van peilbesluiten moeten alle daarbij betrokken belangen worden afgewogen, waaronder ook de belangen van bewoners. Tegenover de verantwoordelijkheid van het waterschap staat evenwel de verantwoordelijkheid van de bewoners zelf om de fundering van hun woningen te onderhouden, te herstellen en te vervangen om schade als gevolg van een lage grondwaterstand te voorkomen. Ook is van belang dat het aanleggen en in stand houden van een hoogwatervoorziening een kostbare aangelegenheid is die in de toekomst ook steeds kostbaarder wordt. Het waterschap heeft dus een bevoegdheid om hoogwatervoorzieningen aan te leggen, maar kan op grond van een zorgvuldige belangenafweging besluiten dit niet te doen. In haar beleid kan het waterschap aangeven in welke gevallen zij wel en niet een hoogwatervoorziening zal aanleggen, Dat beleid kan in de loop der tijd gewijzigd worden. Slechts als bewoners als gevolg van een dergelijke beleidswijziging onevenredige schade lijden, komt deze schade op grond van art Waterwet voor vergoeding in aanmerking. Het gerechtvaardigde vertrouwen dat zij aan het oude beleid ontlenen, kan daarbij een rol spelen. Daarvoor moeten zij dan wel aangeven welke handelingen zij op grond van het oude beleid hebben verricht of nagelaten, en welke schade daarvan het gevolg is. Het feit dat het waterschap het beleid (rechtmatig) heeft kunnen wijzigen, ontslaat het waterschap overigens niet van de plicht om bij het vaststellen van peilbesluiten overeenkomstig het nieuwe beleid te onderzoeken of dat in concrete gevallen geen onevenredige gevolgen heeft voor één of meer bewoners. ii

5 Volgens vaste jurisprudentie komt de schade ten gevolge van een aanpassing van het peil aan de natuurlijke bodemdaling (drooglegging blijft gelijk) niet voor vergoeding in aanmerking, omdat dit tot het normaal maatschappelijk risico behoort van de bewoners van gebieden waarvan al geruime tijd feit van algemene bekendheid is dat de bodem daalt. Schade ten gevolge van peilwijzigingen, dat wil zeggen een bewuste keuze om de drooglegging te veranderen, bijvoorbeeld ten behoeve van agrarisch grondgebruik, kan wel voor vergoeding in aanmerking komen, zij het dat ook hier het normaal maatschappelijk risico en de voorzienbaarheid het recht om schadevergoeding kunnen beperken. iii

6 iv

7 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding van dit rapport Doel van dit rapport Onderzoeksvragen Opbouw van het rapport Het overkoepelende juridische kader Verantwoordelijkheden Verantwoordelijkheid van de particuliere grondeigenaar Verantwoordelijkheden van overheden... 4 Verantwoordelijkheid voor het waterbeheer... 5 Verantwoordelijkheid voor afvloeiend hemelwater... 6 Verantwoordelijkheid voor de riolering... 7 Verantwoordelijkheid voor grondwater Taken en bevoegdheden ter invulling van een zorgplicht Kostenverhaal en schadevergoeding Schadevergoeding uit onrechtmatige daad (6:162 BW) Schadevergoeding en zorgplichten Nadeelcompensatie bij een rechtmatige overheidsdaad Reparatie van het riool Verantwoordelijkheid voor het riool Verantwoordelijkheden voor herstel en onderhoud Verantwoordelijkheid voor afkoppeling Taken en bevoegdheden met betrekking tot het riool Particuliere medewerking op grond van een overeenkomst Gedoogplicht op grond van de Belemmeringenwet Privaatrecht Gedwongen medewerking aan de afkoppeling van hemel- en grondwaterlozingen Kostenverhaal en schadevergoeding Kostenverhaal bij herstel van de riolering Schade ten gevolge van het aanleggen van de riolering Schade ten gevolge van herstel van de riolering Schade ten gevolge van gebrekkige riolering Particuliere onkosten bij een gedwongen afkoppeling v

8 4. Ophogen van gronden Verantwoordelijkheden voor het ophogen van gronden Taken en bevoegdheden Kostenverhaal en schadevergoeding Kwantitatief grondwater- en oppervlaktewaterbeheer Verantwoordelijkheid voor het kwantitatieve grondwaterbeheer Grondwaterbeheer door het waterschap Het Gewenst Grond- en Oppervlaktewaterregime Juridisch instrumentarium Peilbesluiten Streefpeilen Peilbesluiten en beleid Nadeelcompensatie en schadevergoeding in verband met peilbeheer Nadeelcompensatie in verband met beleidswijziging Nadeelcompensatie ten gevolge van een peilbesluit Schadevergoeding i.v.m. schending van een zorgplicht Bijlage: verkorte verwijzing naar paragraafnummers bij de vragen uit de offerteaanvraag vi

9 1. Inleiding 1.1. Aanleiding van dit rapport Kockengen heeft te kampen met een gestaag dalende bodem, verzakkende wegen en niet goed functionerende riolering. Bij regenval loopt al snel het water de straten op. Ook in de omliggende polders daalt het maaiveld, waardoor de peilen van dorp en polder in de toekomst steeds verder uiteen dreigen te gaan lopen. Op 28 maart 2013 hebben de gemeente, het waterschap en de provincie in een gezamenlijke intentieovereenkomst afgesproken om samen met de bewoners te werken aan het realiseren van oplossingen die Kockengen, in samenhang met het omringende polderlandschap, een duurzaam toekomstperspectief kunnen bieden. Deze opgave is gevat in de titel Kockengen Waterproof. Het is een ingewikkelde opgave om een gepaste oplossing te vinden voor de problemen in Kockengen. Dat komt in de eerste plaats doordat de problematiek raakt aan de verantwoordelijkheden van meer dan één overheidsorganisatie én van private partijen. Bovendien raken de maatregelen die getroffen kunnen worden (zoals ophogen van gronden, peilaanpassingen, al dan niet aanleggen van peilscheidingen, al dan niet afkoppelen riolering), aan verschillende, ook uiteenlopende belangen van bewoners en bedrijven, zowel in het dorp als in de polder. Waar (financiële) belangen in beeld komen, ontstaat de vraag wie verantwoordelijk is voor het nemen van welke maatregelen en wie de kosten daarvoor moet dragen. Deze vraag doet zich zowel voor bij maatregelen die op korte termijn genomen moeten worden, als bij de langetermijnstrategie die voor dorp en polder in ontwikkeling is. Daarom hebben de betrokken overheden uitgesproken dat eerst duidelijk moet zijn hoe de verantwoordelijkheden voor het treffen van de benodigde maatregelen in juridisch opzicht zijn verdeeld over alle betrokken partijen, voordat die maatregelen worden gekozen en uitgevoerd. Om deze duidelijkheid te creëren heeft de Universiteit Utrecht een onderzoek uitgevoerd. Bij dit onderzoek fungeerde een begeleidingsgroep van de opdrachtgevers (gemeente, waterschap en provincie, verantwoordelijk voor het onderzoek) en inwoners van Kockengen (adviserend). De begeleidingsgroep heeft voorafgaand aan het onderzoek vragen geïnventariseerd die in het onderzoek aan bod zouden moeten komen. Deze vragen zijn opgenomen in bijlage 1 bij dit rapport Doel van dit rapport In het voorliggende rapport wordt het juridische kader beschreven waarbinnen het project Kockengen Waterproof moet worden uitgevoerd. Het rapport beoogt inzicht te verschaffen in de verantwoordelijkheden van de betrokken overheden en de particuliere grondeigenaren, alsmede in hun onderlinge rechten en plichten. Het is vervolgens aan de overheden om mede aan de hand van dit rapport en in overleg met de bewoners en bedrijven te besluiten welke maatregelen zullen worden getroffen en/of gefinancierd. 1

10 1.3. Onderzoeksvragen Schade die het gevolg is van een bepaalde grondwaterstand, zoals aantasting van de fundering door een te lage grondwaterstand en wateroverlast door een te hoge grondwaterstand, kan worden voorkomen door de beïnvloeding van twee variabelen, te weten: de grondwaterstand zelf en de maaiveldhoogte. Zolang de afstand tussen grondwaterstand en maaiveldhoogte constant blijft, kan schade ten gevolge van de grondwaterstand worden voorkomen. Die afstand wordt ook wel ontwateringsdiepte genoemd. Bron: Beleidsnota peilbeheer, HDSR 2011, p. 66. Welke ontwateringsdiepte passend is, hangt af van de gebruiksfuncties van de grond. Voor agrarisch gebruik van gronden is veelal een andere ontwateringsdiepte wenselijk dan voor gronden met een natuurfunctie of een stedelijke functie. De vragen die de begeleidingsgroep naar voren heeft gebracht zijn steeds terug te voeren op drie hoofdmaatregelen en drie juridische basisvragen. De drie hoofdmaatregelen die in het project Kockengen Waterproof worden overwogen om ervoor moet zorgen dat de ontwateringsdiepte op orde komt of blijft, zijn: 1. Reparatie van het riool (hoofdstuk 3) In Kockengen zijn ten gevolge van bodemdaling riolen afgebroken, die daardoor een drainerende werking hebben gekregen. De daardoor veroorzaakte grondwaterstanddaling kan zodanig groot zijn dat dit schade aan funderingen tot gevolg zou kunnen hebben. Door reparatie van riolen kan in dat geval schade aan funderingen worden voorkomen. 2. Ophoging van gronden (hoofdstuk 4). Door de ophoging van gronden kan de bodemdaling worden gecompenseerd. Tevens kan worden voorkomen dat bepaalde gebieden door de steeds lagere ligging gevoelig worden voor (hemel)wateroverlast. 3. Kwantitatief grond- en oppervlaktewaterbeheer (Hoofdstuk 5). De overheid kan door middel van feitelijke maatregelen, zoals het bedienen van sluizen en gemalen, en de inzet van juridische instrumenten, zoals de vaststelling van projectplannen tot de aanleg van waterstaatswerken en vergunningverlening, de grondwaterstand (indirect) beïnvloeden. De wijze waarop de overheid het kwantitatieve grond- en oppervlaktewaterbeheer uitoefent kan dan ook gevolgen hebben voor de gewenste ontwateringsdiepte in een bepaald gebied. 2

11 De voor dit onderzoek relevante juridische problematiek bij het nemen van deze maatregelen is terug te voeren op drie vragen: 1. Wie is verantwoordelijk voor het treffen van de maatregelen? Dit kan een overheid zijn, maar ook de particuliere grondeigenaar zelf. 2. Welke rechten (juridische bevoegdheden) en plichten (om de desbetreffende maatregelen te treffen) heeft de overheid, en welke rechten en plichten hebben particulieren? Wat de juridische bevoegdheden betreft, is met name van belang in hoeverre de overheid de noodzakelijke medewerking van bewoners of bedrijven bij het treffen van de maatregelen af kan dwingen. Wat de plichten van de overheid betreft, gaat het om de vraag in hoeverre particulieren van de overheid mogen verwachten dat er specifieke maatregelen worden getroffen, en of die maatregelen afdwingbaar zijn. De rechten en plichten van particulieren houden verband met de eigendom van hun eigen terrein. 3. Wie moet de kosten van de maatregelen dragen? Hier gaat het enerzijds om de vraag of de overheid de kosten die zijn gemoeid met het treffen van de maatregelen kan verhalen op de particuliere grondgebruikers, en anderzijds of de particuliere grondgebruikers de overheid kunnen aanspreken voor een vergoeding van geleden schade of van de kosten die zij hebben gemaakt door zelf maatregelen te treffen Opbouw van het rapport In dit rapport zullen de drie genoemde vragen voor ieder van de voorziene maatregelen beantwoord worden. Daar gaat een hoofdstuk aan vooraf, waarin het overkoepelende juridische kader aan de hand van de drie vragen in kaart wordt gebracht. 3

