Afval of winst? - Marc de Jager en Wilco Versprille by Tuin- en Landschapsinrichting

AFVAL of WINST?

onderzoeksverslag

Afstudeeronderzoek juni 2014 Marc de Jager Wilco Versprille

kostenbesparend hergebruik vrijgekomen materialen

AFVAL of WINST?

kostenbesparend hergebruik vrijgekomen materialen

Onderzoeksverslag van afstudeeronderzoek Onderzoeksgroep Wilco Versprille Marc de Jager Opleiding Hogeschool van Hall Larenstein Tuin- & Landschapsinrichting Afstudeerrichting: Realisatie Begeleiding Victor Dijkshoorn, LooHorst Landscaping B.V. Freddy van Dijken, Hogeschool Van Hall Larenstein juni 2014, Ede

Dit verslag is uitsluitend bedoeld voor intern gebruik op Hogeschool Van Hall Larenstein en mag onder geen voorwaarde worden vermenigvuldigd en/of worden verspreid zonder toestemming van ĂŠĂŠn van beide auteurs. Gebruik voor educatieve doeleinden binnen Hogeschool Van Hall Larenstein onder vermelding van de auteurs is toegestaan.

Voorwoord Voor u ligt het procesverslag van ons afstudeeronderzoek voor de opleiding Tuin- & Landschapsinrichting aan Hogeschool Van Hall Larenstein te Velp. Dit onderzoek is één van de onderdelen waarmee we de afstudeerrichting ‘Realisatie’ afgerond hebben. Het laatste halve jaar hebben we ongeveer 2 á 3 dagen per week besteed aan dit onderzoek. Het heeft geleid tot een inspiratieboek, waarin we de resultaten bruikbaar maken voor geïnteresseerde vakgenoten. We mogen zeggen dat dit een inspiratieboek is, dat uit het vakgebied komt en voor het vakgebied bestemd is. De vraag kwam uit het vakgebied en de informatie hebben we verzameld in het vakgebied. Het inspiratieboek hebben we daarom ook gericht op het vakgebied. Met deze werkwijze hebben we voor onszelf een brug geslagen tussen de opleiding Tuin- & Landschapsarchitectuur en ons toekomstig werkveld. We zijn ons namelijk bewust van het belang om naast kennis uit de opleiding ook kennis en ervaring uit het werkveld op te doen.

Het onderzoeksonderwerp is aangedragen door de firma LooHorst te Ermelo. Wij willen in het bijzonder mede-directeur Victor Dijkshoorn bedanken, die ons vanuit het werkveld inhoudelijk begeleid heeft bij het onderzoek. Verder willen we Janet Ponsteen hartelijk bedanken voor de ondersteuning bij het structureren en vormgeven van het handboek. Ook zijn we alle partijen vanuit het werkveld dankbaar voor de tijd, die ze hebben vrijgemaakt voor het beantwoorden van onze vragen. Tenslotte bedanken we Freddy van Dijken, docent en coördinator bij Van Hall Larenstein, voor de intensieve begeleiding bij het onderzoeksproces. Door zijn kritische inbreng hebben we het onderzoeksproces kunnen optimaliseren. Ook waren de ‘lessen’ over het doen van onderzoek en alles wat daarbij komt kijken erg leerzaam.

Ede, juni 2014 Marc de Jager Wilco Versprille

Samenvatting Aanleiding Hergebruik is kortgezegd het opnieuw gebruiken van materialen. Voor dit onderzoek wordt hergebruik pas interessant als er kosten mee bespaard kunnen worden. Er wordt onderzocht of dit mogelijk is en op welke manier hergebruik ingezet kan worden om een kostenbesparing te realiseren. De aanleidende vraag voor dit onderzoek komt van Victor Dijkshoorn, directeur van de firma LooHorst te Ermelo. Het creatief inzetten van hergebruik past helemaal binnen de visie van het bedrijf. Dit in combinatie met de toenemende vraag naar kostenbesparing vanuit herinrichtingsprojecten in de (semi)openbare ruimte, waarin LooHorst veel werkzaam is, heeft tot het onderzoeksonderwerp geleid. Hoofd- en deelvragen Het onderzoek is afgekaderd door het formuleren van een duidelijke hoofdvraag. Deze luidt als volgt: “Hoe kan bij herinrichtingsprojecten in de (semi) openbare ruimte, hergebruik van dode en levende materialen ingezet worden om kosten te besparen, ten opzichte van nieuwe aanschaf?” De hoofdvraag bevat vier begrippen, die zorgen voor de juiste afkadering. - Herinrichtingsprojecten: Hieronder worden projecten verstaan waarbij een ingreep plaats vindt in een bestaande situatie, waardoor er sprake is van vrijkomend materiaal. -

(Semi)openbare ruimte: deze term sluit kleinschalige (vaak particuliere) toepassingen buiten.

Dode en levende materialen: het onderzoek richt zich zowel op dode materialen(o.a. verharding) als op levende materialen(beplanting).

Kosten besparen: dit onderzoek richt zich specifiek op kostenbesparing die behaald kan worden, door het inzetten van hergebruik.

Om een antwoord te krijgen op de hoofdvraag, zijn de volgende deelvragen opgesteld: 1. Wat wordt verstaan onder hergebruik? 2. Welke producten/materialen komen vaak aan bod bij herinrichtingsprojecten? 3. Wat zijn de mogelijkheden voor herge bruik van deze producten/materialen? 4. Met welke mogelijkheden kunnen kosten bespaard worden? 5. Op welke manier kunnen deze mogelijkhe den een kostenbesparing opleveren? 6. Hoe zijn de resultaten van het onderzoek toepasbaar in de praktijk? Methode Het onderzoek wordt getypeerd als een praktijkonderzoek: de informatie komt uit het werkveld en het onderzoeksresultaat is gericht op het werkveld. Dit praktijkgericht werken bestaat vooral uit het interviewen van experts. Zo hebben we informatie verzameld bij hoveniers en ontwerpers, diverse specialisten op het gebied van hout, steen, beplanting en een recyclingbedrijf. Vervolgens wordt de informatie gestructureerd, aangevuld en verwerkt tot een eindproduct, dat dient als inspiratiebron voor het werkveld. Mogelijkheden van hergebruik Er zijn diverse vormen van hergebruik, zoals updaten, herbestemmen en recyclen. Het onderscheiden van deze verschillende vormen is een hulpmiddel geweest om zo volledig mogelijk te zijn in het onderzoek. Voor alle producten, die over het algemeen vrijkomen bij herinrichtingsprojecten is namelijk onderzocht welke vormen van hergebruik mogelijk zijn. De volgende categorieën komen in dit onderzoek aan bod: - Grondwerk - Verhardingen - Beplanting - Terreinmeubilair - Daktuinmaterialen - (Gescheiden afvalinzameling) Kostenbesparing Van de diverse producten is onderzocht of het naar verwachting haalbaar is om met het hergebruik ervan kosten te besparen. Daarna zijn de Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

mogelijkheden ingedeeld in de volgende categorieĂŤn: 1. Niet kansrijke mogelijkheden: Bij deze mogelijkheden is tijdens het voor onderzoek al gebleken dat het niet haal baar is om er kosten mee te besparen. 2.

Kansrijke mogelijkheden, algemeen bekend: Dit zijn interessante mogelijkheden, die algemeen bekend zijn en gebruikt worden in het vakgebied. Daarom worden deze mogelijkheden niet nader onderzocht, maar wel meegenomen in de beantwoording van de onderzoeksvraag.

3. Kansrijke mogelijkheden, kansen niet vol doende benut: Ook deze categorie bestaat uit interes sante mogelijkheden, die echter minder bekend zijn en daarom nader onderzocht worden. Nader onderzoek Op deze manier gebruiken we de categorisering als middel in het onderzoeksproces om ons te beperken tot het onderzoeken van de informatie die antwoord geeft op de hoofdvraag. Omdat tijdens het categoriseren is gebleken dat veel mogelijkheden in aanmerking komen voor nader onderzoek is ervoor gekozen om de nadruk te leggen op 3 onderdelen: - Bomen/(vaste planten) - Betonnen verhardingsmateriaal - Natuursteen verhardingsmateriaal Hiervoor is gekozen omdat binnen deze onderdelen de meest vernieuwende en kansrijke mogelijkheden vallen.

Conclusie Om kosten te kunnen besparen doormiddel van hergebruik moet de wil er zijn en moet er energie gestoken worden in het toepassen ervan. Het is ook belangrijk om goed te inventariseren voordat hergebruikt wordt toepast: wat heeft waarde, wat is haalbaar, hoe kan er een succes van gemaakt worden? Verder kan gesteld worden dat hergebruik het meest kostenbesparend is als de producten direct worden hergebruikt, bij voorkeur in hetzelfde project. Ten slotte kan geconcludeerd worden dat er nog weinig ervaring is met het toepassen van hergebruik. Daarom is er weinig kennis over de mogelijkheden, wat voornamelijk geld voor hout en natuursteen. Bruikbaar maken voor werkveld Om de onderzoeksresultaten bruikbaar te maken voor het werkveld is er een inspiratieboek gemaakt, dat inzichtelijk maakt hoe hergebruik in het ontwerp meegenomen kan worden om kosten te besparen. Ook kan het ontwerpers ervan bewust maken welke keuzes in het ontwerpproces de mogelijkheden voor hergebruik in een latere fase kunnen bevorderen. Bruikbaarheid toetsen Om de bruikbaarheid van het onderzoek te toetsen zijn de onderzoeksresultaten toegepast op een casus. Hiervoor is het centrumplan van Ermelo gebruikt. Allereerst is de materialisatie van het nieuwe inrichtingsplan kritisch bekeken vanuit de hergebruikgedachte. Vervolgens is gekeken welke materialen hergebruikt kunnen worden in het nieuwe inrichtingsplan. Tenslotte is er een ander inrichtingsplan gemaakt waarin zoveel mogelijk materialen worden hergebruikt.

Opnieuw zijn diverse experts geraadpleegd om aanvullende informatie in te winnen en informatie betrouwbaarder te maken. Verder is onderzocht of de kostenbesparing concreet gemaakt kan worden door deze uit te drukken in geld.

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Summary Research Motivation Our research is about re-use of materials. In other words: how can materials be used again, after being used already. The occasional question for this analysis is given by Victor Dijkshoorn, managing director at LooHorst in Ermelo. Re-use of materials in a creative way is exactly fitting within the vision of this company. This aspect in combination with the increasing demand for cost reduction in re-furnishing in (semi)public environment – a key market for LooHorst – has lead to this research subject. For this research we took the assumption that re-use is only interesting if costs can be saved. We can summarize our investigation in: is there a possibility – and if yes- in what ways it is possible to apply materials for re-use in order to save costs. Main and sub questions The scope of this research is limited by the following main question: “How can used dead and live materials be applied for re-use in re-furnishing projects in the (semi)public environment, in order to save cost, compared to apply new materials purchased?” The main question contains aspects, that supports in a clear scope of research: - Re-furnishing projects: These are projects where in an existing situation intervention will take place, so used material will become available. -

(Semi)public environment: This excludes the small scale (often private) applications.

Dead and living materials: This research is focusing on both dead materials (e.g. road metal) and on live materials (e.g. planting).

- Cost saving: This research is focusing specifically on cost savings to be realized by re-use of materials.

