Een roofvogel met een vis in zijn klauwen

‘Het robuust uiterwaardenpark’ waar de Arnhemse wethouder Henk Kok zo enthousiast over is bestond begin 2013 enkel nog als plaatje. Het is een impressie. ‘Welkom in STADSBLOKKEN MEINERSWIJK’ staat erboven. Een roofvogel met een vis in zijn klauwen vliegt over de plankaart heen. Zo is het voor iedereen duidelijk dat we hier te maken hebben met een vogelvluchtperspectief. Op de website van de gemeente Arnhem is te lezen dat SbMw een van de grootste uiterwaardenparken van Europa moet worden met ruimte voor de rivier en een netwerk van struin- en fietspaden’. Kosten voor de aanleg van het park: 4 miljoen euro.

Om Henks lachje beter te begrijpen ga ik op zoek naar zoveel mogelijk plannen en ontwerpen voor SbMw, die sinds de jaren 80 over SbMw zijn verschenen. Na een paar dagen lezen kan ik de conclusie trekken dat het plan waar de wethouder zo vrolijk van wordt in schril contrast staat met vele, nooit uitgevoerde plannen om delen van SbMw te bebouwen. Maar er is één uitzondering. Het is een plan uit 1990 dat veel overeenkomsten vertoont met ‘Het robuust uiterwaardenpark’. Het heet 1990 Arnhems Heerlijkheid. Uiterwaardpark Meinerswijk en het is gemaakt in opdracht van de gemeente Arnhem, door een adviesbureau. Ik lees daarin dat Meinerswijk een natuurgebied wordt ‘met een vrij toegankelijk gedeelte waar gewandeld en gefietst kan worden. Een natuurgebied vrijwel zonder hekken!’. Een inventarisatie uit 2011 leert dat dit plan deels is uitgevoerd. Er zijn afrasteringen en toegangspoortjes geplaatst, dammen doorgestoken, een deel van de harde rivieroever is flauw gemaakt en voorzien van nieuwe kribben, de Meginhardweg is afgesloten met een slagboom om ‘zwem-parkeren’ bij de Plas van Bruil tegen te gaan, de Eldense Steenfabriek opgeknapt en er is een fietspad aangelegd.

Bouwdrift

In de jaren 80 van de voorgaande eeuw werden de eerste plannen voor SbMw gesmeed. Deze contrasteren behoorlijk met het ‘robuust uiterwaardenpark’. Nauwkeuriger geformuleerd: er waren plannen voor Stadsblokken en er waren plannen voor Meinerswijk. Stadsblokken-Meinerswijk was toen nog geen samengestelde naam en geen eenheid voor de beleidsmakers. In 1983 verscheen het eerste plan voor Stadsblokken. In samenwerking met de Dienst Stedenbouw Arnhem, werden door een projectontwikkelaar iets meer dan 1000 woningen gepland op het voormalige werfterrein van de Arnhemsche Stoomsleephelling Maatschappij (ASM). De betrokken projectontwikkelaar raakte echter in de problemen en het plan verzandde (Lavooij).

Vier jaar later verschenen er een reeks impressies voor Stadsblokken uit de koker van het architectenbureau van Rem Koolhaas. De opdrachtgever was een samenwerkingsverband van bouwbedrijven, een ingenieursbureau en de gemeente Arnhem. Er waren grote flats ingetekend, tot ongenoegen van de toenmalig wethouder Meurs (PvdA) (Lavooij).

De schetsen verdwenen van tafel maar ze waren wel de opmaat voor Project Rijnoevers (1988) van dezelfde initiatiefnemers. Voor Stadsblokken had men het plan opgevat er een schiereiland van te maken en met daarop 900 appartementen, 25 vrijstaande woningen, 75 schakelwoningen en 10.000 vierkante meter aan kantoren. In Meinerswijk zouden 240 appartementen komen en 30 eengezinswoningen (Heidemij Adviesbureau, 1988).