12 2. Het overkoepelende juridische kader 2.1. Verantwoordelijkheden Verantwoordelijkheid van de particuliere grondeigenaar Eigenaren van gronden en bouwwerken zijn volgens het burgerlijk recht zelf verantwoordelijk voor het onderhoud (en de instandhouding) van hun eigendommen. De kosten voor dat onderhoud zijn voor rekening van de eigenaar zelf. Bewoners en bedrijven zijn dan ook in beginsel zelf verantwoordelijk voor het onderhoud van hun gronden en de bouwwerken die zich daarop bevinden, zoals woningen, garages en schuren. Dat geldt ook voor de tot die bouwwerken behorende funderingen. Van de eigenaar van gronden of bouwwerken mag daarom in beginsel worden verwacht dat hij, indien nodig of gewenst, bouwkundige of waterhuishoudkundige maatregelen treft om problemen ten gevolge van een bepaalde grondwaterstand te voorkomen of te beperken. Daarbij kan worden gedacht aan ontwatering van het eigen perceel of het waterdicht maken van een bouwwerk. Dit kan anders zijn als die problemen aantoonbaar worden veroorzaakt door onrechtmatig handelen van een ander. Die ander kan zowel een particulier of overheid zijn. Het uitblijven van overheidsmaatregelen kan ook onrechtmatig zijn, namelijk als er wél een juridische verplichting bestaat om die maatregelen te treffen. Een ander belangrijk aspect van eigendom is dat de eigenaar weliswaar met uitsluiting van iedereen vrij van zijn eigendommen gebruik kan maken, maar dat dat gebruik geen strijd mag opleveren met de rechten van anderen en dat bij dat gebruik de geldende wet- of regelgeving in acht wordt genomen. 1 Uit die wet- en regelgeving kunnen ook verplichtingen voortvloeien, zoals de bouwkundige eisen die in het Bouwbesluit 2012 worden voorgeschreven en de regels over het lozen van afvalwater uit het Besluit lozingen huishoudelijk afvalwater. Een ander voorbeeld is de plicht van lager gelegen erven om water te ontvangen dat van nature van hoger gelegen erven afloopt (art. 5:38 BW). Ook overheden kunnen eigenaar zijn van gronden 2, bouwwerken en infrastructuur, al hebben deze zaken veelal een openbare functie, zoals pleinen, parken, straten, riolering en wegen. Ook voor overheden geldt dat zij als eigenaar van gronden, bouwwerken en infrastructuur verantwoordelijk zijn voor de instandhouding van hun eigendommen en dat zij bij het gebruik van hun eigendommen de geldende wet- en regelgeving in acht nemen Verantwoordelijkheden van overheden Onder meer met het oog op de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van de leefomgeving hebben de gemeente en het waterschap talloze taken en bevoegdheden toebedeeld gekregen. Deze publieke taken betreffen onder meer de zorg voor een goede ruimtelijke ordening, de bescherming van het milieu, de bescherming tegen wateroverlast en overstromingen, etc. Deze overheidstaken en de bijhorende bevoegdheden zijn in 1 Zo mag een grondeigenaar zijn gronden bijvoorbeeld niet gebruiken in strijd met het geldende bestemmingsplan. 2 Voor zover de gemeente openbare gronden onderhoudt wordt zij vermoed eigenaar van die gronden te zijn (art. 5:28 Burgerlijk Wetboek). 4

13 omgevingsrechtelijke wet- en regelgeving uitgewerkt, zoals de Wet ruimtelijke ordening, de Waterwet en de Wet milieubeheer met de daarbij behorende lagere regelgeving. Voor de problemen (veroorzaakt door bodemdaling) waarvoor het project Kockengen Waterproof oplossingen beoogt te bieden is een aantal specifieke publieke taken of zorgplichten van belang. Verantwoordelijkheid voor het waterbeheer Op grond van de Waterwet rust op de overheid een belangrijke verantwoordelijkheid voor het waterbeheer. In de Waterwet is bepaald dat het beheer van watersystemen gericht moet zijn op de voorkoming van wateroverlast en overstromingen, maar ook op de bescherming en de verbetering van de waterkwaliteit en op de vervulling van maatschappelijke functies. Art. 2.1 lid 1 Waterwet De toepassing van deze wet is gericht op: a. voorkoming en waar nodig beperking van overstromingen, wateroverlast en waterschaarste, in samenhang met b. bescherming en verbetering van de chemische en ecologische kwaliteit van watersystemen en c. vervulling van maatschappelijke functies door watersystemen. De eerstgenoemde doelstelling is voor het project Kockengen Waterproof het meest relevant, maar bedacht moet worden dat overheden die taken en bevoegdheden met het oog op deze doelstelling uitoefenen dat altijd moeten doen in samenhang met de andere doelstellingen van de Waterwet. De Waterwet bepaalt ook welke overheden taken of zorgplichten in het kader van het waterbeheer hebben en wat de reikwijdte daarvan is. Daaruit blijkt dat het waterschap bij het project Kockengen Waterproof betrokken is in de hoedanigheid regionale waterbeheerder. Overeenkomstig de doelstellingen van de Waterwet moet het door het waterschap gevoerde beheer van het grondwater, de regionale oppervlaktewateren en de waterkeringen onder meer zijn gericht op het voorkomen van wateroverlast en overstromingen. De omvang van de beheeropgave van het waterschap wordt aangegeven in normen die bij provinciale verordening worden vastgesteld. Deze provinciale normen geven aan waar het beheer van het waterschap precies op gericht moet zijn. Met het oog op deze normen moet het waterschap vervolgens zelf in een operationeel beheerplan beschrijven hoe zij haar beheertaak invulling geeft, welke maatregelen en voorzieningen zij binnen welke termijn zal treffen en hoe ze dat gaan financieren. Binnen het waterbeheer door het waterschap kan een onderscheid worden gemaakt tussen actief beheer en passief beheer. Bij actief beheer gaat het om handelingen die het waterschap zelf verricht om het watersysteem aan de daaraan gestelde eisen te laten voldoen. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om het initiëren van versterkingen en ophogingen van waterkeringen, de aanleg van bergingsgebieden om de bergingscapaciteit van het regionale watersysteem uit te breiden, peilbeheer of de bediening van gemalen en andere kunstwerken. Bij passief beheer gaat het niet om handelingen van het waterschap zelf, maar om het reguleren van handelingen in het watersysteem om te voorkomen dat door die handelingen de doelstellingen van het 5

14 waterbeheer in gevaar komen. In het kader van het passieve beheer kan het waterschap bijvoorbeeld het bouwen op waterkeringen verbieden zonder voorafgaande toestemming. De Waterwet en de Waterschapswet verschaffen het waterschap het juridische instrumentarium voor het beheer van watersystemen, zoals de bevoegdheid om handelingen binnen regionale watersystemen met behulp van algemene regels of een vergunningstelsel te reguleren (passief beheer) en te handhaven, en de bevoegdheid om peilbesluiten en projectbesluiten ten behoeve van de aanleg of wijziging van waterstaatswerken vast te stellen (actief beheer). Verantwoordelijkheid voor afvloeiend hemelwater De Waterwet kent de gemeente een zorgplicht toe met betrekking tot de inzameling en verwerking van afvloeiend hemelwater. Deze zorgplicht is terug te vinden in art Artikel 3.5 Waterwet 1. De gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders dragen zorg voor een doelmatige inzameling van het afvloeiend hemelwater, voor zover van degene die zich daarvan ontdoet, voornemens is zich te ontdoen of zich moet ontdoen, redelijkerwijs niet kan worden gevergd het afvloeiend hemelwater op of in de bodem of in het oppervlaktewater te brengen. 2. De gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders dragen tevens zorg voor een doelmatige verwerking van het ingezamelde hemelwater. Onder het verwerken van hemelwater kunnen in ieder geval de volgende maatregelen worden begrepen: de berging, het transport, de nuttige toepassing, het, al dan niet na zuivering, terugbrengen op of in de bodem of in het oppervlaktewater van ingezameld hemelwater, en het afvoeren naar een zuiveringtechnisch werk. Deze zorgplicht sluit aan bij de eerste doelstelling van de Waterwet, en houdt dus in dat de gemeente de wateroverlast als gevolg van afvloeiend hemelwater binnen stedelijk gebied zoveel mogelijk dient te voorkomen en te beperken. Bovendien zal de gemeente voor zover van belang rekening moeten houden met de zorgplicht bij de uitoefening van andere taken en bevoegdheden die betrekking hebben op de stedelijke omgeving, zoals de vaststelling van een bestemmingsplan, of de aanleg van infrastructuur. Uit de formulering van de zorgplicht blijkt dat bewoners en bedrijven in beginsel zelf verantwoordelijk zijn voor de afvoer van regenwater van hun percelen, bij voorkeur naar de bodem (infiltratie) of naar een oppervlaktewater. Pas als dit redelijkerwijs niet van de bewoner of het bedrijf kan worden gevraagd, heeft de gemeente de taak om het afvloeiende hemelwater verder af te voeren vanaf de grens van het perceel van de bewoner of het bedrijf. Daartoe zal de gemeente een voorziening moeten aanbieden waar de perceeleigenaar het regenwater dat hij zelf redelijkerwijs niet kan verwerken in kwijt kan. Welke maatregelen redelijkerwijs van de bewoners of bedrijven kunnen worden gevergd kan lokaal of per geval verschillen. Overigens ziet de hemelwaterzorgplicht vanzelfsprekend ook op openbare terreinen. Art Wet milieubeheer schrijft voor dat de gemeente een Gemeentelijk rioleringsplan (GRP) vaststelt. Met het oog op de hemelwaterzorgplicht moet in het GRP duidelijk worden gemaakt 6

15 welke maatregelen van perceeleigenaren worden verwacht en welke maatregelen door de gemeente zelf worden getroffen. Artikel 4.22 Wet Milieubeheer 1. De gemeenteraad stelt telkens voor een daarbij vast te stellen periode een gemeentelijk rioleringsplan vast. 2. Het plan bevat ten minste: a. een overzicht van de in de gemeente aanwezige voorzieningen voor de inzameling en het transport van stedelijk afvalwater als bedoeld in artikel 10.33, alsmede de inzameling en verdere verwerking van afvloeiend hemelwater als bedoeld in artikel 3.5 van de Waterwet, en maatregelen teneinde structureel nadelige gevolgen van de grondwaterstand voor de aan de grond gegeven bestemming zoveel mogelijk te voorkomen of te beperken, als bedoeld in artikel 3.6 van laatstgenoemde wet en een aanduiding van het tijdstip waarop die voorzieningen naar verwachting aan vervanging toe zijn; b. een overzicht van de in de door het plan bestreken periode aan te leggen of te vervangen voorzieningen als bedoeld onder a ; c. een overzicht van de wijze waarop de voorzieningen, bedoeld onder a en b, worden of zullen worden beheerd; d. de gevolgen voor het milieu van de aanwezige voorzieningen als bedoeld onder a, en van de in het plan aangekondigde activiteiten; e. een overzicht van de financiële gevolgen van de in het plan aangekondigde activiteiten. [ ] De hemelwaterzorgplicht heeft niet alleen betrekking op de inzameling van afvloeiend hemelwater, maar ook op de verwerking van het ingezamelde hemelwater. Onder verwerking valt ook het transport van het regenwater. Het ingezamelde hemelwater kan worden afgevoerd via het openbare vuilwaterriool, maar dat heeft in de ogen van de wetgever uitdrukkelijk niet de voorkeur. De afvoer van relatief schoon hemelwater via het riool heeft namelijk belangrijke nadelen. In de eerste plaats is dat niet kosteneffectief, aangezien grote hoeveelheden relatief schoon regenwater moeten worden ingezameld, getransporteerd naar de zuivering en vervolgens worden gezuiverd, terwijl zuivering van regenwater om milieuhygiënische redenen helemaal niet nodig is. In de tweede plaats kan de afvoer van grote hoeveelheden regenwater via het riool leiden tot een capaciteitstekort, waardoor via riooloverstorten een mengsel van ongezuiverd afvalwater en hemelwater ongezuiverd in het milieu (of op straat) terecht komt. Bovendien neemt de doelmatigheid van de rioolwaterzuiveringsinstallatie door de aanvoer van grote hoeveelheden schoon regenwater af. De zorgplicht voor afvloeiend hemelwater maakte in eerste instantie onderdeel uit van de rioleringszorgplicht. In 2008 is deze zorgplicht afgesplitst van rioleringszorg om te benadrukken dat het overheidsbeleid gericht is op het zoveel mogelijk afkoppelen van de afvoer van hemelwater van het openbaar vuilwaterriool. Verantwoordelijkheid voor de riolering 7