To answer the main question, we defined the following sub-questions are given: 1. What doe re-use exactly mean? 2. What products/materials can often be ap plied within re-furnishing projects? 3. What are the possibilities for re-use of those products/materials? 4. Out of those, what are the cost saving pos sibilities for re-use? 5. In what way those possibilities can save costs? 6. How can the results of this research can be applied in practice? Methodology This research can be classified as a practical research: the information is coming from the working field and the outcome of this research is also directing to the working field again. The practical research contains mainly in interviewing the experts. By doing that we collected information from gardeners and designers and various specialists in the domain of wood, brick, planning and recycling. Next to this the information was structured, completed and processed to an end product, that will service as inspiration source for the working field. Possibilities for re-use There are different ways of re-use, like updates, re-consignment and recycling. Distinguishment of those various ways of re-use has been a great support to make this research as complete as possible. All products that are becoming available in general within re-furnishing projects we analyzed what re-use was possible. The following categories are subject of our study: - Ground Work - Road Metal - Planting - Terrain furniture - Roof-garden materials - (Segregation of waste collection) Cost saving For the various products we analyzed whether it is possible and realistic to save costs when re-using the materials. After that we categorized the posOnderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

sibilities as follows: 1. Low probability: With the low probability possibilities we have seen during the pre-analysis that it is not very likely at all to save costs. 2.

High probability, generally known: These are interesting possibilities, generally known and used in the specialty of reuse of materials. That is the reason that we didnâ&#x20AC;&#x2122;t investigate in more detail, but we have considered those possibilities during the process of answering het main-/sub questions of our study.

High probability, but insufficiently utilized: Also this category contains of interesting possibilities, but they are less known and therefore we have investigated them in more detail.

Closer Investigation Because during the process of categorizing it has been proven that there are a lot of possibilities that apply for closer investigation we decided to focus on 3 parts: - Trees/(permanent plants) - Concrete road-metal - Natural brick road-metal We have chosen fort his, because within those parts we see the most high probability possibilities and most innovative possibilities with the highest probability to succeed.

is valuable, what is achievable and how can it be made successful. Thirdly: Re-usage is most cost saving when products will be re-used immediately, by preference in the same (re-furnishing) project. Finally there is not a lot of experience with application of re-use of materials. Because of that there is not a lot of knowledge about the possibilities, especially this is applicable for wood and natural bricks. Make it work for the working-field To make het results of this study applicable in het working field we have a made an inspiration book. This is helping in making transparent how re-use of materials can be integrated in a design in order to save costs. It can also make designers aware what choices can made during the design process in order to increase the possibilities of re-use of materials in a later phase. Validate the usability To validate the usability of this study, the results are applied in a casus, namely the city-center â&#x20AC;&#x201C; plan of Ermelo First of all we validated the re-furnishing project against the aspect of re-using materials. Next to his we validated what materials can be re-used in the new re-furnishing project. Finally we have made an alternative re-furnishing project in which we have applied the re-use of martials to the maximum extend.

Again we consulted the various experts to get extra and complementary information and to get the input more reliable. In addition we have investigated whether we could make the cost saving more tangible by expressing the savings in Euroamounts. Conclusion First of all: To save cost by re-using materials it is necessary to have the willingness and to put in energy to get it done. Secondly: It is also important to make a good inventory, before re-usage will be applied: what Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Inhoudsopgave Samenvatting 4 Summary 5 1. Inleiding 10 1.1. Toelichting onderwerp 10 1.2. Het onderzoek 11 1.3. Verantwoording 13 1.4. Werkwijze 14 2. Beschrijving onderzoek 16 2.1. Het onderzoek opzetten 16 2.1.1. Aanleiding 16 2.1.2. Onderzoek afkaderen 17 2.2. Informatie verzamelen 19 2.2.1. Wat wordt verstaan onder hergebruik? 19 2.2.2. Welke materialen komen vaak aan bod? 21 2.2.3. Wat zijn de mogelijkheden voor hergebruik? 21 2.3. Informatie structureren 24 2.3.1. Met welke mogelijkheden kunnen kosten bespaard worden? 24 2.3.2. Terugkoppeling na vooronderzoek 26 2.4. Nader onderzoek 27 2.4.1. Algemeen 27 2.4.2. Bomen 28 2.4.3. Betonnen verhardingsmateriaal 29 2.4.4. Natuursteen verhardingsmateriaal 31 2.5. Gegevens verwerken 32 2.6. Toepassen op casusproject 34 2.6.1. Beschrijving bestaande situatie 34 2.6.2. Beschrijving nieuw plan 36 2.6.3. Nieuw plan onder de loep 37 2.6.4. Hergebruik ingepast in nieuw ontwerp 38 2.6.5. Ontwerp vanuit hergebruik 39 3. Conclusies en aanbevelingen 42 3.1. Conclusies 42 3.2. Aanbevelingen 44 4. Reflectie 4.1. Reflectie op proces 4.2. Reflectie op inhoud

46 46 48

Bronvermelding 50 Bijlagen Bijlage 1: Lijst van materialen Bijlage 2: Tabel mogelijkheden Bijlage 3: Interviewverslagen Bijlage 4: Tabel met opdeling in kansrijkheid Bijlage 5: AFVAL of WINST?

1. Inleiding Het eerste hoofdstuk bevat een beknopte toelichting op het onderzoeksproces dat overzicht geeft over het onderzoek. Eerst wordt het onderwerp kort toegelicht. Vervolgens wordt er in gegaan op de hoofdvraag van het onderzoek en de bijbehorende deelvragen. Ook komen het doel en de methode van het onderzoek aan bod. Daarna wordt het onderwerp verantwoord. Ten slotte volgt een toelichting op de werkwijze, aan de hand van een schema, dat de leidraad vormt voor dit verslag.

1.1. Toelichting onderwerp Hergebruik Hergebruik is een breed begrip. Al in de middeleeuwen waren er in Europa lompenhandelaren, die oude kleren en andere materialen ruilden of inkochten en geschikt maakten voor hergebruik. Goederen en materialen werden net zo lang gebruikt totdat ze totaal versleten waren. In veel gebieden van de wereld is dit nog steeds een belangrijk principe. Hergebruik is dus het opnieuw gebruiken van materialen, al dan niet in een vergelijkbare toepassing. Hierbij moet de kringloop volgens ons zo kort mogelijk zijn, omdat het dan meer rendabel is. Verder vinden wij het belangrijk dat hergebruik niet zorgt voor een verlaagde kwaliteit, omdat het bruikbaar moet zijn in het werkveld. Om dit te bereiken zullen bepaalde manieren van hergebruik uitgesloten worden. Ook kan ervoor gekozen worden om materialen her te gebruiken in toepassingen waarvoor minder hoge kwaliteits-eisen gelden. Kwaliteit betekent voor ons twee dingen. Ten eerste kan het een relatie hebben tot de esthetica of uitstraling van een bepaald object. Ten tweede kan het een relatie hebben met veiligheid, omdat er bijvoorbeeld eisen kunnen worden gesteld aan de constructieve eigenschappen van een bepaald materiaal. Het gaat dus om esthetische kwaliteit of technische kwaliteit. Kostenbesparing Verder is in ons onderzoek het kostenverhaal erg belangrijk. Hergebruik wordt voor ons pas interessant als er daadwerkelijk kosten mee bespaard kunnen worden. Het is hierbij wel belangrijk om de prijs- kwaliteitsverhouding in het oog te houden. De kwaliteit op zich kan misschien lager wor10

den, maar de prijs- kwaliteitsverhouding hoger. In de meeste gevallen wordt hergebruik van materialen direct in verband gebracht met duurzaamheid. In de twintigste eeuw is er door de grote welvaartsstijging een wegwerpmaatschappij ontstaan, waarbij veel gebruikte materialen klakkeloos werden weg gegooid. Het wordt dan bestempeld als afval. Op dit moment komt hergebruik weer steeds meer in de belangstelling. Enerzijds speelt het probleem dat veel grondstoffen eindig zijn en beginnen op te raken. Dit gaat gepaard met een prijsstijging. Daarnaast is het winnen van veel grondstoffen milieuvervuilend en heeft het een grote negatieve impact op het landschap. Denk bijvoorbeeld aan het winnen van tropisch hardhout waarvoor tropische loofwouden, die gelden als ’s werelds rijkste ecosystemen, worden gekapt. Wij vernemen dat de laatste jaren steeds meer bewustzijn komt over het belang van duurzaam materiaalgebruik en de functie die hergebruik hierin kan vervullen. Veel duurzame initiatieven stuiten echter af op de hogere investeringskosten die ermee gemoeid zijn. Zoals een geïnterviewde het mooi verwoorde: ‘Aan het begin van een proces roepen veel opdrachtgevers dat hun plan duurzaam moet zijn. Als het echter pijn gaat doen in de portemonnee, dan wordt duurzaamheid ineens niet meer zo belangrijk gevonden’. Dit geldt ook voor hergebruik. Veel mensen hebben het idee dat het geld kost of dat er moet worden ingeboet op kwaliteit. Wij denken dat met bepaalde vormen van hergebruik juist daadwerkelijk kosten bespaard kunnen worden. Met dit onderzoek willen wij bekijken of deze verwachting juist is en op welke manier hergebruik het beste ingezet kan worden om kosten te besparen. Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

1.2. Het onderzoek Hoofd- en deelvragen In dit onderzoek staat de volgende hoofdvraag centraal: “Hoe kan bij herinrichtingsprojecten in de (semi) openbare ruimte, hergebruik van dode en levende materialen ingezet worden om kosten te besparen, ten opzichte van nieuwe aanschaf?” Om antwoord te krijgen op de hoofdvraag wordt er onderzoek gedaan aan de hand van de volgende deelvragen: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Wat wordt verstaan onder hergebruik? Welke producten/materialen komen vaak aan bod bij herinrichtingsprojecten? Wat zijn de mogelijkheden voor hergebruik van deze producten/materialen? Met welke mogelijkheden kunnen kosten bespaard worden? Op welke manier kunnen deze mogelijkheden een kostenbesparing opleveren? Hoe zijn de resultaten van het onderzoek toepasbaar in de praktijk?

Een toelichting op de hoofdvraag en deelvragen kunt u vinden in hoofdstuk 2.

Doel en nut Met ons onderzoek willen wij aantonen dat het oordeel van mensen, zoals beschreven in paragraaf 1.1, niet per definitie juist is. Aan de andere kant willen we realistisch blijven: hergebruik moet geen doel op zich worden! Natuurlijk zijn er materialen waarvan hergebruik meer geld kost dan dat het oplevert of waarbij de kwaliteit een stuk lager is. Als dit aan de orde is, zullen we dit zeker aangeven. Toch geloven wij dat hergebruik goed toepasbaar is in het werkveld van de tuinen landschapsinrichting. Er kunnen zelfs kosten mee bespaard worden. We leggen de nadruk dus op materialen, waarbij het wél kansrijk is om door middel van hergebruik kosten te besparen. We scheiden de kansrijke en niet-kansrijke onderdelen van elkaar op basis van een heldere argumentatie en brengen de kosten, opbrengsten en randvoorwaarden van de kansrijke materialen in beeld. Om de resultaten van ons onderzoek bruikbaar te maken voor de praktijk, wordt een handboek gemaakt. Dit handboek dient als inspiratiebron voor ontwerpers, zodat zij hergebruik in het ontwerp mee kunnen meenemen. Ook kan dit handboek ontwerpers ervan bewust maken welke keuzes in het ontwerpproces de mogelijkheid van hergebruik in een latere fase bevorderen. Verder kan het handboek door groenaannemers gebruikt worden om zich positief te onderscheiden.

fig. 1.1. Hier is hergebruik op een professionele manier toegepast. Ook zijn hier kosten bespaard bij de uitvoering. (bron: www.tvbba.nl)