In 1995 was er nog niets van Project Rijnoevers terecht gekomen. ‘Slepende procedures, verontreinigde grond en het ontbreken van geld vormen de grootste obstakels’, meldde de Gelderlander (GL 1995). Wat rest zijn intentieovereenkomsten, kosten-batenanalyses en de ‘visionaire’ kleurenplaatjes van de Gebroeders Das, die mooi illustreren dat de meeste ontwerpen zijn als skinny jeans: er hoeft maar een paar jaar overheen te gaan om te beseffen dat je voor gek liep, met dikke korte beentjes in wandelgenot belemmerend katoen.

Ondanks het mislukken van Project Rijnoevers was er in 1995 heel even hoop voor de bouwdriften. De Nota Ruimtelijke Ordening Extra (de ‘VINEX’), verscheen en nog hetzelfde jaar tekende de gemeente Arnhem het Vinex convenant, voor de realisatie een wijk met zo’n 900 woningen op SbMw. Maar al spoedig kwam uit Den Haag het bericht dat bouwen in de uiterwaarden niet zo’n goed idee was, gezien het hoogwater in 1993 en 1995. Uiterwaarden moesten, zo was het idee, als buffer kunnen dienen bij hoogwater. Arnhem wilde desondanks toch bouwen en rebelleerde nog een beetje. Eind 1998 krijgt Arnhem van Den Haag ‘bijna dertig miljoen gulden als compensatie voor het schrappen van de woningbouwlocatie Stadsblokken/Meinerswijk in het winterbed van de Rijn’ (Gelderlander, 1998).

Vervolgens is het een paar jaar stil rondom SbMw, wat bouwplannen betreft. Tot 1999. In het ‘Structuurplan Arnhem 2010’, werd geopperd de Nelson Mandelabrug te bebouwen (Arnhem, 2001). Het idee leverde een paar fraaie impressies op. Meer niet.

Realistischer leek het plan voor SbMw uit 2003. Het college van burgemeester en wethouders had het idee opgevat om de Floriade naar Arnhem toe te halen. Stadsblokken zou daarvoor moeten worden omgetoverd tot ‘Park Sonsbeek, maar dan met uiterwaarden’ (Gelderlander, 2003). H+N+S Landschapsarchitecten ontwierp het park. Na een jaartje voorbereiden maakte de politiek in 2004 een einde aan de kandidatuur voor de Floriade 2012, wegens de veronderstelde financiële risico’s.

In 2005 was de bouwdrift weer terug van nooit helemaal weggeweest. SbMw kreeg van het Rijk de ‘EMAB-status’ (Experimenteren Met Aangepast Bouwen) toegekend, waardoor er toch gebouwd mocht worden. Dat moest dan wel experimenteel bouwen zijn: denk aan drijvende huizen en woningen op palen. Jan de Graaf, een van de grondeigenaren in Meinerswijk, fantaseerde al openlijk over de realisatie van ‘een oosterse markt, een bric-√†-bracmarkt en een versmarkt in Meinerswijk’ (De Gelderlander, 2005) en in opdracht van Jan de Graaf werd er een ontwerp voor woningbouw in Meinerswijk gemaakt (Lavooij). Niet veel later organiseerde Jan de Graaf zich met de andere grondeigenaren die na de sluiting van de steenfabrieken delen van SbMw hadden opgekocht. Ze vroegen het architectenbureau H+N+S de plannen voor de Floriade om te werken tot een nieuw plan: de Houtskoolschets Centraal Park Arnhem. Daarin werden ingetekend: 300 nieuwe dijkwoningen, horeca, winkels, een evenemententerrein, een haven en een openbaar stadsgolfterrein (H+N+S Landschapsarchitecten, 2007).