16 De gemeente heeft de zorg voor de inzameling en het transport van stedelijk afvalwater dat vrijkomt bij de binnen het grondgebied van de gemeente gelegen percelen naar een rioolwaterzuiveringsinstallatie met behulp van een openbaar vuilwaterriool. 3 Deze rioleringszorgplicht omvat zowel de aanleg van riolering als een adequaat beheer daarvan en dient gericht te zijn op het voorkomen van bodemverontreiniging, grondwaterverontreiniging, oppervlaktewaterverontreiniging en grondwaterstandwijziging. 4 De rioleringszorgplicht heeft geen betrekking op particuliere percelen. Particulieren zijn tot de perceelgrens zelf verantwoordelijk voor de inzameling en transport van afvalwater naar het openbare vuilwaterriool. Art lid 1 Wet milieubeheer De gemeenteraad of burgemeester en wethouders dragen zorg voor de inzameling en het transport van stedelijk afvalwater dat vrijkomt bij de binnen het grondgebied van de gemeente gelegen percelen, door middel van een openbaar vuilwaterriool naar een inrichting als bedoeld in artikel 3.4 van de Waterwet. Gemeenten moeten in het GRP aangeven op welke wijze zij invulling geven aan de rioleringszorgplicht. 5 Het GRP moet een overzicht bevatten van de aanwezige openbare rioleringsstelsels of alternatieve systemen voor afvalwaterverwerking en aangeven wanneer (onderdelen van) die rioleringsstelsels of alternatieve systemen naar verwachting aan vervanging toe zijn. Tevens moet daarin een overzicht worden opgenomen van de afvalwatervoorzieningen die gedurende de planperiode zullen worden aangelegd of gerepareerd. Voor de eisen die aan riolering worden gesteld is een Leidraad riolering vastgesteld. De gemeente zal bij het uitwerken van haar rioleringszorgplicht in het GRP aandacht moeten besteden aan de huidige problematiek in Kockengen. Door bodemdaling kan het openbare vuilwaterriool verzakken en afbreken, waardoor de lekke riolen, wanneer zij onder de grondwaterstand zijn gelegen, gaan fungeren als afvoer van grondwater en daardoor de grondwaterstand verlagen, waardoor (houten) funderingen worden aangetast (paalrot). Het repareren van deze riolen kan daarentegen een grondwaterstandverhoging tot gevolg hebben en daarmee grondwateroverlast tot gevolg hebben, omdat de riolen na reparatie niet langer een drainerende werking voor het grondwater hebben. Verantwoordelijkheid voor grondwater Het waterschap is als beheerder van het regionale watersysteem primair verantwoordelijk voor het grondwaterbeheer in algemene zin. De gemeente heeft met betrekking tot de grondwaterstand een aanvullende zorgplicht, die is terug te vinden in art. 3.6 lid 1 Waterwet. Art. 3.6 lid 1 Waterwet 3 Indien de gemeente om redenen van doelmatigheid van die verplichting ontheffing heeft gekregen van GS, zoals in het buitengebied nog wel eens het geval is, zijn bewoners en bedrijven zelf verantwoordelijk voor de afvoer, verwerking en zuivering van hun afvalwater. Daarbij moeten zij aan de relevante regelgeving voor het lozen van afvalwater voldoen. 4 Zie de nota van wijziging van de Kamerstukken II 1991/92, , nr. 6 p De wettelijke grondslag voor het GRP is weergegeven in de voorgaande paragraaf over de hemelwaterzorgplicht. 8

17 De gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders dragen zorg voor het in het openbaar gemeentelijke gebied treffen van maatregelen teneinde structureel nadelige gevolgen van de grondwaterstand voor de aan de grond gegeven bestemming zoveel mogelijk te voorkomen of te beperken, voor zover het treffen van die maatregelen doelmatig is en niet tot de zorg van de beheerder (lees: het waterschap auteurs) of de provincie behoort. De tekst van de wet bevat een aantal belangrijke beperkingen van de reikwijdte van deze gemeentelijke zorgplicht: a) Openbaar gemeentelijk gebied De gemeentelijke grondwaterzorgplicht is beperkt tot het treffen van maatregelen in openbaar gemeentelijk gebied. De zorgplicht strekt zich dus niet uit tot particuliere eigendommen. Zoals reeds eerder is opgemerkt, ligt de verantwoordelijkheid voor het treffen bouwkundige en waterhuishoudkundige maatregelen op het eigen perceel en zich daarop bevindende bouwwerken in beginsel bij de perceeleigenaar zelf. 6 b) Structurele grondwaterproblemen De nadelige gevolgen van de grondwaterstand moeten structureel van aard zijn. Problemen ten gevolge van incidentele gevallen van grondwateroverlast of onderlast vallen niet onder de reikwijdte van de zorgplicht en blijven voor risico van de perceeleigenaar. Tijdelijk hogere grondwaterstanden ten gevolge van wijzigende klimatologische omstandigheden, zoals extremere buien, kunnen de gebruiksfunctie van de grond aantasten, maar dat betekent niet dat dit ook leidt tot structurele aantasting van die gebruiksfunctie. Ook de lokale omstandigheden zijn van belang voor de vraag of de problemen een structureel karakter hebben. Volgens de parlementaire geschiedenis bij de invoering van de grondwaterzorgplicht mogen inwoners van veengebieden wat vaker hoge grondwaterstanden verwachten dat inwoners van hoger en droger gelegen gebieden. In het bestemmingsplan kunnen overigens grondwaterproblemen tot op zekere hoogte worden voorkomen door het opnemen van een minimum vloerpeil voor bebouwing, een onderkelderingsverbod, etc. c) Grondwaterproblemen zoveel mogelijk voorkomen of beperken Op de gemeente rust de verplichting om zich zoveel mogelijk in te spannen om structurele problemen voor de gebruiksfunctie van de grond als gevolg van de grondwaterstand te voorkomen of te beperken door het treffen van maatregelen in openbaar gebied. De gemeente kan niet worden afgerekend op een concreet resultaat. De gemeente heeft bij de invulling van haar grondwaterzorgplicht de vrijheid om de maatregelen te kiezen die naar het oordeel van de gemeente gelet op de lokale omstandigheden doeltreffend zijn. 7 d) Doelmatigheid van maatregelen Dat de zorgplicht voor het treffen van maatregelen voor de gemeente alleen bestaat als dat doelmatig is, is uitdrukkelijk opgenomen in de wettekst. Wanneer dat het geval is, is afhankelijk van de grondwatertoestand, die per gebied sterk kan verschillen. Welke maatregelen doelmatig 6 Indien een particulier eigendom een openbare functie vervult, zoals een openbare weg die in eigendom is van een particulier, dan heeft de gemeentelijke zorgplicht wel betrekking op het desbetreffende eigendom. Zie Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II, 2005/2006, , nr. 3, p

18 zijn is daarmee eveneens afhankelijk van de omstandigheden van het geval. De gemeente zal moeten inventariseren of er structurele problemen bestaan die het gevolg zijn van de grondwaterstand, welke problemen dat zijn en wat de omvang daarvan is. Vervolgens zal moeten worden bezien welke oplossingen voor die problemen in de openbare ruimte mogelijk zijn en welk van die oplossingen vanuit doelmatigheids- en kostenoverwegingen het beste kunnen worden gekozen. Het resultaat van deze afweging zal uiteindelijk in het GRP terecht moeten komen. In het GRP zullen de maatregelen en voorzieningen die ter uitvoering van de grondwaterzorgplicht zullen worden uitgevoerd of hersteld moeten worden beschreven. Daarbij moet worden aangegeven binnen welke termijn deze worden getroffen en welke financiële gevolgen zij hebben. De opname in het GRP maakt zo niet alleen duidelijk wat van de gemeente verwacht mag worden, maar ook wat de eigen verantwoordelijkheid van particuliere perceeleigenaren is. e) Voor zover waterschap of provincie niet verantwoordelijk is Voor zover de wijziging van de grondwaterstand het gevolg is van de uitoefening van taken of bevoegdheden die het waterschap of de provincie ten aanzien van grondwaterbeheer hebben, behoort het voorkomen of beperken van structurele grondwaterproblemen voor de aan de grond gegeven bestemming vanzelfsprekend niet tot de zorgplicht van de gemeente. Zoals eerder is opgemerkt is het waterschap als beheerder van het regionale watersysteem primair verantwoordelijk voor het grondwaterbeheer in algemene zin. De provincie is de vergunningverlenende instantie voor bepaalde grote industriële grondwaterinfiltraties en onttrekkingen. In zoverre zijn het waterschap en de provincie verantwoordelijk voor het voorkomen of beperken van die structurele grondwaterproblemen. Indien er bijvoorbeeld aantasting van de funderingen van gebouwen plaatsvindt ten gevolge van structureel lagere grondwaterstanden die veroorzaakt worden door de verlening van een watervergunning door gedeputeerde staten van de provincie aan een bedrijf (bijvoorbeeld een drinkwaterbedrijf), zal de provincie het belang van de aantasting van de funderingen bij hun besluit tot vergunningverlening moeten betrekken Taken en bevoegdheden ter invulling van een zorgplicht In de vorige paragraaf is gebleken dat de gemeente verschillende zorgplichten heeft die verband houden met het project Kockengen Waterproof. De wet laat echter bewust in het midden welke maatregelen zij moet treffen om aan die zorgplichten te voldoen, en welke juridische bevoegdheden zij daartoe moet aanwenden. Zorgplichten zijn slechts inspanningsverplichtingen. Dat betekent dat de gemeente zich zoveel mogelijk moet inspannen om invulling te geven aan een zorgplicht. Maar de verplichting reikt niet zo ver, dat de gemeente kan worden afgerekend op een concreet resultaat. Dat wordt pas anders als de gemeente dat resultaat in het GRP heeft opgenomen. Men kan de gemeente wel aanspreken als zij helemaal geen maatregelen treft terwijl maatregelen wel noodzakelijk zijn. De keuze welke maatregelen getroffen moeten worden blijft echter aan de gemeente. De gemeente heeft bij de uitvoering van haar zorgplicht de nodige vrijheid om de aanpak te kiezen die gelet op de lokale omstandigheden doelmatig is. 8 Bij de concrete invulling van de 8 Dat is in de wet onderstreept door in art. 3.5 Waterwet de term doelmatig uitdrukkelijk op te nemen. Zie Kamerstukken II, 2005/06, , nr. 3, p