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Methode Dit onderzoek kan getypeerd worden als een praktijkgericht onderzoek. De ‘validatiecommissie kwaliteitszorg onderzoek’(VKO) omschrijft praktijkgericht onderzoek alsvolgt: “Onderzoek dat geworteld is in de beroepspraktijk en dat bijdraagt aan de verbetering en innovatie van die beroepspraktijk. Ook moeten inzichten worden gegenereerd en concrete oplossingen voor praktijkproblemen worden geleverd.” Door middel van het houden van interviews is er in de verkenningsfase informatie ingewonnen bij betrokken partijen uit de beroepspraktijk. De informatie is met elkaar vergeleken en heeft geleid tot oplossingen voor het probleem uit de hoofdvraag. In de uitwerkingsfase is het werkveld nog een keer benaderd om te kijken of ideeën praktisch haalbaar zijn en of er in de praktijk draagvlak voor bestaat. Uiteindelijk zijn de resultaten van het onderzoek bruikbaar gemaakt door ze te verwerken in een handboek. Aan de hand van een casus wordt gekeken of het handboek bruikbaar is. Het handboek is tenslotte uitgezet bij de verschillende betrokken partijen. Kortom: de informatie komt uit het werkveld en het onderzoeksresultaat is voor het werkveld. Daarnaast is er literatuurstudie verricht om feeling te krijgen met het onderwerp en uitleg te krijgen over bepaalde begrippen. Ook is gezocht naar onderbouwing van de informatie uit de interviews. Er is hier dus sprake van zogenaamde datatriangulatie. Er worden verschillende bronnen geraadpleegd en data wordt met elkaar vergeleken. Zo zijn de onderzoeksresultaten beter onderbouwd, zowel uit literatuur als uit praktijk. Dit komt de betrouwbaarheid van de resultaten ten goede. Hieronder is dit principe schematisch weergegeven.

fig. 1.2. Schema datatriangulatie: verkregen informatie wordt getoetst voordat het toegepast wordt in het onderzoek

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

1.3. Verantwoording De vraag voor dit onderzoek is ons voorgelegd door Victor Dijkshoorn van de firma Loohorst Landscaping uit Ermelo. De Loohorst Groep houdt zich bezig met zowel het aanleggen en onderhouden van particuliere tuinen als de meer grootschalige groenvoorzieningen bij scholen, instellingen, bedrijven en gemeentes, waarbij het gaat om zowel nieuwe aanleg als herinrichtingsprojecten. Daarnaast heeft het bedrijf zich gespecialiseerd op het gebied van het planten en verplanten van grote bomen en boomverzorging. Ook houdt men zich, in toenemende mate bezig met het aanleggen van daktuinen en gevelbegroening. De missie van de Loohorst Groep luidt: Wij maken de groene omgeving waardevol! De gedachte hierachter is het bieden van meerwaarde aan de gebruikers van de buitenruimte. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen neemt bij het bedrijf een grote plaats in. Verder streeft Loohorst naar een bovengemiddelde kwaliteit, met een reële prijs/kwaliteitsverhouding voor klanten die daar duidelijk voor kiezen. Loohorst wil zich op een positieve manier onderscheiden. Dit doen zij door het bieden van een totaalpakket aan diensten, door altijd net even iets meer te doen als de klant mag verwachten en door steeds weer te verassen met innovaties en buitengewone ideeën. Op een creatieve manier omgaan met hergebruik - zodat kosten bespaard kunnen worden - past helemaal binnen deze visie. Bij herinrichtingsprojecten, waar het bedrijf in toenemende mate mee te maken krijgt, wordt dan ook steeds serieus nagedacht over hergebruik. Omdat Loohorst een groot deel van het ontwerpproces in eigen beheer heeft, wordt er zowel in het ontwerpproces als in het uitvoeringsproces naar hergebruik gekeken. Voorbeeld van een project waarbij hergebruik op grote schaal wordt toegepast is een herinrichtingsproject in Apeldoorn waarbij hergebruik van bestrating en beplanting in combinatie met het toepassen van nieuwe materialen op strategische plekken zorgt voor een aantrekkelijk totaalbeeld. Een ander voorbeeld van creatief omgaan met hergebruik is een recent project waarbij een aantal grote bomen in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem moesten worden verwijderd. Deze bomen zijn toen in delen gezaagd en in dierenpark Artis in Amsterdam weer in elkaar gezet, waar ze dienen als klimboom voor de gorilla’s. Wat Kostenbesparing door hergebruik van materialen

ons betreft een mooi voorbeeld van een creatieve herbestemming. Loohorst is ervan overtuigd dat met hergebruik niet alleen creatieve dingen gedaan kunnen worden, maar dat het ook daadwerkelijk kosten kan besparen. Een voorbeeld hiervan is een project bij een zorgcentrum, waar door het hergebruiken van materialen geld vrijkwam voor het plaatsen van een grote boom in plaats van een reguliere maat. Zo konden de oude mensen er in hun laatste levensjaren nog echt van genieten. Dit zijn allemaal voorbeelden waarbij de omstandigheden precies goed waren, zodat hergebruik vrij eenvoudig te realiseren was. Loohorst is er echter van overtuigd dat er op het gebied van kostenbesparing door het inzetten van hergebruik meer mogelijkheden zijn. Hieruit is de vraag aan ons voortgekomen, om te onderzoeken waar deze mogelijkheden precies liggen. Naast het feit dat het in verband met een beperkt budget noodzakelijk kan zijn om kosten te besparen, kan geld dat vrijkomt door het inzetten van hergebruik ook ingezet worden om elders in het plan kwaliteit toe te voegen. Op deze manier kan het bedrijf zich, ook bij herinrichtingsprojecten, positief blijven onderscheiden. Wij verwachten dat Loohorst niet het enige bedrijf is, dat dit vraagstuk herkent. Wij denken dat het bewust ontwerpen met hergebruikte materialen een waardevolle toevoeging is voor het vakgebied. Daarom hebben wij besloten deze vraag te onderzoeken en de resultaten te verwerken in een handboek, dat gebruikt kan worden als inspiratiebron voor inrichters van de buitenruimte. In de volgende paragraaf laten we zien hoe we tot dit product zijn gekomen en hoe we het onderzoek hebben verricht.

1.4. Werkwijze In het schema hiernaast wordt overzichtelijk weergegeven, hoe het onderzoek is opgebouwd. We zijn begonnen om zo breed mogelijk te bekijken welke materialen over het algemeen aan bod komen bij herinrichtingsprojecten. Van deze materialen hebben we onderzocht wat er op dit moment bekend is over de mogelijkheden voor hergebruik. Dit is gedaan door het raadplegen van bronnen op internet en literatuur(zie bronvermelding). Verder zijn er verschillende disciplines benaderd in een interview waarin samen met de benaderde persoon nagedacht is over bestaande en nieuwe mogelijkheden.: Allereerst zijn ontwerpers benaderd die creatief omgaan met het inpassen van hergebruik in hun ontwerpen. Verder zijn bedrijven benaderd die actief zijn op het gebied van hergebruik van onder andere bestratingsmaterialen, hout en beplanting. Ook zijn er een aantal recyclingsbedrijven benaderd om te achterhalen wat de mogelijkheden zijn om materialen te verwerken als ze niet direct binnen het project hergebruikt kunnen worden voor een vergelijkbare toepassing.

gesprek. Ook hebben we van diverse mogelijkheden proberen te achterhalen hoe hoog de kostenbesparing is. Al de verkregen informatie is vervolgens verwerkt in een handboek. Dit handboek bevat zowel de diverse mogelijkheden van kostenbesparend hergebruik als de algemene en specifieke randvoorwaarden die hiervoor gelden. Ten slotte is het handboek getoetst aan de hand van een voorbeeldproject. Op deze manier wordt gecontroleerd of het handboek toepasbaar is in de praktijk.

Op basis van de verzamelde informatie uit de verkenningsfase zijn de materialen ingedeeld in 3 categorieĂŤn: - Categorie 1: Niet-kansrijke mogelijkheden - Categorie 2: Kansrijke mogelijkheden: mogelijkheden van hergebruik algemeen bekend. - Categorie 3: Kansrijke mogelijkheden: kansen voor hergebruik nog niet voldoende benut. De categorieĂŤn worden toegelicht in hoofdstuk 2.3.1. Uit de opdeling in categorieĂŤn is een plan opgesteld voor nader onderzoek. Het nader onderzoek richt zich op categorie 3. Binnen deze categorie wordt de nadruk gelegd op een aantal materialen, aangezien de onderzoekstijd te beperkt is om alle mogelijkheden diepgaand te onderzoeken. In het nader onderzoek hebben we achterhaald welke randvoorwaarden er gelden voor de mogelijkheid om kosten te kunnen besparen met hergebruik van het betreffende materiaal. We hebben hiervoor weer diverse partijen benaderd, meestal telefonisch en een enkeling door middel van een 14

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

fig. 1.3. Schema werkwijze onderzoek

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

2. Beschrijving onderzoek In dit hoofdstuk beschrijven we het onderzoeksproces, dat geleid heeft tot het antwoord op de hoofdvraag. Dit doen we aan de hand van het schema, dat we in de laatste paragraaf van het vorige hoofdstuk besproken hebben. Achtereenvolgens beschrijven we de verschillende stappen van het onderzoek, namelijk de aanleiding, de afkadering, het verzamelen en structureren van informatie, het onderzoeken van kansrijke mogelijkheden en het toepassen van de gegevens op een casus.

2.1. Het onderzoek opzetten 2.1.1. Aanleiding

In deze eerste paragraaf wordt beschreven hoe het onderzoek tot stand gekomen is. Daarin wordt beschreven hoe we tot de hoofdvraag en bijbehorende deelvragen gekomen zijn.

De aanleiding voor dit onderzoek is een vraag die vanuit de firma Loohorst tot ons is gekomen. Deze partij is op zoek naar mogelijkheden om hergebruik van materialen bij herinrichtingsprojecten in te zetten om kosten te kunnen besparen. De reden hiervan is dat het bedrijf vaak te maken heeft met herinrichtingsprojecten, waarvoor de opdrachtgever weinig budget heeft. Loohorst ziet het hergebruiken van materialen als ĂŠĂŠn van de mogelijkheden om kostenbesparing te bereiken. We hebben samen met Victor Dijkshoorn, commercieel directeur bij Loohorst, nagedacht over zijn verwachtingen van dit onderzoek. Hierbij werd duidelijk dat het wenselijk was om het onderzoek zo breed mogelijk in te steken, zodat alle mogelijkheden onderzocht zouden worden. Concreet betekent dit het opstellen van een lijst met materialen die over het algemeen vrijkomen bij herinrichtingsprojecten, om vervolgens de mogelijkheden voor hergebruik van deze materialen te bekijken. Hoe deze lijst tot stand gekomen is en de verdere uitwerking is te vinden in paragraaf 2.2. Het onderzoek moet leiden tot een tool, waarmee eenvoudig berekend kan worden hoeveel kosten hergebruik van materialen kan besparen. Met deze tool worden de onderzoeksresultaten praktisch bruikbaar gemaakt voor het werkveld.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