Helaas voor de grondbezitters besloot de nieuwe gemeenteraad in 2006 dat er in SbMw niet zomaar gebouwd mocht worden. De toekomst van SbMw, vond de raad moest de uitkomst zijn van een participatieproces, zodat alle Arnhemmers konden mee praten. Ondertussen had Phanos begin 2006 de meeste gronden overgenomen die al in particulier bezit waren. Daarmee werd deze projectontwikkelaar een van de grootste grondbezitters van SbMw. Midden in het participatieproces presenteerde Phanos een iets ambitieuzere visie: ‘Het Eilandconcept’. Daarin zijn enkele duizenden woningen ingetekend. Het is zowel het meest ambitieuze als het laatste grootse bouwplan voor SbMw.

 

Het Eilandconcept werd niks want het paste niet in drie scenario’s (Culturele Ruigte, Stadstuinen en Rijnpark) voor het gebied die uit participatieproces kwamen. Er werd gekozen voor Rijnpark. SbMw zou een overwegend groen gebied moeten worden waar maar een heel klein beetje in gebouwd mag worden. Gebaseerd op dit scenario presenteerde de gemeente Arnhem eind 2012 de gebiedsvisie.

Een paar maanden later was Phanos failliet, de SNS-Bank in handen van de Nederlandse staat en leek Wethouder Kok erom te lachen. Jarenlange bouwdrift, was getemd als een feeks. Terug in het hok om er nooit meer uit te komen. (Jawel, twee niet bij elkaar passende stijlfiguren naast elkaar.)

GEEN STAP VERDER

De opsomming van plannen en ontwerpen voor SbMw is niet volledig. Er zijn er nog veel meer gemaakt. In 2010 werd geopperd het Kunstencluster op Stadsblokken te bouwen en een student aan de tegenover Meinerswijk gelegen kunstacademie ontwierp een EROASE op Stadsblokken. Hans Venhuizen, een oud-student van dezelfde school, stelde eerder al een penisvormige afslag van de John Frostbrug voor. Deze zou dan als officiële tippelroute kunnen dienen.

EROASE noch de penis is gerealiseerd. Net zo min als alle andere plannen om SbMw te bebouwen. Het zijn papieren tijgers gebleken, ze bijten nog geen pudding in stukken.

Dat er tussen plannen/ontwerpen en de uitvoering daarvan geen direct verband bestaat verbaast mij niks. Iedereen die weleens een recept probeert te bereiden uit een kookboek weet dat. Plannen en ontwerpen maken deel uit van complexe politiek-maatschappelijke contexten en besluitvormingsprocessen, die zelden of nooit een lineair verloop hebben. Soms leiden plannen tot veel enthousiasme bij de politiek maar gooit het economische klimaat roet in het eten, soms zijn het boze burgers en dan weer een politieke wisseling van de wacht. Soms lijken alle neuzen dezelfde kant op te staan maar blijkt later dat 90% van de neuzen slechts richting veinsde om elders politiek gewin te halen. Gelukkig vervullen plannen en ontwerpen ook nog andere functies. Dat ze soms mede het landschap vormen, is er slechts een van. Ze kunnen ook aanzetten tot discussie, een impasse doorbreken, (tijdelijk) voor consensus zorgen, kennis integreren en verspreiden en nog veel meer.

Het is moeilijk uit de stapels onvoltooide plannen af te leiden welke rollen ze vervulde en het lachje van Wethouder Henk Kok laat zich er niet nader mee verklaren. Wellicht is hij blij dat groen wint van rood, maar dat had ik in het voorgaande Feuilleton al geopperd. Ik ben dus geen stap verder gekomen. Misschien moet ik een kijkje gaan nemen in SbMw. Want als de papieren tijgers nauwelijks effect hebben gehad op dit gebied, wat treffen we er dan aan? Een woestenij? Een groene oase voor Henk en andere natuurliefhebbers? Een blanco vel, geduldig wachtend op de ambitieuze ontwikkelaars van de toekomst?

Deel 1. | Deel 2. | Deel 3. | Deel 4. | Deel 5a. | Deel 5b. | Deel 5c. | Deel 5d. | Deel 5e. | Deel 6a. | Deel 6b. | Deel 6c. | Deel 6d. | Deel 6e. | zie ook: sbmw.org

Reacties