19 zorgplicht zal de gemeente op lokaal niveau een integrale afweging moeten maken om te bepalen welke maatregelen met het oog op die zorgplicht getroffen moeten worden. Bij die afweging moet zij ook rekening houden met de maatschappelijke lasten die uit een potentiële maatregel voortvloeien. Bovendien moeten alle betrokken belangen worden meegewogen. Het gaat dan niet alleen om publieke belangen, zoals het watersysteembelang, het milieubelang, de volksgezondheid, de functie van het gebied, etc., maar ook om de belangen van inwoners en bedrijven die door de maatregel worden geraakt. De overheidsmaatregel mag niet onevenredig zijn in verhouding tot het doel van die maatregel Kostenverhaal en schadevergoeding Schadevergoeding uit onrechtmatige daad (6:162 BW) Als iemand schade lijdt ten gevolge van een onrechtmatige gedraging (ook wel onrechtmatige daad) van een ander, is degene aan wie die gedraging kan worden toegerekend aansprakelijk voor vergoeding van de schade die de benadeelde heeft geleden (art. 6:162 Burgerlijk Wetboek). Van belang is dat zowel natuurlijke personen als rechtspersonen, waaronder ook gemeenten, waterschappen en provincies, dader én benadeelde kunnen zijn. Een bewoner die schade lijdt als gevolg van een onrechtmatige maatregel die in het kader Kockengen Waterproof getroffen is, kan degene die de maatregel getroffen heeft dus aansprakelijk stellen en schadevergoeding vorderen. Uit art. 6:162 BW volgt een aantal criteria voor de vestiging van aansprakelijkheid. 1) Schade Bij schade gaat het voornamelijk om vermogensschade oftewel financiële schade. 2) Onrechtmatige daad (art. 6:162 lid 2 BW) De schade moet zijn ontstaan door onrechtmatige daad, dat wil zeggen een onrechtmatige gedraging waardoor een of meerdere geschreven of ongeschreven gedragsnormen worden overschreden, zonder dat de dader zich kan beroepen op een rechtvaardigheidsgrond. Van schending van een gedragsnorm kan sprake zijn als er een inbreuk wordt gepleegd op een subjectief recht (bijvoorbeeld een eigendomsrecht of daarvan afgeleid zakelijk recht), 9 er wordt gehandeld in strijd met een wettelijke plicht (plichten die voortvloeien uit wet- en regelgeving, zoals de Wet ruimtelijke ordening, de Wet milieubeheer (op grond waarvan het GRP wordt vastgesteld), een algemeen plaatselijke verordening etc.) of met hetgeen volgens het ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt (ongeschreven zorgvuldigheidsnormen, zoals voorkomen van gevaarzetting). Ook niets doen (nalaten) wanneer er juist wel een plicht bestond om te handelen wordt aangemerkt als een onrechtmatige daad. Benadrukt moet worden dat niet iedere overheidshandeling die schade veroorzaakt ook onrechtmatig is. Een overheidshandeling kan in overeenstemming met alle daarvoor geldende regels worden verricht, maar desondanks toch schade veroorzaken. Dat neemt niet weg dat ook naar aanleiding van een 9 Indien de gemeente zonder toestemming of een gedoogbeschikking op grond van de Belemmeringenwet Privaatrecht gronden van een particulier gebruikt voor de aanleg van een rioolleiding, wordt bijvoorbeeld een inbreuk gemaakt op het subjectieve (eigendoms)recht van de grondeigenaar. 11

20 rechtmatige overheidsdaad onder omstandigheden aanspraak kan worden gemaakt op vergoeding van daaruit voortvloeiende schade. Zie daarover paragraaf ) Toerekening aan degene die de onrechtmatige daad heeft gepleegd De onrechtmatige gedraging moet aan de dader kunnen worden toegerekend. Toerekening is mogelijk indien de dader de gedraging persoonlijk kan worden verweten, maar het kan ook zo zijn dat de gedraging volgens wet (risicoaansprakelijkheid voor gebrekkige producten) of de in het verkeer geldende opvattingen aan iemand kan worden toegerekend. 4) Causaal verband tussen schade en de onrechtmatige gedraging Een belangrijk vereiste voor aansprakelijkheid is dat de schade wordt veroorzaakt door de onrechtmatige daad. Alleen schade die het gevolg is van de onrechtmatige gedraging komt voor vergoeding in aanmerking. 5) Relativiteitsvereiste Indien aan alle eerste vier criteria wordt voldaan, bestaat er desondanks geen plicht tot vergoeding van de schade als de geschonden gedragsnorm niet strekt tot het voorkomen van de schade die door de benadeelde is geleden. Bij schending van wettelijke normen is het dus van belang te onderzoeken of deze normen zijn geschreven om de benadeelde te beschermen tegen vermogensschade Schadevergoeding en zorgplichten In het kader van dit onderzoek gaat het primair om zorgplichten die de overheid in het kader van het waterbeheer bij wet zijn toegekend. Deze zorgplichten kunnen dan ook worden aangemerkt als een wettelijke plicht in de zin van art. 6:162 lid 2 BW. Wanneer de overheid tekort schiet in deze zorgplichten handelt zij in strijd met een wettelijke plicht. Als ook aan de andere voorwaarden voor aansprakelijkheid op grond van onrechtmatige daad is voldaan, dan is de overheid aansprakelijk voor schade die derden lijden doordat de zorgplicht geschonden wordt. Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad over aansprakelijkheid voor (vermeende) schendingen van zorgplichten door overheden blijkt dat de overheid aansprakelijk wordt gehouden voor schade als zij niet de maatregelen heeft getroffen die in de gegeven omstandigheden van haar konden worden gevergd en daardoor schade is geleden. Daarbij moet direct worden opgemerkt dat de vraag wat precies van de overheid kan worden gevergd bij het vervullen van haar zorgplicht afhankelijk is van de omstandigheden van het geval. Volgens de jurisprudentie spelen daarbij onder meer de beschikbaarheid van financiële middelen, de andere betrokken belangen en de aan de overheid toekomende beleidsvrijheid bij invulling van de zorgplicht een belangrijke rol. 10 Die beleidsvrijheid bestaat onder meer ten aanzien van de 10 Zie HR 9 oktober 1981, NJ 1982, 332, m.nt. CJHB (Bargerbeek), HR 8 januari 1999, NJ 1999, 319, HR 9 november 2001 en HR 19 november 1999, AB 2002, 20 en 2, m.nt. Th.G.D. Deze uitspraken zien weliswaar op de zorgplicht van het waterschap met betrekking tot het voorkomen van wateroverlast en overstromingen, maar zijn ook van belang voor de zorgplichten van de overheid in algemene zin, waaronder ook de gemeentelijke zorgplichten in het kader van het waterbeheer. Zie ten aanzien van de gemeentelijke zorgplichten o.m.: HR 30 november 2012, TBR 2013, 72, m.nt. Jong en JM 2013, 37, m.nt. Bos en Vz. Rb. Middelburg 10 juni 2009, LJN: BI

21 te treffen maatregelen en de prioritering daarvan. Tevens kan van belang zijn of de overheden adequaat hebben gereageerd op klachten van particulieren, of dat zij particulieren hadden kunnen waarschuwen voor mogelijke schade zodat zij zelf maatregelen hadden kunnen treffen om schade te voorkomen of te beperken. Specifiek voor de grondwater- en hemelwaterzorgplicht kan in dat verband ook de kennis die een gemeente zou behoren te hebben over het aantal panden dat kwetsbaar is voor grondwaterstandschommelingen of voor hemelwateroverlast en de spreiding van die panden over de gemeente nog van belang zijn. Omdat de gemeente in het GRP zelf aan kan geven op welke wijze zij invulling geeft aan de zorgplichten voor hemelwater en grondwater, zodat daaruit kan worden afgeleid wat volgens de gemeente van haar kan worden verwacht, zal dat plan door de rechter ook bij de beoordeling van de aansprakelijkheid wegens schending van deze zorgplichten worden betrokken. Het GRP vormt immers een concretisering van de wijze waarop de gemeente zelf haar zorgplichten invult. Wanneer de gemeente de in het GRP aangekondigde maatregelen niet heeft uitgevoerd en daardoor schade ontstaat, zal de gemeente volgens ons niet automatisch aansprakelijk zijn voor die schade. Maar zij zal wel moeten motiveren (of rechtvaardigen) waarom de aangekondigde maatregelen niet (tijdig) zijn uitgevoerd. Kan zij dat niet, dan is naar ons oordeel de kans groot dat de rechter de gemeente aansprakelijk zal houden voor de geleden schade. Bij de mogelijkheid om schadevergoeding te vorderen op grond van art. 6:162 BW passen twee kanttekeningen. In de eerste plaats zal het vereiste causale verband tussen de geleden schade en de onrechtmatige overheidsgedraging een lastig punt vormen bij de vraag of er in het kader van Kockengen Waterproof een schadevergoeding moet worden toegekend en zo ja, hoe hoog die vergoeding moet zijn. Zo is lang niet altijd duidelijk hoe een funderingsproblematiek precies is ontstaan. Dat kan tal van oorzaken hebben, zoals natuurlijke bodemdaling, bouwkundige gebreken, vergunningen voor het onttrekken van grondwater, peilbeheer en rioolbeheer. Het is dan moeilijk om specifieke schade te herleiden tot een concrete maatregel, terwijl dat juist bepalend is voor de aansprakelijkheid van de overheid die deze maatregel getroffen heeft. Daarbij is het in beginsel aan diegene die een schadevergoeding vordert om te bewijzen dat de geleden schade het gevolg is van een bepaalde door de gemeente genomen maatregel. In de tweede plaats ligt de vraag voor in hoeverre de overheid aansprakelijk is voor schade die wordt veroorzaakt door het achterwege laten van maatregelen. Op dit punt is van belang dat het uitblijven van maatregelen niet snel zal betekenen dat een zorgplicht geschonden is. Met andere woorden, een onrechtmatige daad zal niet gemakkelijk kunnen worden aangetoond door te wijzen op een algemene zorgplicht. Dat heeft er mee te maken dat de overheid zeer veel vrijheid heeft om te bepalen welke taken moeten worden uitgeoefend om aan de zorgplicht te voldoen, en welke bevoegdheden daartoe worden aangewend. Pas als wordt aangetoond dat geen maatregelen genomen zijn waar die specifieke maatregelen wel getroffen hadden moeten worden, kan worden aangenomen dat de zorgplicht geschonden is. Zie ook paragraaf Nadeelcompensatie bij een rechtmatige overheidsdaad Ook schade die het gevolg is van rechtmatig overheidshandelen kan op grond van het Nederlandse recht voor vergoeding in aanmerking komen. Dit wordt nadeelcompensatie genoemd. De juridische grondslag voor nadeelcompensatie is het beginsel van gelijke lasten voor 13