2.1.2. Onderzoek afkaderen

Een van de belangrijkste zaken aan het begin van een onderzoeksproces is het vinden van de juiste afkadering. Enerzijds is voldoende afkadering noodzakelijk om diepgaand onderzoek binnen de beschikbare tijd mogelijk te maken. Anderzijds kan een te strak afgebakend onderzoek er voor zorgen dat het resultaat niet meer voldoet aan de wensen van de opdrachtgever. Wij hadden eerst bijvoorbeeld het idee om het onderzoek alleen te richten op beplanting. Loohorst vond deze afkadering echter te strak, omdat het onderzoeksresultaat hierdoor niet zou voldoen aan hun vraag. Het middel om balans te vinden in de afkadering van het onderwerp, is het formuleren van een goede hoofdvraag. Hoofdvraag formuleren Om de juiste hoofdvraag te kunnen formuleren is allereerst de aanleidende vraag nauwkeurig geanalyseerd. Uit deze analyse kwamen drie belangrijke begrippen, die de basis vormen voor de hoofdvraag: 1. Kostenbesparing 2. Herinrichtingsprojecten 3. (Semi)openbare ruimte 1. Kostenbesparing Tijdens het vooronderzoek hebben wij gemerkt dat hergebruik direct in verband wordt gebracht met duurzaamheid. Loohorst is echter specifiek op zoek naar mogelijkheden om kosten te besparen. Wij verwachten dat het verwarring zal opleveren als in dit onderzoek ook gekeken wordt naar duurzaamheid, omdat het dan niet duidelijk is waar de focus ligt. Daarom stellen wij kostenbesparing in het onderzoek centraal. Verder ontstaat er door het betrekken van duurzaamheid een enorme verbreding van de mogelijkheden. Dit is bij dit onderzoek niet gewenst, omdat er juist gestreefd wordt naar diepgang. Om verwarring te voorkomen en een voldoende afkadering mogelijk te maken, wordt duurzaamheid in dit onderzoek dus nadrukkelijk buiten beschouwing gelaten. 2. Herinrichtingsprojecten Ten tweede richt dit onderzoek zich specifiek op Kostenbesparing door hergebruik van materialen

herinrichtingsprojecten. Onder herinrichtingsprojecten verstaan wij projecten waarbij een ingreep plaats vindt in de bestaande situatie. Dit kan een deel van het gebied betreffen, zoals het graven van een vijver in een bestaand park, of een totaal nieuwe inrichting van het park. Bij het graven van de vijver komt bijvoorbeeld alleen grond vrij. Bij een geheel nieuwe inrichting zullen ook andere materialen zoals verharding en beplanting vrijkomen. Deze materialen vormen het uitgangspunt voor ons onderzoek. 3. (Semi)openbare ruimte Ten derde richt dit onderzoek zich nadrukkelijk op projecten in de (semi)openbare ruimte. Enerzijds bestaan er veel toepassingen die goed bruikbaar zijn in de particuliere tuin, maar waarvan de kwaliteit, uitstraling of kleinschaligheid, ervoor zorgt dat ze niet geschikt zijn voor toepassing in de semiopenbare ruimte. Loohorst is juist op zoek naar mogelijkheden om hergebruik toe te passen in meer grootschalige toepassingen, waarin het bedrijf voornamelijk opereert. Het los stapelen van betontegels tot keermuur bijvoorbeeld is een leuk idee, dat veel in particuliere tuinen wordt toegepast, maar dat vanwege de beperkte constructiesterkte niet toepasbaar is in de semiopenbare ruimte. Door het onderzoek te richten op de semiopenbare ruimte, worden dergelijke kleinschalige toepassingen buitengesloten. Aan de andere kant geldt in de openbare ruimte bepaalde weten regelgeving. Ook hergebruikte materialen moeten aan deze regels voldoen. Dat wil echter niet zeggen dat de mogelijkheden van hergebruik uit het onderzoek, per definitie ongeschikt zijn voor toepassing in de openbare ruimte. Het is bijvoorbeeld mogelijk om speeltoestellen te maken van hout, dat afkomstig is van bomen uit het project. Deze mogelijkheid kan ook toegepast worden in de openbare ruimte als het speeltoestel gekeurd wordt door een officiële instantie, zodat aan de gestelde eisen wordt voldaan. Op basis van deze informatie is de volgende vraag geformuleerd: “Hoe kan bij herinrichtingsprojecten in de (semi)openbare ruimte, hergebruik van materialen ingezet worden om kosten te besparen?” 17

Hoofdvraag aanscherpen Toen bovengenoemde hoofdvraag werd voorgelegd aan de begeleider, bleek er allereerst onduidelijkheid te bestaan over het begrip ‘materialen’. Het is de bedoeling om in het onderzoek zowel dode materialen(verharding e.d.), als levende materialen(beplanting) mee te nemen. Om deze onduidelijkheid weg te nemen is ervoor gekozen om in de hoofdvraag specifiek ‘dode en levende materialen’ te benoemen. Verder was het niet voldoende duidelijk wat met kostenbesparing bedoeld wordt. Bij herinrichtingsprojecten zijn er twee opties: Bestaande materialen worden hergebruikt of ze worden afgevoerd en vervangen door nieuwe materialen. In dit onderzoek wordt gekeken naar het kostenverschil tussen deze twee opties. Als hergebruik goedkoper is dan nieuwe aanschaf spreken we dus over kostenbesparing. Om onduidelijkheid te voorkomen wordt in de hoofdvraag aangegeven dat kostenbesparing van hergebruik wordt berekend ten opzichte van nieuwe aanschaf.

aantonen. Dit wordt bereikt door het toepassen van deze resultaten in een casusproject. Dit heeft geleid tot het formuleren van de volgende deelvragen: 1. Wat wordt verstaan onder hergebruik? 2. Welke producten/materialen komen vaak aan bod bij herinrichtingsprojecten? 3. Wat zijn de mogelijkheden voor hergebruik van deze producten/materialen? 4. Met welke mogelijkheden kunnen kosten bespaard worden? 5. Op welke manier kunnen deze mogelijkheden een kostenbesparing opleveren? 6. Hoe zijn de resultaten van het onderzoek toepasbaar in de praktijk?

Dit heeft uiteindelijk geleid tot het formuleren van de definitieve hoofdvraag: “Hoe kan bij herinrichtingsprojecten in de (semi)openbare ruimte hergebruik van dode en levende materialen ingezet worden om ten opzichte van nieuwe aanschaf kosten te besparen?” Deelvragen Na het formuleren van de hoofdvraag hebben we nagedacht over een logische werkwijze om een antwoord op de hoofdvraag te verkrijgen. Allereerst is het belangrijk om een idee te krijgen wat de term hergebruik inhoud. Ten tweede moet nagedacht worden over de vraag welke materialen relevant zijn om te onderzoeken. Daarna wordt bekeken wat de mogelijkheden zijn voor hergebruik van deze materialen. In deze fase worden zoveel mogelijk opties bekeken. Vervolgens is het belangrijk om uit de informatie(die tot nu toe verkregen is) de mogelijkheden waarmee kosten bespaard kunnen worden te filteren. Deze mogelijkheden worden nader onderzocht, waarbij bekeken wordt onder welke randvoorwaarden kosten bespaard kunnen worden. Voor een aantal van deze materialen wordt de kostenbesparing tastbaar gemaakt met een berekening. Met deze informatie is het mogelijk om antwoord te geven op de hoofdvraag. Omdat dit onderzoek praktijkgericht is, willen we de bruikbaarheid van de onderzoeksresultaten 18

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

2.2. Informatie verzamelen 2.2.1. Wat wordt verstaan onder hergebruik? Wat is het wel? Om meer duidelijkheid te krijgen over het onderwerp hebben we allereerst bekeken wat de definitie is van hergebruik. Hiervoor hebben we internetbronnen en literatuur geraadpleegd. Het Van Dale woordenboek omschrijft hergebruik heel basaal als: â&#x20AC;&#x153;Het opnieuw gebruiken.â&#x20AC;?(Van Dale, 1994). Dit kan betekenen dat een product in zijn geheel wordt hergebruikt, of dat onderdelen van het product worden hergebruikt in een gelijkwaardige of afwijkende toepassing.

Deze paragraaf gaat in op de verkennende fase van dit onderzoek. Allereerst wordt gekeken naar de definitie van hergebruik. Vervolgens wordt vastgesteld welke producten bij herinrichtingsprojecten in de regel vrijkomen. Op deze producten zal het onderzoek zich richten. In deze verkennende fase hoort ook het doel van interviews om kennis te verzamelen over de mogelijkheden van hergebruik. Daarom wordt in deze paragraaf een kort verslag gegeven van de interviews.

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

In de literatuur zijn we verschillende vormen van hergebruik tegengekomen: - Hervullen - Hergebruik van het hele voorwerp - Reconditionering - Retrofit - Hergebruik van een onderdeel voor vergelijkbare toepassing - Hergebruik van een onderdeel voor afwijkende toepassing - Herbestemming - Recycling Deze vormen van hergebruik worden hieronder kort toegelicht. Allereerst wordt een alledaags voorbeeld gegeven. Om de relatie tussen hergebruik en ons onderzoek duidelijk te maken hebben we ook steeds een praktijkvoorbeeld vanuit ons vakgebied toegevoegd. Hervullen Deze methode van hergebruik houdt in dat een verpakking of voorwerp, na gebruik opnieuw gevuld wordt met het oorspronkelijke product. Een voorbeeld hiervan is het wassen en hervullen van lege drinkflessen. Het gaat hier om een voorwerp/ verpakking waar een verbruiksproduct in zit. In het vakgebied van de buitenruimte inrichting kan gedacht worden aan het hergebruiken van kunststof potten van vaste planten, heesters en bomen. Ook het hergebruik van big Bags en de zogenaamde europallets zijn hiervan een voorbeeld.

Hergebruik van het hele voorwerp Dit is de meest basale vorm van hergebruik. Het product wordt, vaak in een andere situatie, opnieuw gebruikt. Meestal gaat dit samen met een wisseling van eigenaar of locatie. Denk bijvoorbeeld aan het verkopen van gebruikte voorwerpen via marktplaats.nl. Ook in de buitenruimte komt deze vorm van hergebruik geregeld voor. Denk bijvoorbeeld aan het herstraten met gebakken klinkers. Overigens kan deze vorm van hergebruik in de buitenruimte ook heel goed worden toegepast binnen een project. Reconditionering Bij deze vorm van hergebruik wordt het oorspronkelijke product schoongemaakt en opgeknapt, zodat het weer een bruikbaar product wordt. Een oude onbruikbare fiets kan opgeknapt en schoongemaakt worden, waardoor hij weer bruikbaar (en verkoopbaar) wordt. In de buitenruimte wordt deze vorm van hergebruik bijvoorbeeld toegepast op straatmeubilair. Een oude houten bank wordt goed schoongespoten en bijgeschuurd, zodat hij weer bruikbaar is en voldoet aan het gewenste beeld. Retrofit Een product kan ook geüpdatet worden, zodat het weer bruikbaar wordt en voldoet aan de eisen van de tijd. Dit wordt retrofit genoemd. Een verouderd product, zoals bijvoorbeeld een oud onbewoonbaar huis met kapotte ramen dat wordt voorzien van nieuwe kozijnen met glas, zodat het weer bewoonbaar wordt. In de inrichting van de buitenruimte zien we dit bijvoorbeeld gebeuren bij voedselarme grond. Door bemesting wordt de grond geüpdatet tot bruikbare teelaarde. Op grotere schaal kan retrofit vergeleken worden met renovatie. Dit is het type projecten waar dit onderzoek zich op richt. Denk aan een park dat verouderd is en niet meer voldoet, omdat de paden slecht begaanbaar zijn. Bij een renovatie wordt een nieuwe verharding aangebracht waardoor het park weer voldoet en volop gebruikt wordt. Hergebruik van een onderdeel Het kan ook voorkomen dat een product niet meer herbruikbaar is in zijn geheel. Soms is het dan mogelijk om een onderdeel her te gebruiken. Dit onderdeel kan voor een vergelijkbare of een afwijkende toepassing worden hergebruikt. Denk bijvoorbeeld aan een auto, die op 20

de sloop terecht komt. De onderdelen die nog goed zijn, worden hergebruikt bij het opknappen van andere auto’s(vergelijkbare toepassing). De banden worden er af gehaald om te gebruiken als speelobject in speeltuinen of om de afdekking van een kuilhoop bij een agrariër op zijn plaats te houden(afwijkende toepassing). In de buitenruimte kan snoeibout bijvoorbeeld hergebruikt worden in een takkenril(uit snoeihout vervaardigde lange smalle opeenstapeling van takken bijeengehouden door in de grond gestoken verticale stokken). Herbestemming Een product kan ook een nieuwe bestemming krijgen. Soms hoeft er niets aan het product veranderd te worden. Lege verpakkingen worden bijvoorbeeld gebruikt om spullen in op te bergen. Ook in ons vakgebied zijn hier voorbeelden van. Delen van de landingsbaan van het oude militaire vliegveld in Soesterberg hebben in de nieuwe inrichting de functie van skate-baan gekregen. Recycling Het recyclen is ook een vorm van hergebruik, maar gaat een stap verder. Bij recycling wordt een afvalproduct omgezet naar nieuwe grondstoffen. Deze grondstoffen worden vervolgens gebruikt om een nieuw product te maken voor een vergelijkbare of afwijkende toepassing. Deze optie komt pas in beeld als geen van de mogelijkheden van hergebruik rendabel blijkt te zijn. Een bekend voorbeeld is het recyclen van kunststoffen. Dit komt ook voor in de buitenruimte. Oude PVC-buizen worden hierbij gebruikt voor de productie van nieuwe buizen. Wat is het niet? In eerste instantie dachten we dat het ‘Cradleto-Cradle’ principe ook voor ons onderzoek van belang zou kunnen zijn. Dit principe wordt namelijk vaak in verband gebracht met hergebruik. Onderzoek in literatuur en op internet maakte ons echter duidelijk dat ‘Cradle-to-Cradle’ vooral gaat over het veranderen van productieprocessen. Het doel hiervan is producten zo te produceren dat ze in de toekomst makkelijk hergebruikt kunnen worden. Omdat wij in ons onderzoek alleen kijken naar de mogelijkheden voor hergebruik van vrijkomende producten, is het productieproces dus niet van belang en daarom past het Cradle to Cradle-principe niet binnen dit onderzoek.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

2.2.2. Welke materialen komen vaak aan bod?

2.2.3. Wat zijn de mogelijkheden voor hergebruik?

De volgende stap is te bepalen welke materialen regelmatig vrijkomen bij herinrichtingsprojecten. Deze producten zijn relevant om te onderzoeken. Allereerst hebben we zelf nagedacht over welke materialen allemaal kunnen vrijkomen. Hiervoor hebben we onze ervaringen vanuit opleiding en stage gebruikt. Omdat een brede insteek van het onderzoek gewenst is, hebben we in eerste instantie zoveel mogelijk materialen benoemd. Daarna hebben we deze eerste opzet, samen met mensen van Loohorst doorgelopen, om te voorkomen dat de realiteit uit het oog verloren wordt. Daarbij kwam aan het licht dat het meenemen van kleine onderdelen zoals ondergrondse kluitverankering van bomen onrealistisch is, omdat deze materialen vrijwel niet vrijkomen. Dergelijke materialen hebben we dan ook uit de lijst gehaald. Deze lijst van materialen is te vinden in bijlage 1. De lijst is opgedeeld aan de hand van verschillende categorieĂŤn, die gebaseerd zijn op de onderdelen van een herinrichtingsproject: - Grondwerk - Terreinafwatering - Verhardingen - Terreinmeubilair - Groenvoorziening - Overige materialen

Tabel mogelijkheden hergebruik De volgende stap is het in beeld brengen van de mogelijkheden van hergebruik. Dit moet zo breed mogelijk ingestoken worden. Om dit te bereiken hebben we de lijst met materialen in een tabel afgezet tegen de verschillende mogelijkheden van hergebruik. Dit dwingt ons om over alle mogelijkheden na te denken en geen mogelijkheden over het hoofd te zien. Deze tabel is te vinden in bijlage 2.

>> Bijlage 1: Lijst met materialen

>> Bijlage 2: Tabel mogelijkheden Interviews Na het opzetten van de tabel hebben we een brainstorm gedaan, waarin we zoveel mogelijk ideeĂŤn van hergebruik hebben gezocht. Dit is gebeurd op basis van eigen kennis en informatie op internet. Om hierover meer informatie te verzamelen en om nog meer mogelijkheden te ontdekken hebben we verschillende partijen uit het werkveld benaderd doormiddel van een interview. In deze interviews zijn veel mogelijkheden aan het licht gekomen. Ook is gesproken over de kans om kosten te kunnen besparen. Verder is gebleken dat er veel randvoorwaarden gelden, zowel voor het hergebruiken van bepaalde materialen als voor hergebruik op zich. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste informatie uit de interviews, die we gevoerd hebben in de verkennende fase van het onderzoek. Vervolgens geven we onze interpretatie aan de gegevens. In bijlage 3 kunt u de uitgebreide interviewverslagen en een beschrijving van de geĂŻnterviewde bedrijven vinden. Bij de volgende bedrijven is een interview afgenomen: - VSB Sierbestrating - BSI Bomenservice - Van Werven recycling - Plato Wood - Handelskwekerij Viresco - Ginkel Groep, hoveniersbedrijf - Nico Wissing, Tuin- & Landschaps ontwerper - Bureau Niche >> Bijlage 3: Interviewverslagen

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Verkregen informatie Hergebruik algemeen Allereerst geldt dat hergebruik uit het hart moet komen en dat je het bewust moet reguleren. Verder is het belangrijk om vraag en aan bod op elkaar af te stemmen en hergebruik toe te passen langs korte lijnen. Het liefst dus binnen een project, anders bij dezelfde opdrachtgever of aannemer. Daarnaast is het belangrijk om hergebruik af te stemmen op de setting van de plek. Hierbij geldt dat wel dat het netheidscomplex van Nederlanders meer losgelaten moet worden. Ten slotte is het nuttig om de bestaande waardes van een gebied her te gebruiken. Grondwerk Allereerst is het aan te raden om grond creatief te verwerken binnen het project. Streef hierbij naar een gesloten grondbalans. Voor grotere partijen is een eigen grondbank ook een aantrekkelijke optie. Als de grond verontreinigd is, kan deze vaak weer gereinigd worden.Verontreinigde grond kan vaak gereinigd worden. Verder kan grond verwerkt worden in compost. Verharding De meest geldbesparende vorm van hergebruik van verharding is het herstraten binnen een project. Het is ook mogelijk om bestratingsmateriaal te verkopen. Straatbakstenen zijn goed her te gebruiken. Waalformaten worden zelfs meer waard bij hergebruik. Natuursteen heeft een lange levensduur. Keien van natuursteen kunnen daarom goed hergebruikt worden. Hergebruik van natuursteen tegels is lastiger omdat deze vaak in een betonfundering gelegd zijn. Ook is het mogelijk natuursteen te breken tot granulaat. Hergebruik van Chinees hardsteen is minder aantrekkelijk omdat het snel versplintert. Betonstraatstenen worden weinig hergebruikt omdat de esthetische kwaliteit snel minder wordt. Ze zijn wel goed bruikbaar voor erfverharding van boerderijen en bedrijventerreinen en dergelijke. Betonteegels kunnen worden omgedraaid of verwerkt worden in een keermuur. Verder kunnen stenen en tegels, al dan niet gebroken, gebruikt worden als schanskorfvulling. Ook is het mogelijk om ze te gebruiken in de fundering 22

van constructies. Betonbanden kunnen goed opnieuw worden gebruikt. Het breken van betonproducten en andere verhardingsmaterialen kan goed op locatie. Het gebroken puin kan indien nodig ook op locatie gezeefd worden. Als het granulaat gemengd wordt met hoogovenslakken, ontstaat een halfverhardingsmateriaal. Grind kan worden hergebruikt in wegfunderingen. Beplanting Het verplanten van bomen heeft enkele financiĂŤle voordelen: - Geen aanschafkosten nieuwe boom - Minder kans op uitval - Minder nazorgkosten Verder behoud je bij het verplanten de waarde van de boom. Het verplanten is altijd goedkoper dan het planten van een vergelijkbare boom van dezelfde maat. De mogelijkheden om bomen te verplanten hangen af van de boomsoort, het jaargetijde van verplanten, de kwaliteit van de boom en de aanwezigheid van kabels en leidingen. Er wordt geadviseerd altijd een haalbaarheidsonderzoek te doen voor het verplanten. Er zijn diverse methodes om bomen te verplanten, zoals met een verplantmachine(voor kleinere bomen), met een telekraan of door middel van verslepen(zeer hoge kosten). Ook hier geldt dat verplanten binnen het project het meest rendabel is. Het is echter ook mogelijk om bomen te verplanten naar een derde partij. Bomen zijn ook goed te verzagen tot meubilair. Er moeten dan voldoende bomen aanwezig zijn van het goede soort. Vooral robinia en tamme kastanje zijn geschikt. De bomen moeten voorzichtig worden gekapt. Het verwerken tot meubilair en dergelijke vereist veel vakmanschap. Het is verder mogelijk om er speeltoestellen van te maken die gecertificeerd kunnen worden door een officiĂŤle instantie. Indien gewenst kunnen de gemaakte inrichtingselementen extra verduurzaamd worden door middel van aanbranden. Deze methode van hergebruik werkt goed in combinatie met participatie van omwonenden.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

Het verplanten van heesters vereist in de eerste plaats veel vakkennis. Verplant allen goed verplantbare soorten en waardevol plantmateriaal. Verplant alleen binnen het plantseizoen. Bovendien moet de klant het zien zitten. Het is aan te raden om de heesters direct te verplanten naar de definitieve standplaats. Bijmesten en watergeven is belangrijk. Vooral solitaire heesters bieden kansen. Groepen, vakken en hagen zijn vaak lastig te herschikken. Heestervakken ook alleen verplanten als het om jonge beplanting gaat. De mogelijkheden van hergebruik van vaste planten zijn erg soortafhankelijk. Over het algemeen zijn de zodevormende vaste planten goed te verplanten. Beplanting kan verder een besparing opleveren als het verwerkt wordt tot haardhout, houtsnippers, erfafscheidingen of als basis voor compost. Terreinmeubilair De kwaliteit van gebruikt hout is moeilijk te bepalen. Daarom is het af te raden om hout her te gebruiken in constructies. Bij aangetast hout kan de buitenste laag eraf geschaafd worden. Bij hardhout is dit echter lastig en duur. Hout met scheuren is vaak dieper aangetast. Vaak worden alleen speciale houtproducten hergebruikt. Via een ontwerpatelier is er echter veel mogelijk. Overig Het blijkt dat gescheiden inzameling van afval afvoerkosten bespaard. Sommige materialen kunnen gratis ingeleverd worden of ze leveren zelfs geld op: metalen, schoon kunststof en houtsnippers bijvoorbeeld. Daktuinproducten zijn over het algemeen goed herbruikbaar. Het substraat en drainageplaten kunnen opnieuw worden gebruikt en van de sedummat kunnen spruiten worden geoogst.

wat is haalbaar, wat is er nodig om het te laten lukken? Veel hergebruik is namelijk situatieafhankelijk. Om goed te kunnen bepalen of hergebruik mogelijk is in een bepaalde situatie, is materiaalkennis vereist. Zeker bij levend materiaal is dit van groot belang(plantenkennis). Verder is een bepaalde voorkeursvolgorde naar voren gekomen, wat betreft de kostenbesparing. Hergebruik zal het meest rendabel zijn als de lijnen zo kort mogelijk zijn. Dus het beste is om hergebruik toe te passen binnen een project. Is dit niet mogelijk, dan kan het materiaal ook naar een ander project van dezelfde opdrachtgever of aannemer verplaatst worden. Ook kan het materiaal verkocht worden. Er zal dan wel sprake zijn van transportkosten, maar er wordt wel bespaard op afvoerkosten. Als het product toch afgevoerd wordt, zorg dan voor gescheiden afvalstromen. Zo worden de afvoerkosten gedrukt. Ten derde kan geconcludeerd worden dat er nog weinig ervaring is met het toepassen van hergebruik. Daarom is er weinig kennis over de mogelijkheden, van hout en natuursteen bijvoorbeeld. Wel worden er richtlijnen gegeven. Zo wordt hergebruik waarschijnlijk pas interessant als er grotere hoeveelheden vrijkomen. Ook kan gezegd worden dat bij gebruikt materiaal soms moeilijk te bepalen is wat de kwaliteit is van het materiaal. Als de kwaliteit minder is, dan is het materiaal wellicht toe te passen in een toepassing met een minder hoog ambitieniveau. Verder kan gezegd worden dat naast de financiĂŤle kosten en/of baten van hergebruik ook andere voor- en nadelen mee kunnen spelen. Deze kunnen mee genomen worden in de keuze voor het wel of niet toepassen van hergebruik. Ten slotte verwachten we op basis van de interviews dat het goed is om verschillende disciplines samen te laten werken om meer mogelijkheden van hergebruikt te ontdekken.