22 openbare lasten (égalité devant les charges publiques), kortweg het égalitébeginsel. Op grond van dit beginsel wordt aanvaard dat degenen die onevenredige nadelige gevolgen ondervinden van een rechtmatige overheidshandeling die ter behartiging van een algemeen (of publiek) belang wordt verricht daarvoor moeten worden gecompenseerd. De nadeelcompensatie op grond van het égalitébeginsel is in de rechtspraak ontwikkeld. In de rechtspraak wordt het beginsel als volgt omschreven: Op grond van dit beginsel zijn bestuursorganen gehouden tot compensatie van onevenredige buiten het normale maatschappelijke risico vallende en op een beperkte groep burgers of instellingen drukkende schade die is ontstaan in een door de uitoefening van een aan het publiekrecht ontleende bevoegdheid ontstane rechtsverhouding. 11 Op grond van het égalitébeginsel komt schade uitsluitend voor vergoeding in aanmerking, voor zover deze buiten het normaal maatschappelijk risico valt (abnormale last) en op een beperkte groep burgers drukt (speciale last). Normaal maatschappelijk risico Als de schade die het gevolg is van een rechtmatige overheidsdaad behoort tot het normaal maatschappelijk risico of het normaal ondernemingsrisico, komt deze op grond van vaste jurisprudentie niet voor vergoeding in aanmerking. In zo n geval is geen sprake van een abnormale last en dient de schade redelijkerwijs ten laste te blijven van degene die om schadevergoeding verzoekt. 12 De overheid die om nadeelcompensatie wordt verzocht, moet zelf beoordelen welke omvang het normaal maatschappelijk risico in een concreet geval heeft. Zij heeft veel vrijheid om die beoordeling te maken, maar zal de vaststelling van normaal maatschappelijk risico wel deugdelijk moeten onderbouwen. Met het oog op uniformiteit en voorspelbaarheid van de eventuele vergoeding van schade kan de overheid er voor kiezen om te werken met vaste drempels. Het idee is dan dat alle schade die onder de drempel valt in beginsel tot het normaal maatschappelijk risico behoort. Dat komt de rechtszekerheid ten goede, aangezien dan snel en eenvoudig kan worden vastgesteld of schade buiten het normaal maatschappelijk risico valt of niet. Hierbij moet nog wel worden opgemerkt dat als de omstandigheden daar aanleiding toe geven, het bestuursorgaan moet beoordelen of de drempel onverkort kan worden toegepast. Daarbij geldt dat naarmate het bestuursorgaan een hogere drempel hanteert er zwaardere eisen worden gesteld aan de motivering van de toepassing daarvan. Het feit dat sprake is van een normale maatschappelijke ontwikkeling betekent nog niet dat de daaruit voortvloeiende schade ook altijd (volledig) tot het normaal maatschappelijk risico van de verzoeker om schadevergoeding behoort. Want ook een normale maatschappelijke ontwikkeling ABRvS 6 mei 1997, AB 1997, 229, m.nt. PvB. Zie ook ABRvS 18 februari 1997, AB 1997, 143, m.nt. PvB, ABRvS 29 september 2005, AB 2005, 46 m.nt. K.J. de Graaf en ABRvS 24 maart 2004, AB 2004, 165, m.nt. AvH. Zie voor de formulering van de Hoge Raad: HR 30 maart 2001, AB 2001, 412, m.nt. ThGD (Staat/Lavrijsen). Zie onder meer ABRvS 19 februari 2014, zaaknr /1/A2. Zie ook B. van Ravels, Hoe groot is het normale maatschappelijke risico?, NTB 2014/2. 14

Impressie(informatieavond(rioolvervanging(Straatweg( Datum:(8(september(2015( Opstelling(verslag:(Tineke(van(Oosten(en(Sieb(de(Jong((cgOH)(

Impressie(informatieavond(rioolvervanging(Straatweg( Datum:(8(september(2015( Opstelling(verslag:(Tineke(van(Oosten(en(Sieb(de(Jong((cgOH)( Impressie(informatieavond(rioolvervanging(Straatweg( Datum:(8(september(2015( Opstelling(verslag:(Tineke(van(Oosten(en(Sieb(de(Jong((cgOH)( Indeling(van(de(avond:(van(19.00(uur(tot(21.00(uur(konden(bewoners(van(de(Straatweg(informatie(

Nadere informatie

De Veranderende Zorgplicht

De Veranderende Zorgplicht De Veranderende Zorgplicht Ede 23 april 2015 Frans Debets Debets b.v. i.s.m. Een korte versie van een cursus op 14 juni 1- De Veranderende Waterwetwetgeving 1. Achtergronden en betekenis van de veranderingen

Nadere informatie

Tubbergen o. gemeente. Aan de gemeenteraad. Vergadering: 8 september 2014. Nummer: Tubbergen, 28 augustus 2014

Tubbergen o. gemeente. Aan de gemeenteraad. Vergadering: 8 september 2014. Nummer: Tubbergen, 28 augustus 2014 gemeente Tubbergen o Aan de gemeenteraad Vergadering: 8 september 2014 Nummer: 9A Tubbergen, 28 augustus 2014 Onderwerp: Vaststellen verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater. Samenvatting

Nadere informatie

Schadevergoeding in de Waterwet Seminar VVOR17 januari 2013. Dr.mr. Frank Groothuijse

Schadevergoeding in de Waterwet Seminar VVOR17 januari 2013. Dr.mr. Frank Groothuijse Schadevergoeding in de Waterwet Seminar VVOR17 januari 2013 Dr.mr. Frank Groothuijse Plan van behandeling 1. Hoofdlijnen Waterwet 2. Schadevergoedingsregeling: 7.14 Wtw 3. Gedoogplicht aanleg/wijziging

Nadere informatie

Wateroverlast, normering en aansprakelijkheid. KNW Themagroep Bestuurlijk-Juridische zaken Ina Kraak, 17 september 2018

Wateroverlast, normering en aansprakelijkheid. KNW Themagroep Bestuurlijk-Juridische zaken Ina Kraak, 17 september 2018 Wateroverlast, normering en aansprakelijkheid KNW Themagroep Bestuurlijk-Juridische zaken Ina Kraak, 17 september 2018 Inhoud presentatie Extreme neerslag en wateroverlast Zorgplicht waterschap en normering

Nadere informatie

Kennisdag Inspectie Waterkeringen. Prof.dr. Marleen van Rijswick Arnhem, 24 maart 2011

Kennisdag Inspectie Waterkeringen. Prof.dr. Marleen van Rijswick Arnhem, 24 maart 2011 Kennisdag Inspectie Waterkeringen Prof.dr. Marleen van Rijswick Arnhem, 24 maart 2011 Waterkeringen, inspecties, innovatie en aansprakelijkheid U vraagt, wij draaien Doelmatig beheer in relatie tot crisissituaties

Nadere informatie

Raadsvoorstel. drs A.J. Ditewig 18 februari 2010. 05 januari 2010. De raad wordt voorgesteld te besluiten:

Raadsvoorstel. drs A.J. Ditewig 18 februari 2010. 05 januari 2010. De raad wordt voorgesteld te besluiten: Portefeuillehouder Datum raadsvergadering drs A.J. Ditewig 18 februari 2010 Datum voorstel 05 januari 2010 Agendapunt Onderwerp Gemeentelijke watertaken De raad wordt voorgesteld te besluiten: het bijgaande

Nadere informatie

12 Hemelwateruitlaat of riooloverstort

12 Hemelwateruitlaat of riooloverstort 12 Hemelwateruitlaat of riooloverstort 12.1 Inleiding Gemeenten hebben de taak om hemelwater en afvalwater in te zamelen. Het hemelwater wordt steeds vaker opgevangen in een separaat hemelwaterriool. Vanuit

Nadere informatie

Raadsvoorstel Reg. nr : 1010217 Ag nr. : Datum : 18-05-10

Raadsvoorstel Reg. nr : 1010217 Ag nr. : Datum : 18-05-10 Ag nr. : Onderwerp Verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater Status besluitvormend Voorstel 1. Vast te stellen de Verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater; 2. De kosten van het

Nadere informatie

gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van 25 september 2018, raadsvoorstel 18bb7158; raadsstuk 18bb7150;

gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van 25 september 2018, raadsvoorstel 18bb7158; raadsstuk 18bb7150; Verordening rioolheffing 2019 De raad van de gemeente Rotterdam, gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van 25 september 2018, raadsvoorstel 18bb7158; raadsstuk 18bb7150; gelet

Nadere informatie

Ad a. Algemeen belang Elke handeling met een publieke grondslag wordt geacht genomen of gedaan te zijn in het algemeen belang.

Ad a. Algemeen belang Elke handeling met een publieke grondslag wordt geacht genomen of gedaan te zijn in het algemeen belang. Toelichting Algemene toelichting Inleiding Artikel 7.14 van de Waterwet bevat een algemene regeling die voorziet in de vergoeding van schade als gevolg van de rechtmatige uitoefening van een taak of bevoegdheid

Nadere informatie

Pei lbeheer op peil. Een onderzoek naar de beheer verhouding tussen op het peilbesluit en de watervergunning voor het afwijken van het peil

Pei lbeheer op peil. Een onderzoek naar de beheer verhouding tussen op het peilbesluit en de watervergunning voor het afwijken van het peil Pei lbeheer op peil Een onderzoek naar de beheer verhouding tussen op het peilbesluit en de watervergunning voor het afwijken van het peil Frank Groothuijse & Julian Kevelam Universiteit Utrecht, mei 2016

Nadere informatie

Aanleg, wijziging of verplaatsing waterkering: projectplan of watervergunning?

Aanleg, wijziging of verplaatsing waterkering: projectplan of watervergunning? Aanleg, wijziging of verplaatsing waterkering: projectplan of watervergunning? Advies aan de provincie Limburg over de wijziging/verplaatsing van een waterkering in Blerick Prof.mr. H.F.M.W. van Rijswick,

Nadere informatie

Omgevingswet en het stedelijk waterbeheer / waterketen

Omgevingswet en het stedelijk waterbeheer / waterketen Communicatie 2016 #Samenwaw Omgevingswet en het stedelijk waterbeheer / waterketen KNW 25 januari 2018 Gert Dekker De Omgevingswet De Omgevingswet, kerninstrumenten Doelen Maatregelen Regels Waterbeheerprogramma

Nadere informatie

3 Onrechtmatige overheidsdaad

3 Onrechtmatige overheidsdaad Monografieen Privaatrecht 3 Onrechtmatige overheidsdaad Rechtsbescherming door de burgerlijke rechter Prof. mr. G.E. van Maanen Prof. mr. R. de Lange Vierde druk Deventer - 2005 Inhoud VERKORT AANGEHAALDE

Nadere informatie

De 'Verordening Rioolaansluiting Gemeente Mook en Middelaar 2017' vast te stellen.

De 'Verordening Rioolaansluiting Gemeente Mook en Middelaar 2017' vast te stellen. Raadsvoorstel Gemeente Mook en Middelaar Agendapuntnummer : Documentnummer : Raadsvergadering d. d. Raadscommissie Commissie d.d. Programma Onderwerp Portefeuillehouder Bijlagen 23 februari 2017 Samenleving

Nadere informatie

Advies. aan de provincie Zuid-Holland en het Hoogheemraadschap van Rijnland inzake

Advies. aan de provincie Zuid-Holland en het Hoogheemraadschap van Rijnland inzake Advies aan de provincie Zuid-Holland en het Hoogheemraadschap van Rijnland inzake de verantwoordelijkheidsverdeling bij aanpassing van duikers ten behoeve van de verbreding van de provinciale weg N207

Nadere informatie

SONENBREUGEL GEMEENTE

SONENBREUGEL GEMEENTE GEMEENTE SONENBREUGEL De raad der gemeente van de gemeente Son en Breugel. Overwegende, dat de Wet milieubeheer de bevoegdheid biedt bij verordening regels te stellen over het brengen van afvloeiend hemelwater

Nadere informatie

Richtlijnen ter voorkoming van grondwateroverlast in nieuw bebouwd gebied

Richtlijnen ter voorkoming van grondwateroverlast in nieuw bebouwd gebied Richtlijnen ter voorkoming van grondwateroverlast in nieuw bebouwd gebied mei 2003 (op enkele punten in juni 2007 herzien vanwege de herziening van de Keur in maart 2006) De in deze notitie voorgestelde

Nadere informatie

Omgang met hemelwater binnen de perceelgrens

Omgang met hemelwater binnen de perceelgrens Omgang met hemelwater binnen de perceelgrens Ir. Emil Hartman Senior adviseur duurzaam stedelijk waterbeheer Ede, 10 april 2014 Inhoud presentatie Wat en hoe van afkoppelen Wat zegt de wet over hemelwater