Interpretatie Allereerst maken de interviews duidelijk dat de algemene randvoorwaarden voor het toepassen van hergebruik erg belangrijk zijn. Om kosten te kunnen besparen moet je hergebruik willen en energie steken in het toepassen ervan. Het is ook belangrijk om goed te inventariseren voordat je hergebruikt toepast: wat heeft waarde, Kostenbesparing door hergebruik van materialen

2.3. Informatie structureren 2.3.1. Met welke mogelijkheden kunnen kosten bespaard worden? Kansrijkheid bepalen De mogelijkheden voor hergebruik zijn nu zo breed mogelijk in beeld gebracht. De volgende stap is het filteren van de mogelijkheden, zodat duidelijk wordt waarmee kosten bespaard kunnen worden. Hierdoor beperken we ons tot de informatie, die nodig is om de hoofdvraag te beantwoorden. Aan het eind van de verkennende fase kan nog niet voor alle mogelijkheden gezegd worden of ze kostenbesparend zijn of niet. Wel hebben we hier een indruk van gekregen. Daarom hebben we de mogelijkheden opgedeeld in drie categorieën, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen kansrijk en niet-kansrijk. Met kansrijk bedoelen we hier dus dat de kans op kostenbesparing groot is. De 3 categorieën zijn als volgt: 1. Niet kansrijke mogelijkheden Tijdens de verkenningsfase is gebleken dat het, binnen het kader van ons onderzoek, niet haalbaar is om met deze mogelijkheden kosten te besparen. In deze paragraaf wordt beschreven hoe de informatie, die tot nu toe verzameld is, wordt gestructureerd. Om structuur aan te brengen is de informatie opgedeeld in drie categorieën, waarvan er twee verder meegenomen zijn in het onderzoek. Aan het einde van deze paragraaf zal ook beschreven worden, welke mogelijkheden centraal zullen staan in het nader onderzoek.

2. Kansrijke mogelijkheden, algemeen bekend In deze categorie vallen mogelijkheden die op zich interessant zijn omdat er kosten mee bespaard kunnen worden. Omdat er al veel bekend is over deze mogelijkheden zullen deze echter niet nader onderzocht worden. Deze materialen zullen wel verwerkt worden in het handboek, zodat er een compleet overzicht ontstaat. 3. Kansrijke mogelijkheden, kansen niet voldoende benut Onder de laatste categorie vallen kansrijke mogelijkheden die niet algemeen bekend zijn. Wij verwachten echter dat met hergebruik van deze materialen wel kosten bespaard kunnen worden. Nader onderzoek moet uitwijzen of dit daadwerkelijk zo is. De mogelijkheden in de eerste categorie worden niet verder meegenomen in het onderzoek, aangezien deze niet van belang zijn voor het beantwoorden van de hoofdvraag. De tweede groep mogelijkheden wordt niet verder onderzocht, omdat

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

hier al veel onderzoek naar gedaan is of omdat deze mogelijkheden binnen het vakgebied algemeen bekend zijn. Deze mogelijkheden worden echter wel beschreven in het handboek, omdat ze voor het onderzoek van belang zijn. De derde categorie bevat mogelijkheden die verder onderzocht moeten worden. Nader onderzoek moet uitwijzen of deze mogelijkheden toepasbaar zijn in het type projecten waar dit onderzoek op gericht is. Verder moet onderzocht worden of ze ook daadwerkelijk kostenbesparend zijn. In de verkennende fase hebben we niet voor alle mogelijkheden zekerheid gekregen over de kostenbesparing, omdat er nog niet veel over bekend is. Als uit nader onderzoek blijkt dat er toch geen kosten mee bespaard kunnen worden, laten we de betreffende mogelijkheid alsnog vallen. Op deze manier gebruiken we de categorisering als middel in het onderzoeksproces om ons te beperken tot het onderzoeken van de informatie die antwoord geeft op de hoofdvraag. De indeling van mogelijkheden in categorieĂŤn zal uiteindelijk niet terug te zien zijn in het eindproduct van het onderzoek. Resultaat opdeling >> Bijlage 4: Tabel opdeling in kansrijkheid Na de indeling in categorieĂŤn is gebleken dat de derde categorie de meeste mogelijkheden bevat. De reden hiervan is dat er nog niet veel bekend is over de mogelijkheden voor kostenbesparing door hergebruik van materialen in de buitenruimte. Het is niet haalbaar om al deze mogelijkheden diepgaand te onderzoeken, omdat hiervoor niet voldoende tijd beschikbaar is. We hebben er daarom voor gekozen om alleen de meest kansrijke en innovatieve ideeĂŤn nader te belichten. Dit komt onder andere tot uitdrukking, doordat voor deze materialen de precieze kostenbesparing berekend wordt met behulp van een onderbouwde kostenberekening. De overige mogelijkheden worden wel meegenomen in het onderzoek, maar hier zal minder diep op ingegaan worden. Op de volgende onderdelen zal meer nadruk gelegd worden: - Bomen - Betonnen verhardingsmateriaal - Natuursteen verhardingsmateriaal Het onderzoek dat plaatsgevonden heeft bij deze onderdelen wordt verder omschreven in par. 2.4. Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Bomen We hebben ontdekt dat er veel mogelijkheden zijn om bomen her te gebruiken binnen een project. Ook is de kans groot dat hier kosten mee bespaard kunnen worden. Daarbij zijn verschillende mogelijkheden volgens ons nog vrij onbekend. We doelen hier vooral op de mogelijkheid om van bomen uit een project inrichtingselementen te maken. Verder denken we dat de levensduur van bomen veel te weinig benut wordt. Veel boomsoorten kunnen in een natuurlijke situatie een leeftijd bereiken van meer als 100 jaar. Over het algemeen gaat de buitenruimte echter eens in de dertig jaar op de schop. Het is erg interessant om te bekijken of de bomen, die dan net hun volwassen leeftijd bereikt hebben, als afval afgevoerd moeten worden of dat er nog andere mogelijkheden zijn. Betonnen verhardingsmateriaal Betonnen verhardingsmateriaal is er in alle denkbare soorten en maten en wordt enorm veel toegepast in de buitenruimte. De uitstraling is na 20 jaar echter niet meer kwalitatief hoogwaardig. Dit gebruikte materiaal wordt meestal toegepast als verhardingsmateriaal voor minder hoogwaardige toepassingen of gebroken tot menggranulaat. Wij denken dat er nog veel onbenutte mogelijkheden zijn voor hergebruik, die een aanzienlijke kostenbesparing zouden kunnen opleveren. We zien hierbij voornamelijk mogelijkheden voor hergebruik binnen het project, die we graag nader willen onderzoeken. Bovendien is het een materiaal dat veel vrijkomt. Natuursteen verhardingsmateriaal Over het hergebruik van natuursteen tegels is nog weinig bekend. Dit is te verklaren doordat het materiaal op dit moment nog niet in grote hoeveelheden vrijkomt. De laatste jaren zijn er echter veel grote pleinen aangelegd met een verharding van natuursteen tegels. Omdat de buitenruimte gemiddeld eens in de dertig jaar op de schop gaat, verwachten we in de toekomst veel projecten waarbij de natuursteen verharding verwijderd moet worden. Het probleem is dat tegels meestal in beton of een gestabiliseerd zandbed worden gelegd, waardoor hergebruik niet goed mogelijk lijkt te zijn. Omdat natuursteen op zich een materiaal is met een zeer lange levensduur willen we graag onderzoeken of hergebruik van deze tegels toch mogelijk is.

2.3.2. Terugkoppeling na vooronderzoek Door de indeling van mogelijkheden in categorieën hebben we ontdekt dat er op het gebied van kostenbesparing door hergebruik nog veel te onderzoeken valt. Het zal daarom niet haalbaar zijn om in het handboek voor elke mogelijkheid de precieze kostenbesparing in beeld te brengen. Voor een handboek waarin de gebruiker precies kan zien wat voor kostenbesparing behaald kan worden door het inzetten van hergebruik is dit wel noodzakelijk. Daarom lijkt het ons goed om het handboek de status te geven van inspiratieboek. Een boek dat lezers aanzet tot het creatief omgaan met vrijkomende materialen. Het boek zal veel ideeën aanreiken, zodat de lezers overtuigd en enthousiast raken. Deze ideeën zullen zoveel mogelijk onderbouwd worden door het in beeld brengen van de randvoorwaarden en het inzichtelijk maken van de te verwachten kostenbesparing. Uiteindelijk zal de gebruiker van het handboek zelf moeten ‘onderzoeken’ of de genoemde mogelijkheden in het handboek passen in het project waarmee hij of zij op dat moment bezig is. Het handboek is daarvoor een eerste aanzet.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

2.4. Nader onderzoek 2.4.1. Algemeen

Het nader onderzoek gaat verder in op de mogelijkheden waarvan gebleken is dat ze veel kansen bieden om kosten mee te besparen. In de vorige paragraaf hebben we aangeven op welke onderdelen de nadruk zal liggen in het nader onderzoek. In deze paragraaf gaan we eerst in op het nader onderzoek in het algemeen. Vervolgens beschrijven we het nader onderzoek van de belangrijke onderdelen.

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Voor alle kansrijke, minder bekende mogelijkheden zijn we allereerst nagegaan of de informatie die we tot nu toe verzameld hadden, juist was. We hebben dit vooral gedaan door het raadplegen van experts. Door meerdere bronnen te raadplegen is de informatie betrouwbaarder geworden. Verder hebben we bij deze experts aanvullende informatie ingewonnen, zoals randvoorwaarden waarbinnen de mogelijkheden van hergebruik kostenbesparend zijn. Tenslotte hebben we voor de diverse mogelijkheden geprobeerd te achterhalen hoeveel kosten ermee bespaard kunnen worden. Dit laatste bleek niet voor alle mogelijkheden makkelijk te zijn, omdat er over sommige mogelijkheden nog weinig bekend is. Neem bijvoorbeeld het hergebruiken van daktuinsubstraat. Naar verwachting is het gemakkelijk te verwijderen, zeven, voorzien van extra voeding en weer aan te brengen. Omdat er echter nog erg weinig praktijkervaring is met het hergebruiken van dit materiaal is het erg lastig om een indicatie te geven van de kostenbesparing. Hierbij kan enkel de verwachting uitgesproken worden dat het hergebruik kosten bespaard. Hier zal aanvullend onderzoek nodig zijn. Zoals in paragraaf 2.3.1 al is beschreven, hebben we drie onderdelen verder uitgewerkt, namelijk: bomen, betonnen verhardingsmateriaal en natuursteen verhardingsmateriaal.

2.4.2. Bomen Voor het onderdeel bomen onderscheiden we vier mogelijkheden. Voor elke mogelijkheid hebben we onderzocht wat de randvoorwaarden zijn en hoeveel ermee bespaard kan worden. Hieronder volgt per mogelijkheid een kort verslag van het onderzoeksproces. Handhaven Het laten staan van de boom is een eenvoudige manier van hergebruik van de boom in het nieuwe plan. De reden om een boom te laten staan is onder andere de waarde die de boom heeft voor zijn omgeving of voor bepaalde belanghebbenden. In het handboek gaan we daarom in op deze waarde, hoewel we die niet bij de directe kostenbesparing rekenen. Hiervoor hebben we onder andere gebruik gemaakt van de taxatiemethode van de Nederlandse Vereniging van Taxateurs van Bomen. De directe kostenbesparing van het laten staan van een boom is overigens moeilijk te berekenen. Het laten staan van de boom kost niets, met uitzondering van de kosten voor maatregelen die getroffen moeten worden om de boom (tijdens de werkzaamheden) te behouden. Deze kosten zijn erg projectspecifiek en daarom moeilijk te vangen in een voorbeeld. We laten het aan de lezer over om dit toe te passen op zijn of haar eigen project en hiervoor zelf de kostenbesparing te berekenen. Verplanten Vanuit het interview met BSI Bomenservice hadden we al een goed beeld gekregen van de mogelijkheid om bomen te verplanten. Veel randvoorwaarden zijn in dit gesprek al naar voren gekomen. In een eerder onderzoek, dat we gedaan hebben tijdens de opleiding, hebben we ook andere partijen gesproken over het verplanten van bomen. We hebben deze informatie gebruikt om de betrouwbaarheid te vergroten. Verder zijn de kosten van het verplanten van bomen aan bod gekomen. Ook dit hebben we gecontroleerd bij een andere expert op het gebied van boomverplantingen. Om de kostenbesparing te kunnen berekenen moeten we alleen nog de kosten voor het verwijderen van de oude boom en herplanten van een nieuwe boom bepalen. De eerste vraag die hierbij van belang is, luidt: “Welke kosten worden wel meegenomen en welke niet?” We hebben er voor gekozen om alleen de directe kosten mee te nemen, dus het verwijderen 28

van de oude boom en het aanschaffen en planten van de nieuwe boom. De waarde van de boom voor zijn omgeving bijvoorbeeld hebben we hier niet meegenomen in de berekening, omdat dit een subjectieve waarde is. Verder hebben we de afvoer van het hout niet meegenomen in de berekening omdat er veel mogelijkheden zijn om het kosteloos af te voeren. In de tweede plaats moet bepaald worden waar we het verplanten mee vergelijken. Planten we een boom terug in dezelfde maat als de bestaande boom of kiezen we bijvoorbeeld voor het terugplanten van een boom in de maat 20-25? We hebben ervoor gekozen om beide situaties te laten zien. In de eerste situatie wordt de waarde van de boom voor zijn omgeving wel indirect meegenomen, omdat een boom van dezelfde maat(dus van vergelijkbare waarde) wordt teruggeplant. Vindt de lezer de waarde van de boom niet belangrijk en wil hij een kleinere boom terugplanten, dan is voor hem de tweede situatie van toepassing en kan hij daar zien welke kostenbesparing behaald kan worden. We hebben in de voorbeeldberekening gekozen voor de maat 20-25 omdat dit een maat is die veel gebruikt wordt als vervanging voor grote bomen. Indien gewenst kan de lezer zelf de prijs voor een andere maat invullen en zo de project specifieke kostenbesparing berekenen. Kappen en omvormen Naast het hergebruiken van bomen in hun oorspronkelijke vorm(laten staan of verplanten) is het ook mogelijk om ze te verwerken tot andere producten die gebruikt kunnen worden in het project. Allereerst wordt de mogelijkheid bekeken om het hout van vrijgekomen bomen te verwerken tot terreinmeubilair en andere inrichtingselementen. In het verkennend onderzoek zijn we erachter gekomen, dat dit niet alleen in hobbymatige sfeer gebeurd, maar ook wordt toegepast in het type projecten waar we ons in dit onderzoek op richten. De precieze mogelijkheden, randvoorwaarden en te behalen kostenbesparing waren voor ons in eerste instantie nog niet duidelijk. Om hier achter te komen zijn we allereerst op zoek gegaan naar de randvoorwaarden voor het verzagen van bomen in het project. We hebben antwoord gezocht op vragen als: “Welke houtsoorten zijn geschikt voor deze toepassing?”, “Kunnen bomen direct verzaagd worden of moet het hout eerst drogen?” en “Wat is de levensduur van dergelijke elementen, ook met betrekking tot waterOnderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

en grondcontact?”. Verder hebben we onderzocht wat de kosten zijn van deze vorm van hergebruik. Ook hier speelt weer de vraag waar je het hergebruik mee vergelijkt. Waarmee moet je bijvoorbeeld een zitbank van bomen uit het project mee vergelijken. De ‘zelfgemaakte’ inrichtingselementen zijn namelijk uniek. Omdat de kosten erg projectspecifiek zijn en vooraf moeilijk te bepalen zijn, hebben we ervoor gekozen om de kostenbesparing voor dit onderdeel niet uit te drukken in geld. Wel hebben we beschreven waarmee de kostenbesparing kan worden bereikt. Ten slotte hebben we ons laten inspireren door de vele voorbeelden, zodat we een beeld hebben gekregen wat er allemaal gemaakt kan worden van bomen uit projecten. Recyclen Naast het verwerken van hout van bomen die vrijkomen in projecten tot terreinmeubilair kan het hout ook op andere manieren verwerkt worden. Denk aan verwerking tot houtsnippers of haardhout. Dit zijn meer bekende mogelijkheden van het hergebruiken van bomen. We gaan hier daarom in het handboek niet uitgebreid op in. Bovendien zijn de mogelijkheden om deze vorm van hergebruik toe te passen binnen een project niet groot.

fig. 2.1. Een boom omgevormd tot een picknicktafel

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

2.4.3. Betonnen verhardingsmateriaal Voor betonnen verhardingsmateriaal hebben we op basis van de verkregen informatie drie mogelijkheden onderscheiden. Herstraten Zoals gezegd is deze methode van hergebruik algemeen bekend. We weten dat het herstraten van betonstraatstenen op grote schaal wordt toegepast. Iemand binnen Loohorst(de opdrachtgever voor dit onderzoek) wees ons erop dat er bij hergebruik vaak ingeboet wordt op uitstraling en dat het daarom goed is om te bekijken of er binnen het project toepassingen te vinden zijn, waarbij esthetica een minder grote rol speelt. Denk hierbij aan het hergebruiken van betonstraatstenen uit het entreegebied voor een parkeerplaats op het achterterrein. Aanvullende informatie over de reden van het kwaliteitsverlies van betonstraatstenen en de mogelijkheid om ze toe te passen als verharding in de industrie of bij boeren hebben we gehaald uit gesprekken met partijen uit het werkveld. Verder liepen we tegen het probleem aan dat tegenwoordig steeds meer straatwerk machinaal uitgevoerd wordt. Dit in verband met de steeds strengere weten regelgeving. Volgens onze informatie op dat moment, was het niet mogelijk om hergebruikte betonstraatstenen machinaal te verwerken tot machinale pakketten. Na een zoektocht op het internet stuitten we op een innovatieve machine die speciaal ontwikkeld is om dit probleem uit de weg te ruimen. Daarop hebben we contact gehad met de ontwikkelaar van deze machine over de randvoorwaarden die gelden bij het inzetten van deze machine. Breken De begeleider vanuit Loohorst noemde het breken van betonstraatstenen tot menggranulaat als één van de mogelijkheden die interessant zouden kunnen zijn om nader te onderzoeken. Allereerst zijn we met een recyclingbedrijf in gesprek gegaan. We bedachten dat het misschien mogelijk zou zijn om betonstraatstenen aan te leveren en gelijk het benodigde menggranulaat retour te nemen. Op deze manier heeft de verwerker zekerheid op het gebied van levering en afname van het product. Naar ons inzien zou het mogelijk moeten zijn om op deze manier een kostenreductie te behalen. De verwerker bleek hier echter niet voor open te 29

staan. Omdat deze manier van werken niet mogelijk bleek zijn we ons gaan richten op verwerking binnen het project. Betonstraatstenen zouden dan ter plekke gebroken moeten worden tot betongranulaat. Voorwaarde hiervoor is echter dat er een puinbreker beschikbaar moet zijn die geschikt is voor kleinschalige projecten. Wij kenden enkel de enorme puinbrekers die in de bouwwereld op grote schaal ingezet worden. De inzet van deze machines is zeker niet rendabel in onze projecten. Tijdens een zoektocht op internet stuitten we echter op een klein model breker die speciaal ontwikkeld is voor kleinschalige toepassingen. De zogenaamde â&#x20AC;&#x2DC;Red Rhino Crusherâ&#x20AC;&#x2122;, een product uit Engeland. De fabrikant brengt de kostenbesparing die behaald kan worden door het op locatie breken van puin tot menggranulaat met behulp van deze machine duidelijk in beeld. De informatie hebben we gebruikt voor het berekenen van de mogelijk te behalen kostenbesparing doormiddel van een voorbeeldberekening. We hebben daarbij de informatie van de fabrikant kritisch onder ogen genomen. Ook hebben we in beeld gebracht vanaf hoeveel vierkante mater het op locatie breken van betonstraatstenen rendabel is. Nadat we alle vaste en variabele kosten duidelijk in beeld hadden, was het mogelijk om een formule op te stellen, waarmee de gebruiker voor zijn eigen situatie de precieze kostenbesparing kan berekenen. Het grote nadeel op dit moment is dat de machine in ons land nog niet te huur is. Wij zien hier in de toekomst echter volop mogelijkheden. Verven Het verven van verharding heeft over het algemeen een niet-professioneel imago. Na nader onderzoek blijkt er echter toch een coating te zijn die het beton ook bij intensief gebruik een langdurig hoogwaardige uitstraling geeft. Deze coating dringt namelijk diep in de ondergrond. Daarbij komt dat het gemakkelijk met een kwast, roller of verfspuit is aan te brengen en de kosten relatief laag zijn. Bovendien kan het beton op deze manier in korte tijd een compleet nieuwe uitstraling gegeven worden. Dit alles maakt deze methode zeer interessant. Wij zien hierin dan ook een volwaardig, kostenbesparend alternatief voor nieuwe bestrating.

fig. 2.2. Een kleine mobiele puinbreker: de Red Rhino Crusherâ&#x20AC;&#x2122;