Nadere informatie

Raadsvergadering 29 januari Nr.: 11. AAN de gemeenteraad. Onderwerp: Vaststellen Watertakenplan DAL/W²

Raadsvergadering 29 januari Nr.: 11. AAN de gemeenteraad. Onderwerp: Vaststellen Watertakenplan DAL/W² Raadsvergadering 29 januari 2018 Nr.: 11 AAN de gemeenteraad Onderwerp: Vaststellen Watertakenplan DAL/W² 2018-2022. Portefeuillehouder: Wethouder P. Prins. Ter inzage liggende stukken: Collegebesluit

Nadere informatie

Anne Mollema IGWR. Grondwater in de Stadhouderslaan en omgeving

Anne Mollema IGWR. Grondwater in de Stadhouderslaan en omgeving Anne Mollema IGWR Grondwater in de Stadhouderslaan en omgeving Inhoud Water in de stad, hoe zit dat in elkaar Wie is waarvoor verantwoordelijk Wanneer is er een probleem Grondwaterstanden gemeten Wat kunt

Nadere informatie

Algemene toelichting. Artikelsgewijze toelichting

Algemene toelichting. Artikelsgewijze toelichting Algemene toelichting Met enige regelmaat komt het voor dat de gemeente bij de uitvoering van haar taken ter behartiging van het algemeen belang besluiten neemt, dan wel werken uitvoert of doet uitvoeren,

Nadere informatie

Onderwerp: Vaststellen Watertakenplan DAL-W en verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater in gemeente Delfzijl

Onderwerp: Vaststellen Watertakenplan DAL-W en verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater in gemeente Delfzijl Vergadering gemeenteraad d.d. 21 december 2017 Agenda nummer 8 Portefeuillehouder: wethouder de heer IJ.J. Rijzebol Onderwerp: Vaststellen Watertakenplan DAL-W 2 2018-2022 en verordening op de afvoer van

Nadere informatie

Ontwerp-projectplan Waterwet Aanpassen duikers District Boven Aa 2020

Ontwerp-projectplan Waterwet Aanpassen duikers District Boven Aa 2020 Ontwerp-projectplan Waterwet Aanpassen duikers District Boven Aa 2020 Pagina 1 van 9 september 2019 Inhoudsopgave Leeswijzer----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Omgevingswet en gezamenlijk investeringsprogramma

Omgevingswet en gezamenlijk investeringsprogramma Communicatie 2016 #Samenwaw Omgevingswet en gezamenlijk investeringsprogramma Gert Dekker Inhoudsopgave Omgevingswet in vogelvlucht Consequenties stedelijk waterbeheer Hoe anticiperen in organisatie en

Nadere informatie

Samenvatting Gemeentelijk Rioleringsplan Wormerland. planperiode 2013 t/m 2017

Samenvatting Gemeentelijk Rioleringsplan Wormerland. planperiode 2013 t/m 2017 Samenvatting Gemeentelijk Rioleringsplan Wormerland planperiode 2013 t/m 2017 13 maart 2012 1.1 Inleiding De gemeente is wettelijk verplicht een Gemeentelijk Rioleringsplan (hierna te noemen: GRP) op te

Nadere informatie

: Projectplan Waterwet voor het aanpassen van de verdeelwerken Baakse Beek en Groene Kanaal

: Projectplan Waterwet voor het aanpassen van de verdeelwerken Baakse Beek en Groene Kanaal Onderwerp Status : Projectplan Waterwet voor het aanpassen van de verdeelwerken Baakse Beek en Groene Kanaal : Ontwerpbesluit Datum vastgesteld door het college van dijkgraaf en heemraden : 3 december

Nadere informatie

De bodem in beweging: wie betaalt de rekening?

De bodem in beweging: wie betaalt de rekening? MR. RENS SNEL ADVOCAAT BESTUURSRECHT RONDGANG DOOR JURISPRUDENTIE De bodem in beweging: wie betaalt de rekening? 1 2019 Programma Bodembeweging: een geïsoleerd (Gronings) probleem? Betrokkenheid lagere

Nadere informatie

4 Beleid voor afvalwater, grondwater, hemelwater en oppervlaktewater.

4 Beleid voor afvalwater, grondwater, hemelwater en oppervlaktewater. 4 Beleid voor afvalwater, grondwater, hemelwater en oppervlaktewater. Sinds enkele jaren heeft rioleringsbeheer een duidelijke wettelijke basis. De Wet gemeentelijke watertaken geeft gemeenten 3 zogenaamde

Nadere informatie

Toelichting rioolaansluit- en afkoppelverordening gemeente Oldebroek

Toelichting rioolaansluit- en afkoppelverordening gemeente Oldebroek Toelichting rioolaansluit- en afkoppelverordening gemeente Oldebroek 1.1 Inleiding Inzameling en transport van stedelijk afvalwater zijn taken van de gemeente, op grond van artikel 10.33 Wm. Voor het uitvoeren

Nadere informatie

Bijlagen: Gemeentelijk Rioleringsplan , inclusief samenvatting

Bijlagen: Gemeentelijk Rioleringsplan , inclusief samenvatting svoorstel Onderwerp: Vaststellen Gemeentelijk Rioleringsplan (GRP) 2010-2015 Portefeuillehouder: J. Kuper Dienst Gebied Inrichting en beheer J. Vos, telefoon (0591-68 52 82) Aan de gemeenteraad Voorgesteld

Nadere informatie

Artikel 5 Inwerkingtreding Deze verordening treedt in werking op de dag na die van bekendmaking in het gemeenteblad.

Artikel 5 Inwerkingtreding Deze verordening treedt in werking op de dag na die van bekendmaking in het gemeenteblad. GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van de gemeente Haaren Nr. 275705 24 december 2018 Verordening op de afvoer van hemel- en grondwater De raad van de gemeente Haaren; in zijn vergadering van 18 december 2018;

Nadere informatie

ONTWERP-PROJECTPLAN WATERWET ex art. 5.4 Waterwet

ONTWERP-PROJECTPLAN WATERWET ex art. 5.4 Waterwet ONTWERP-PROJECTPLAN WATERWET ex art. 5.4 Waterwet Datum: 10 februari 2016 Kenmerk: 201600150 Onderwerp: ontwerp-projectplan voor de realisatie van maatregelen ten behoeve van het nieuwe peilgebied Nieuw-Lekkerland

Nadere informatie

Ontwerp-projectplan Plaatsen van twee Beaver deceiver bij een duiker ter hoogte van de Beugense Maasstraat te Beugen

Ontwerp-projectplan Plaatsen van twee Beaver deceiver bij een duiker ter hoogte van de Beugense Maasstraat te Beugen Ontwerp-projectplan Plaatsen van twee Beaver deceiver bij een duiker ter hoogte van de Beugense Maasstraat te Beugen Auteur: N. van Rooij District: Raam Inhoudsopgave Pagina 1 van 7 Leeswijzer... 3 DEEL

Nadere informatie

Onrechtmatige overheidsdaad

Onrechtmatige overheidsdaad s tu diepock et s p r i v a a t r e c h t 28 Onrechtmatige overheidsdaad Rechtsbescherming door de burgerlijke rechter derde druk Prof. mr. G.E. van Maanen Prof. mr. R. de Lange 2000 W.E.J. Tjeenk Willink

Nadere informatie

: Projectplan Waterwet Realiseren open water verbinding vijver Coehoornsingel in Zutphen met de Berkel

: Projectplan Waterwet Realiseren open water verbinding vijver Coehoornsingel in Zutphen met de Berkel Onderwerp Status : Projectplan Waterwet Realiseren open water verbinding vijver Coehoornsingel in Zutphen met de Berkel : Besluit Datum vastgesteld door het college van dijkgraaf en heemraden : 21 november

Nadere informatie

Uitwerking hemelwaterbeleid gemeente Leeuwarderadeel

Uitwerking hemelwaterbeleid gemeente Leeuwarderadeel Uitwerking hemelwaterbeleid gemeente Leeuwarderadeel Voor: Opgesteld door: Versie 1 (14-06-2012) Uitwerking hemelwaterbeleid gemeente Leeuwarderadeel Dit document bevat 11 bladzijden. Ons kenmerk: 19312RA-MW-LED

Nadere informatie

Projectplan Waterwet Aanpassen duikers District Raam 2019

Projectplan Waterwet Aanpassen duikers District Raam 2019 Projectplan Waterwet Aanpassen duikers District Raam 2019 Pagina 1 van 7 november 2018 Inhoudsopgave Projectplan Waterwet Deel I Deel II Deel III Deel IV Aanleg of wijziging van duiker Verantwoording Rechtsbescherming

Nadere informatie

Advies. Schouwsloten binnen de taakstelling van het waterschap. prof. mr. H.F.M.W. van Rijswick. Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie

Advies. Schouwsloten binnen de taakstelling van het waterschap. prof. mr. H.F.M.W. van Rijswick. Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie Advies Op verzoek van Waterschap Reest en Wieden Datum Oktober 2008 Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie Disciplinegroep Staats- en Bestuursrecht Centrum voor Omgevingsrecht en -beleid/nilos

Nadere informatie

Wateroverlast na werk aan het riool Gemeente Zaanstad Dienst Wijken

Wateroverlast na werk aan het riool Gemeente Zaanstad Dienst Wijken Rapport Gemeentelijke Ombudsman Wateroverlast na werk aan het riool Gemeente Zaanstad Dienst Wijken 21 juli 2009 RA0830829 Samenvatting Eind 2006 legt de gemeente Zaanstad bij verzoeker in de straat een

Nadere informatie

Voorstel besluit Samenvatting toelichting

Voorstel besluit Samenvatting toelichting Raadsvoorstel nr. : 2002/168 Aan de gemeenteraad. Raadsvergadering : 19 november 2002 Agendapunt : 5 Steenwijk, 5 november 2002. Onderwerp: Het opheffen van ongezuiverde lozingen van huishoudelijk afvalwater.

Nadere informatie

Module A1000 Beleid en regelgeving op hoofdlijnen. Inhoud

Module A1000 Beleid en regelgeving op hoofdlijnen. Inhoud Module A1000 Beleid en regelgeving op hoofdlijnen Inhoud 1 Inleiding 3 1.1 Verantwoording 3 1.2 Wat is veranderd? 5 1.3 Opstellers en begeleidingscommissie 5 1.4 Leeswijzer 6 2 Rioleringszorg in haar beleidscontext

Nadere informatie

Gemeente Nijkerk - Verordening afvoer regenwater en grondwater

Gemeente Nijkerk - Verordening afvoer regenwater en grondwater GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van gemeente Nijkerk. Nr. 87172 30 juni 2016 Gemeente Nijkerk - Verordening afvoer regenwater en grondwater Raadsbesluit nummer 2016-011 De raad van de gemeente Nijkerk;

Nadere informatie

Nadeelcompensatie onder de Omgevingswet. Mr. dr. Dirk Sanderink

Nadeelcompensatie onder de Omgevingswet. Mr. dr. Dirk Sanderink Nadeelcompensatie onder de Omgevingswet Mr. dr. Dirk Sanderink Algemene regeling van art. 4:126 e.v. Awb (1) Art. 4:126 lid 1 Awb (Stb. 2013/50 nog niet in werking) Indien een bestuursorgaan in de rechtmatige

Nadere informatie

Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt

Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt Waarom aan de slag in de Agniesebuurt? Oude stadswijken zoals de Agniesebuurt, die dichtbebouwd zijn met veel verharding en weinig open water en groen, zijn kwetsbaar

Nadere informatie

Projectplan Verplaatsen stuw Arendsduinbrug (Waalblok)

Projectplan Verplaatsen stuw Arendsduinbrug (Waalblok) Projectplan Verplaatsen stuw Arendsduinbrug (Waalblok) Opsteller: P. Verhulst Status: Definitief Projectfase: Projectnummer: DO NVT Datum: 27 04-2011 Kopie: Archief Opdrachtgever Teamleider Projectleider

Nadere informatie

Watervergunning. Datum 27 juli Zaaknummer 14885

Watervergunning. Datum 27 juli Zaaknummer 14885 Watervergunning Voor het graven van een watergang ter compensatie van het versneld afvoeren en lozen van hemelwater vanaf nieuw verhard oppervlak op de locatie Van Musschenbroekbaan 13 in Nieuwegein Datum

Nadere informatie

Onderwerp: Besluitvorming oevererosie - aanbod Rijkswaterstaat Nummer:

Onderwerp: Besluitvorming oevererosie - aanbod Rijkswaterstaat Nummer: COLLEGE VAN DIJKGRAAF EN HOOGHEEMRADEN COMMISSIE BMZ ALGEMEEN BESTUUR Onderwerp: Besluitvorming oevererosie - aanbod Rijkswaterstaat Nummer: 774438 In D&H: 10-12-2013 Steller: mr K. Wijma In Cie: BMZ 21-01-2014

Nadere informatie

Nota Relatie provincie Utrecht met de waterschappen. Deel 3: Provinciaal toezichtkader

Nota Relatie provincie Utrecht met de waterschappen. Deel 3: Provinciaal toezichtkader 1 INLEIDING Op grond van verschillende regelgeving is de provincie Utrecht belast met het toezicht op de op haar grondgebied gelegen waterschappen. In dit deel van de nota wordt een overzicht gegeven van

Nadere informatie

BELEIDSREGEL DEMPEN SLOTEN WATERSCHAP HUNZE EN AA S

BELEIDSREGEL DEMPEN SLOTEN WATERSCHAP HUNZE EN AA S BELEIDSREGEL DEMPEN SLOTEN WATERSCHAP HUNZE EN AA S Algemeen Bestuur: 17 september 2003 Beleidsregels in de zin van de Algemene wet bestuursrecht De Algemene wet bestuursrecht geeft aan wat onder beleidsregels

Nadere informatie

MEMO. Datum : 28 januari Aan. Van. Afschrift. : Stedelijke commissie. : Hans van Agteren

MEMO. Datum : 28 januari Aan. Van. Afschrift. : Stedelijke commissie. : Hans van Agteren MEMO Datum : 28 januari 2016 Aan : Stedelijke commissie Van : Hans van Agteren Afschrift : Djoerd de Vos Koelink, Werner Gerritsen, Henk-Jan van Tubbergh, Suzanne Remmers, Derk Jan Eshuis, Ina van Dijk,

Nadere informatie

Wateroverlast in bebouwd gebied Juridische aspecten van wateroverlast

Wateroverlast in bebouwd gebied Juridische aspecten van wateroverlast Wateroverlast in bebouwd gebied Juridische aspecten van wateroverlast KNW-symposium (Themagroep BJZ) Waterschap De Dommel, 17 september 2018 Peter de Putter Copyright 2007 by Sterk Consulting. Private

Nadere informatie

Artikel 3:40 Een besluit treedt niet in werking voordat het is bekendgemaakt.

Artikel 3:40 Een besluit treedt niet in werking voordat het is bekendgemaakt. Wetgeving Algemene wet bestuursrecht Artikel 1:3 1. Onder besluit wordt verstaan: een schriftelijke beslissing van een bestuursorgaan, inhoudende een publiekrechtelijke rechtshandeling. 2. Onder beschikking

Nadere informatie

Planschade & nadeelcompensatie: actuele ontwikkelingen StAB 19 september 2017

Planschade & nadeelcompensatie: actuele ontwikkelingen StAB 19 september 2017 Planschade & nadeelcompensatie: actuele ontwikkelingen StAB 19 september 2017 Berthy van den Broek g.m.vandenbroek@uu.nl Onderwerpen 1. (G)één uniforme nadeelcompensatieregeling op basis van het égalitébeginsel?

Nadere informatie

Toelichting op de Keur waterschap Regge en Dinkel 2009

Toelichting op de Keur waterschap Regge en Dinkel 2009 Toelichting op de Keur waterschap Regge en Dinkel 2009 Algemeen Wetgeving en beleid De Keur is gebaseerd op de Waterschapswet, de Waterwet, het Waterbesluit, het Waterbeheerplan en de Provinciale Waterverordening.

Nadere informatie

Platform WOW Aansprakelijkheid en wegbeheer

Platform WOW Aansprakelijkheid en wegbeheer Platform WOW Aansprakelijkheid en wegbeheer Wie zijn wij? Melior Verzekeringen - Marc Mutsaars accountmanager - Cherrie Elfferich senior jurist overheidsaansprakelijkheid Wat gaan we vandaag doen? Ochtend:

Nadere informatie

* * RAADSVOORSTEL. Raadsvergadering van Stuk/nummer Agendapunt 2 februari 2010 KNDK/2009/

* * RAADSVOORSTEL. Raadsvergadering van Stuk/nummer Agendapunt 2 februari 2010 KNDK/2009/ *0010100120094142* RAADSVOORSTEL Raadsvergadering van Stuk/nummer Agendapunt 2 februari 2010 KNDK/2009/4142 9.3 Datum: 15-12-2009 Verzonden: 21 januari 2010 Aan de gemeenteraad. Onderwerp: Vaststelling

Nadere informatie

Rapport. Datum: 7 juli 2005 Rapportnummer: 2005/190

Rapport. Datum: 7 juli 2005 Rapportnummer: 2005/190 Rapport Datum: 7 juli 2005 Rapportnummer: 2005/190 2 Klacht Verzoekers klagen erover dat het regionale politiekorps Utrecht hun verzoek om vergoeding van de schade als gevolg van een politieonderzoek in

Nadere informatie

Watervergunning. Datum 17 oktober Zaaknummer 16866

Watervergunning. Datum 17 oktober Zaaknummer 16866 Watervergunning Voor het slopen van een woning en het afdekken van de fundering met grond bij een waterkering op de locatie bij Provincialeweg Oost 29 in Haastrecht Datum 17 oktober 2017 Zaaknummer 16866

Nadere informatie

PROJECTPLAN voor de wijziging van een waterstaatswerk Artikel 5.4 Waterwet

PROJECTPLAN voor de wijziging van een waterstaatswerk Artikel 5.4 Waterwet PROJECTPLAN voor de wijziging van een waterstaatswerk Artikel 5.4 Waterwet Verwijderen 2 bruggen vervangen door 2 duikers in Zandhoekse Loop en Landmeersche Loop Pagina 1 van 6 26-3-2019 projectplan verwijderen

Nadere informatie

Watervergunning. Datum 15 mei Zaaknummer 11154

Watervergunning. Datum 15 mei Zaaknummer 11154 Watervergunning Voor het aanpassen van de waterhuishouding t.b.v. de uitbreiding van de carpoolvoorziening op de locatie Streektransferium Linielanding te Nieuwegein Datum 15 mei 2017 Zaaknummer 11154

Nadere informatie

Watervergunning. Datum 29 augustus Zaaknummer 11584

Watervergunning. Datum 29 augustus Zaaknummer 11584 Watervergunning Voor het hebben van een tijdelijke gedeeltelijke verondieping in een tertiair oppervlaktewaterlichaam (=natuursloot) op de locatie achter Meije 89 te Bodegraven Datum 29 augustus 2017 Zaaknummer

Nadere informatie

Bijlage IV Watertoets. Uitgevoerd door R. Zuidema, 14 juni 2014

Bijlage IV Watertoets. Uitgevoerd door R. Zuidema, 14 juni 2014 Bijlage IV Watertoets Uitgevoerd door R. Zuidema, 14 juni 2014 datum 14-6-2014 dossiercode 20140614-4-9150 Geachte heer / mevrouw R. Zuidema, U heeft een watertoets uitgevoerd op de website http://www.dewatertoets.nl//.

Nadere informatie

Verordening afvoer hemelwater en grondwater gemeente Leeuwarden 2014

Verordening afvoer hemelwater en grondwater gemeente Leeuwarden 2014 Verordening afvoer hemelwater en grondwater gemeente Leeuwarden 2014 Artikel 1 Begripsomschrijvingen In deze verordening wordt verstaan onder: bouwwerk: elke constructie van enige omvang van hout, steen,

Nadere informatie

Projectplan Aanleggen stuwconstructie Foppenpolder Korte Buurt 15 Maasland

Projectplan Aanleggen stuwconstructie Foppenpolder Korte Buurt 15 Maasland Projectplan Aanleggen stuwconstructie Foppenpolder Korte Buurt 15 Maasland Opsteller: P. Verhulst Status: Definitief Projectfase: Projectnummer: DO NVT pagina 1 Van 7 Inhoud 1. Inleiding 3 2. Beschrijving

Nadere informatie

Funderingsproblematiek Tweede kamer commissie BiZa en I&M 28 maart 2013

Funderingsproblematiek Tweede kamer commissie BiZa en I&M 28 maart 2013 . Funderingsproblematiek Tweede kamer commissie BiZa en I&M 28 maart 2013 Agenda: 1. Presentatie Ing. Ad van Wensen, Ir. Dick de Jong, Ir. Peter Ligthart 2. Aanbieding noodkreet Martine Coevert 3. vragen?

Nadere informatie

Watervergunning. Voor het uitbreiden van een steiger op de locatie Frederik Hendrikstraat 106 in Utrecht. Datum 16 juni 2017.

Watervergunning. Voor het uitbreiden van een steiger op de locatie Frederik Hendrikstraat 106 in Utrecht. Datum 16 juni 2017. Watervergunning Voor het uitbreiden van een steiger op de locatie Frederik Hendrikstraat 106 in Utrecht Datum 16 juni 2017 Zaaknummer 13429 Poldermolen 2 Postbus 550 3990 GJ Houten T (030) 634 57 00 post@hdsr.nl

Nadere informatie

Projectplan duiker Noordlandseweg Polder Nieuwland en Noordland

Projectplan duiker Noordlandseweg Polder Nieuwland en Noordland Projectplan duiker Noordlandseweg Polder Nieuwland en Noordland Opsteller: Rienke Dekker Status: Definitief Projectfase: Projectnummer: Definitief ontwerp 701581 Datum: 25 april 2012 Kopie: Archief Opdrachtgever

Nadere informatie

Nadeelcompensatieregeling Kabels en leidingen Gemeente Castricum 2014

Nadeelcompensatieregeling Kabels en leidingen Gemeente Castricum 2014 GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van gemeente Castricum. Nr. 78794 31 december 2014 Nadeelcompensatieregeling Kabels en leidingen Gemeente Castricum 2014 Het college van burgemeester en wethouders maakt

Nadere informatie

Aansluitverordening van de riolering in de gemeente Krimpen aan den IJssel

Aansluitverordening van de riolering in de gemeente Krimpen aan den IJssel Aansluitverordening van de riolering in de gemeente Krimpen aan den IJssel De raad van de gemeente Krimpen aan den IJssel, Gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van [datum];

Nadere informatie

Rapport Datum: 4 oktober 2013 Rapportnummer: 2013/139

Rapport Datum: 4 oktober 2013 Rapportnummer: 2013/139 Rapport Rapport betreffende een klacht over het college van burgemeester en wethouders van Voorschoten Datum: 4 oktober 2013 Rapportnummer: 2013/139 2 Wat is de klacht? Verzoeker stelt dat hij, evenals

Nadere informatie

WATERVERGUNNING (RAAM)

WATERVERGUNNING (RAAM) WATERVERGUNNING (RAAM) Voor het leggen en verwijderen van diverse kabels en leidingen bij een primaire watergang op de locatie Lange Meentweg 20 in Woerdense Verlaat Datum 13 november 2017 Zaaknummer 19450

Nadere informatie

Wateradvies voor ruimtelijke plannen met een klein waterbelang (korte procedure)

Wateradvies voor ruimtelijke plannen met een klein waterbelang (korte procedure) Notitie Contactpersoon Paul Lammers Datum 10 maart 2016 Kenmerk N002-1233768PTL-evp-V01-NL Watertoets Paleis t Loo Inleiding Eén van de milieuthema s die in het bestemmingsplan voor Paleis t Loo en het

Nadere informatie

Watervergunning. Voor het verleggen van telecomkabels ten behoeve van de verbreding van de A27 ter hoogte van Groenekan.

Watervergunning. Voor het verleggen van telecomkabels ten behoeve van de verbreding van de A27 ter hoogte van Groenekan. Watervergunning Voor het verleggen van telecomkabels ten behoeve van de verbreding van de A27 ter hoogte van Groenekan Datum 30 mei 2017 Zaaknummer 12346 Poldermolen 2 Postbus 550 3990 GJ Houten T (030)

Nadere informatie

datum dossiercode Samenvatting: normale procedure Uw gegevens Aanvrager: M.F. Nagelhout - van den Bosch

datum dossiercode Samenvatting: normale procedure Uw gegevens Aanvrager: M.F. Nagelhout - van den Bosch datum 4-4-2013 dossiercode 20130404-10-6750 Samenvatting: normale procedure Uw gegevens Aanvrager: M.F. Nagelhout - van den Bosch Organisatie: WITPAARD Naam van het project: Zuiderzeestraatweg 255 / Oude

Nadere informatie

Ruimte voor dijken Ruimte door recht

Ruimte voor dijken Ruimte door recht Ruimte voor dijken Ruimte door recht SLOTBIJEENKOMST RUIMTELIJK INSTRUMENTARIUM DIJKEN 11 februari 2016 - Inntel Hotel Rotterdam Centre Berthy van den Broek & Marleen van Rijswick Inhoud Regelgeving is

Nadere informatie

Samenvatting: Voorgesteld wordt de Verordening op de heffing en invordering van rioolheffing 2019 vast te stellen.

Samenvatting: Voorgesteld wordt de Verordening op de heffing en invordering van rioolheffing 2019 vast te stellen. Raadsvoorstel Nummer: 178183 Behandeld door: A. van de Kamp Datum: 23 oktober 2018 Agendapunt: 12 Onderwerp: Verordening op de heffing en invordering van rioolrecht 2019. Geachte raad, Samenvatting: Voorgesteld

Nadere informatie

BELEIDSREGEL ONTHEFFING GEMEENTELIJKE ZORGPLICHT STEDELIJK AFVALWATER FLEVOLAND Gedeputeerde Staten van Flevoland,

BELEIDSREGEL ONTHEFFING GEMEENTELIJKE ZORGPLICHT STEDELIJK AFVALWATER FLEVOLAND Gedeputeerde Staten van Flevoland, ^ PROVINCIE FLEVOLAND Provinciaal Blad 2011/09 Nummer 1120019 Beleidsregel ontheffing gemeentelijke zorgplicht stedelijk afvalwater 2011 Gedeputeerde Staten van Flevoland maken overeenkomstig artikel 136

Nadere informatie

Presentatie GRP Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman

Presentatie GRP Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman Presentatie GRP 2016-2020 Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman Programma Inhoud Waarom een nieuw GRP? Evaluatie afgelopen planperiode Een gezonde leefomgeving Een veilige leefomgeving:

Nadere informatie

Peilbesluit Rietveld 2017

Peilbesluit Rietveld 2017 Peilbesluit Rietveld 2017 Vast te stellen door het algemeen bestuur op 04-10-2017 Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Titel: Peilbesluit Rietveld 2017 Dm: #1259444 Auteur: Linda Nederlof Datum: juni

Nadere informatie

Watervergunning. Voor het leggen van een coaxkabel middels een boogzinker onder een primaire watergang op de locatie Voordorpsedijk 35 in Groenekan

Watervergunning. Voor het leggen van een coaxkabel middels een boogzinker onder een primaire watergang op de locatie Voordorpsedijk 35 in Groenekan Watervergunning Voor het leggen van een coaxkabel middels een boogzinker onder een primaire watergang op de locatie Voordorpsedijk 35 in Groenekan Datum 4 juli 2017 Zaaknummer 13832 Poldermolen 2 Postbus

Nadere informatie

Het waterschap en Grondwater. Bewonersavond 24 maart 2016

Het waterschap en Grondwater. Bewonersavond 24 maart 2016 Het waterschap en Grondwater Bewonersavond 24 maart 2016 Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard Verantwoordelijk voor: übescherming tegen overstroming; üpeilbeheer in oppervlaktewater ükwaliteit

Nadere informatie

3 JUL mi. Afd. Pt) Opbergen 2 9 JUNI Hoogheemraadschap van Rijnland ingekomen:

3 JUL mi. Afd. Pt) Opbergen 2 9 JUNI Hoogheemraadschap van Rijnland ingekomen: ingekomen: uw kenmerk: uw mail van: ons kenmerk: bijlagen: Inlichtingen: doorkiesnummer: onderwerp: 4-06-20 12.3594 Team Planloefiml en' Vergunningverlening 071-3063494 Woubrugseweg 82 Gemeente Alphen

Nadere informatie

^ T^ 2 5UOV2008 \Q5 S. 1. Inleiding

^ T^ 2 5UOV2008 \Q5 S. 1. Inleiding E E R H U CB O W A A Raadsvergadering: Besluit: Voorstelnummfif R D 2 5UOV2008 ^ T^ \Q5 S Agendanr. Voorstelnr. Onderwerp Aan de Raad, 2008-105 Formulering beleid voor zorgplichten hemel- en grondwater,

Nadere informatie

Raadsvoorstel Reg. nr : Ag nr. : Datum : 18 mei 2010

Raadsvoorstel Reg. nr : Ag nr. : Datum : 18 mei 2010 Raadsvoorstel Reg. nr : Ag nr. : Onderwerp Verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater Status besluitvormend Voorstel 1. Vast te stellen de Verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater;

Nadere informatie

Projectplan verdrogingsbestrijding Empese en Tondense Heide D e f i n i t i e f

Projectplan verdrogingsbestrijding Empese en Tondense Heide D e f i n i t i e f Projectplan verdrogingsbestrijding Empese en Tondense Heide D e f i n i t i e f 26 juni 2013 1 1 Projectbeschrijving 1.1 Wat wordt aangelegd of gewijzigd? Zowel binnen als buiten het natuurgebied Empese

Nadere informatie

Watervergunning. Datum 13 juli Zaaknummer 13497

Watervergunning. Datum 13 juli Zaaknummer 13497 Watervergunning Voor het graven en dempen van watergangen en het aanleggen en verwijderen van dammen met duiker op de locatie Laag Nieuwkoop 30 in Kockengen Datum 13 juli 2017 Zaaknummer 13497 Poldermolen

Nadere informatie

ADVIES BURGEMEESTER EN WETHOUDERS. Datum B&W-vergadering : 10-11-2009 Openbaar Onderwerp : Grondwaterbeleid

ADVIES BURGEMEESTER EN WETHOUDERS. Datum B&W-vergadering : 10-11-2009 Openbaar Onderwerp : Grondwaterbeleid ADVIES BURGEMEESTER EN WETHOUDERS Datum B&W-vergadering : 10-11-2009 Openbaar Onderwerp : Grondwaterbeleid Portefeuillehouder(s) : F.J.W. Saelman, Afdelingshoofd/hoofd OW: F. Hottinga Paraaf : Paraaf:

Nadere informatie

Watervergunning. Voor het aanleggen van een vlonder aan de Kerkweg 36 in Cothen. Datum 24 oktober Zaaknummer 16573

Watervergunning. Voor het aanleggen van een vlonder aan de Kerkweg 36 in Cothen. Datum 24 oktober Zaaknummer 16573 Watervergunning Voor het aanleggen van een vlonder aan de Kerkweg 36 in Cothen Datum 24 oktober 2017 Zaaknummer 16573 Poldermolen 2 Postbus 550 3990 GJ Houten T (030) 634 57 00 post@hdsr.nl www.destichtserijnlanden.nl

Nadere informatie

PvE Stedelijk Water. Deel: Functionele Eisen Grondwater. Versie 1.1

PvE Stedelijk Water. Deel: Functionele Eisen Grondwater. Versie 1.1 PvE Stedelijk Water Deel: Functionele Eisen Grondwater Versie 1.1 Stadsbeheer / Stadsontwikkeling Water / Ingenieursbureau Datum : 8 mei 2018 Wijziging : Versie : 1.0 Status : Definitief Bezoekadres: De

Nadere informatie

Aansluitverordening riolering gemeente Overbetuwe Onderwerp: Aansluitverordening riolering gemeente Overbetuwe 2012

Aansluitverordening riolering gemeente Overbetuwe Onderwerp: Aansluitverordening riolering gemeente Overbetuwe 2012 CVDR Officiële uitgave van Overbetuwe. Nr. CVDR252238_1 13 februari 2018 Aansluitverordening riolering gemeente Overbetuwe 2012 Onderwerp: Aansluitverordening riolering gemeente Overbetuwe 2012 Ons kenmerk:

Nadere informatie

Samenvatting: Voorgesteld wordt de Verordening op de heffing en invordering van rioolheffing 2018 en de bijbehorende tarieven vast te stellen.

Samenvatting: Voorgesteld wordt de Verordening op de heffing en invordering van rioolheffing 2018 en de bijbehorende tarieven vast te stellen. Raadsvoorstel Nummer: 169467 Behandeld door: A. van de Kamp Datum: 24 oktober 2017. Agendapunt: Onderwerp: Verordening op de heffing en invordering van rioolrecht 2018 Geachte raad, Samenvatting: Voorgesteld

Nadere informatie

Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer

Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer 14 februari 2011 A.M. Hol, Universiteit Utrecht 1 Vraagstelling: Heeft overschrijding

Nadere informatie

GEMEENTEBLAD. gelezen het voorstel van burgemeester en wethouders van 8 november 2016;

GEMEENTEBLAD. gelezen het voorstel van burgemeester en wethouders van 8 november 2016; De raad van de gemeente Houten; gelezen het voorstel van burgemeester en wethouders van 8 november ; gelet op artikel 228a van de Gemeentewet; besluit vast te stellen de volgende verordening: Verordening

Nadere informatie

Projectplan Holsdiek Orvelte

Projectplan Holsdiek Orvelte Projectplan Holsdiek Orvelte Waterschap Drents Overijsselse Delta Dokter van Deenweg 186 Postbus 60, 8000 AB Zwolle e-mail: info@wdodelta.nl website: www.wdodelta.nl Telefoonnummer: 088 2331200 Datum:

Nadere informatie

Afkoppelen van bestaande bebouwing

Afkoppelen van bestaande bebouwing Afkoppelen van bestaande bebouwing Nico Rottiers Stad Aalst Afkoppelen van bestaande bebouwing Inhoud Vlaanderen en Nederland: zelfde redenen, toch anders Regelgeving Wat werkt (minder)? Wat kunnen we

Nadere informatie

Wetstechnische informatie

Wetstechnische informatie Verordening op de heffing en de invordering van rioolheffing 2018ord Wetstechnische informatie Gegevens van de regeling Overheidsorganisatie gemeente Heerhugowaard Officiële naam regeling Verordening op

Nadere informatie