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

2.4.4. Natuursteen verhardingsmateriaal We hebben gemerkt dat hergebruik van natuursteen in ons vakgebied nog weinig voorkomt. Op het moment wordt het meeste natuursteen verwerkt tot menggranulaat dat verwerkt wordt in wegfunderingen. Omdat over het hergebruik van natuursteen nog erg weinig bekend is, bestaat het onderzoek vooral uit het bedenken van nieuwe mogelijkheden die hergebruik bevorderen. Voor elke nieuwe mogelijkheid moet in de praktijk worden getoetst of het haalbaar is en of het kosten kan besparen. We hebben diverse experts op het gebied van natuursteen gesproken. Op basis van de verkregen informatie onderscheiden we drie mogelijkheden om natuursteen her te gebruiken. Opnieuw leggen Natuursteen in ongebonden fundering Deze mogelijkheid wordt al heel lang toegepast. Natuursteen heeft een lange levensduur. Dat betekent dat bestrating heel goed opnieuw gebruikt kan worden als bestrating. Er geldt echter een belangrijke randvoorwaarde, namelijk dat het natuursteen is gelegd in een ongebonden fundering. De bestratingselementen kunnen in dat geval goed opgenomen en hergebruikt worden. Deze bekende toepassing was ons al bekend en kwam ook naar voren uit de diverse interviews. Natuursteen in gebonden fundering Als het natuursteen niet gelegd is in een ongebonden fundering, maar in een cement- of betonfundering, wordt hergebruik lastiger. De laatste jaren wordt heel veel natuursteen in het beton gelegd. Denk aan de natuursteen pleinen die in veel binnensteden worden aangelegd. Bij het onderzoek van deze mogelijkheid staan twee vragen centraal: “Kunnen natuursteen tegels, die in een betonfundering liggen, opgenomen worden met behoud van de tegels?” en “Kan de betonfundering van het natuursteen worden verwijderd?”. Deze twee vragen moeten beantwoord worden om te bepalen of de mogelijkheid haalbaar is. Verder hebben we gekeken naar de randvoorwaarden waarbinnen dit mogelijk is en naar de kosten die dit proces met zich mee brengt. Veel partijen vinden de vraag hoe het materiaal van deze pleinen kan worden hergebruikt erg interessant. Niemand kan echter een afdoende antwoord geven. Experts op het gebied van natuurKostenbesparing door hergebruik van materialen

steen en betonbehandelingen spreken echter wel de verwachting uit dat het mogelijk is. Zeker het verwijderen van de betonresten van natuursteen, zou geen probleem moeten opleveren, hoewel dit wellicht erg arbeidsintensief is. In het handboek spreken we daarom de verwachting uit dat het mogelijk is om natuursteen met een betonfundering her te gebruiken als bestratingsmateriaal, maar dat hier nog nader onderzoek naar gedaan moet worden om te bepalen hoe dit mogelijk is. Om hergebruik van natuursteen als bestrating mogelijk te maken is het heel belangrijk om natuursteen op de juiste manier toe te passen. In het kort betekent dat: keien gebruiken voor de rijbaan in een zandfundering en tegels uitsluitend gebruiken voor voetgangersgebieden. Breken Ten slotte kunnen we natuursteen verhardingsmateriaal breken tot een ander product. Dit wordt momenteel al gedaan met kleine hoeveelheden natuursteen. Dit natuursteen wordt, samen met allerlei ander puin, gebroken tot menggranulaat. Wij verwachten echter dat het ook mogelijk is om natuursteen apart te houden en te breken tot een soort split. Dit ‘gebroken natuursteen’ zou dan bruikbaar moeten zijn voor allerhande toepassingen, zoals het vullen van schanskorven en als verhardingsmateriaal. We hebben dit onderzocht door antwoord te zoeken op de vraag welk product er ontstaat als natuursteen tegels gebroken worden. Dit blijkt vooral soortafhankelijk te zijn.

fig. 2.3. Vooral natuursteen keien zijn goed her te gebruiken

2.5. Gegevens verwerken We hebben nu een grote hoeveelheid informatie verzameld over allerlei mogelijkheden om met hergebruik van materialen kosten te besparen. Deze informatie willen we ook bruibaar maken voor het werkveld. Het idee is ontstaan om dit te doen door middel van een handboek, dat moet dienen als een ‘inspiratieboek’, zoals beschreven wordt in paragraaf 2.3.2. Het boek is als los document bij dit verslag gevoegd. >> Bijlage 5: AFVAL of WINST?

Het onderzoek naar de mogelijkheden om kosten te besparen is nu afgerond. In deze paragraaf wordt beschreven hoe de onderzoeksresultaten verwerkt zijn in een handboek voor de beroepspraktijk.

Indeling afstemmen op doelgroepen Dit inspiratieboek is bedoeld voor mensen uit het werkveld die te maken krijgen met herinrichtingsprojecten. Daarbij is het van belang dat van tevoren bekend is welke materialen er precies vrijkomen. Vervolgens moet de lezer kunnen zien wat hij met de materialen kan doen. Het handboek wordt dan gebruikt vanuit het oogpunt van de vrijkomende materialen. Er zullen echter ook lezers zijn die het handboek gebruiken vanuit het oogpunt van de eindproducten. Een ontwerper heeft bijvoorbeeld te maken met een project waarin een grondkering moet komen en vraagt zich af welke materialen hij daarvoor kan gebruiken. In deze situatie moet het handboek ook bruikbaar zijn, aangezien ontwerpen met hergebruik volgens ons één van de sleutels voor succes is. We hebben besloten om de gegevens te rangschikken naar vrijkomend materiaal. Dit is dus afgestemd op de lezer die werkt vanuit de beschikbare vrijkomende materialen. Doordat gebruik gemaakt wordt van korte duidelijke titels, overzichtelijke tekeningen en ander beeldmateriaal, zal echter ook snel duidelijk worden wat er met het vrijkomend materiaal gemaakt kan worden. Bovendien wordt per vrijkomend materiaal een overzicht gegeven van de mogelijkheden die er zijn. Indeling handboek Voor lezers die het handboek voor het eerst lezen zal duidelijk gemaakt moeten worden hoe dit handboek tot stand is gekomen. Daarom wordt allereerst in de inleiding kort ingegaan op het onderzoek dat ten grondslag ligt van het handboek. Het is als het ware een korte samenvatting van dit onderzoeksverslag. Vervolgens is het belangrijk om aan te geven hoe de mogelijkheden van hergebruik die in het hand-

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

boek zijn beschreven tot succes kunnen leiden. Dit willen we doen aan de hand van een essay. In dit essay wordt beargumenteerd waarom hergebruik in het algemeen succesvol kan zijn. Ook worden algemene randvoorwaarden gegeven waarbinnen de mogelijkheden kostenbesparend kunnen zijn. Op deze manier willen we lezers enthousiast maken voor hergebruik, overtuigen van de mogelijkheid om er kosten mee te besparen en aanzetten tot creativiteit om het handboek echt te gebruiken als inspiratieboek. We hopen namelijk dat de lezers zelf op nader onderzoek uitgaan met de informatie die wij hen aanreiken. Zo kunnen de mooiste ideeën en de meest succesvolle vormen van hergebruik ontstaan. Na de inleiding en het essay volgt de kern van het inspiratieboek: de beschrijving van de mogelijkheden om kosten te besparen met hergebruik. De beschrijving van de mogelijkheden wordt ingedeeld aan de hand van een zestal hoofdgroepen. Binnen deze hoofdgroepen worden de verschillende materialen beschreven. Voor elke materiaal worden één of meerdere mogelijkheden gegeven.

Verder is een hoofdgroep toegevoegd over gescheiden afvalinzameling. Dit onderwerp beschrijft geen vorm van hergebruik binnen een project, maar is wel interessant om kosten mee te besparen. We hebben er daarom voor gekozen om dit ter inspiratie als laatste hoofdgroep in het handboek te verwerken. Om de hoofdgroepen duidelijk van elkaar te onderscheiden is ervoor gekozen om elke hoofdgroep te koppelen aan een sprekend beeld met een bijbehorende kleur. De kleuren zijn verwerkt in de opmaak van het handboek. Hierdoor is het handboek overzichtelijk en is het mogelijk om snel bepaalde informatie op te zoeken.

Hoofdgroepen De informatie in het inspiratieboek wordt opgedeeld in zes hoofdgroepen: - Grondwerk - Verhardingen - Beplanting - Terreinmeubilair - Daktuinproducten - Gescheiden afvalinzameling In deze zes groepen vallen de mogelijkheden waarmee kosten bespaard kunnen worden. De groepen komen niet geheel overeen met de indeling van de lijst van materialen, die opgesteld is in de verkennende fase. Producten met betrekking tot terreinafwatering zijn moeilijk her te gebruiken en zijn niet kostenbesparend. Daarom komt deze hoofdgroep niet terug in het handboek. Van de verschillende materialen, die in de lijst opgenomen waren, komen de belangrijkste terug in het gedeelte over terreinmeubilair. De materialen hout, staal en beton worden behandeld aan de hand van meubilair van dat materiaal. De daktuinproducten worden in een aparte hoofdgroep beschreven. Kostenbesparing door hergebruik van materialen

2.6. Toepassen op casusproject 2.6.1. Beschrijving bestaande situatie

Om de bruikbaarheid van het onderzoek in de praktijk te toetsen wordt deze toegepast op een casusproject. Hiervoor is het centrumgebied van Ermelo genomen. Het is de bedoeling dat dit gebied heringericht wordt. Inmiddels is er een nieuw plan gemaakt dat bij publicatie van dit onderzoek in de aanbestedingsfase zit. Voor deze casus is het plan zoals dat op een bijeenkomst op 5 maart 2013 gepresenteerd is, als uitganspunt genomen. Omdat het hier gaat om een schetsontwerp is het goed mogelijk dat dit plan afwijkt van het definitieve plan. Voor de casus is dit echter niet zozeer van belang. Allereerst zullen de bestaande situatie en het nieuwe plan beschreven worden. Daarna zal de informatie uit het onderzoek worden gebruikt om het plan vanuit drie verschillende invalshoeken te bekijken. Eerst wordt het bestaande ontwerp beoordeeld vanuit de hergebruikgedachte. Vervolgens wordt bepaald welke materialen uit de huidige situatie in te passen zijn in dit ontwerp. Als derde wordt een nieuw ontwerp gemaakt, waarbij ontworpen wordt vanuit het hergebuiken van materialen. 34

Beschrijving Het casusgebied bestaat uit het voor auto´s afgesloten gedeelte van de stationsstraat,een winkelstraat en het Pauwenplein, een besloten plein. De winkelstraat bestaat uit een brede hoofdroute in het midden, verhard met rode dikformaat straatbakstenen, die afwisselend begeleid wordt door leilindes en lindes die in een conische vorm gesnoeid zijn. Met deze bomen wordt het doorgaande verkeer op de hoofdroute in het midden en het winkelend publiek dat langs de etalages loopt, duidelijk van elkaar gescheiden. Verder zorgen de bomen ervoor dat de bovenetages van de winkels aan het zicht onttrokken worden. Het straatmeubilair, zoals lichtmasten, bankjes, afvalbakken, plantenbakken, poefjes en fietsbeugels is in de lijn van de bomen geplaatst zodat het niet overheerst. In het midden van de rijbaan bevindt zich een brede goot van betonklinkers met een lichte natuursteen toplaag en een lijngoot in het midden voor waterafvoer. Deze goot benadrukt sterk de lengte van de straat. Deze lengte wordt onderbroken door dwarse lopers van keiformaat klinkers begeleid door banen met dezelfde lichte stenen die ook in de goot gebruikt zijn. De winkelstraat is afgesloten voor gemotoriseerd verkeer. Alleen ’s morgens is de straat toegankelijk voor bevoorrading van de winkels. Beoordeling Doordat de bomen bestaan uit één hoofdsoort ontstaat een eenheid, dat zorgt voor een rustig beeld. Ook het feit dat de bovenverdiepingen van de winkels, door de leibomen deels uit het zicht onttrokken worden, zorgt voor rust. Het nadeel hiervan is, dat sommige winkels zelf ook minder goed zichtbaar zijn voor het winkelend publiek. De ruimte voor terrasjes is beperkt, omdat de ‘rijbaan’ veel ruimte in neemt. Op dit moment is het eigenlijk alleen op het plein mogelijk om terrasjes te situeren. Verder zijn de hoofdroute en de ruimte langs de etalages op dit moment heel duidelijk aparte ruimtes, die van elkaar gescheiden worden door een lijn van bomen en terreinmeubilair.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

fig. 2.4. Huidige inrichting van winkelstraat

fig. 2.5. Huidige inrichting van plein in winkelstraat

fig. 2.6. Leibomen brengen rust aan door afscherming van bovenverdieping

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

2.6.2. Beschrijving nieuw plan In het nieuwe plan komen twee brede wandelstroken, verhard met straatbakstenen, langs de gevels van de winkels. Hierdoor loopt het winkelend publiek langs de etalages van de winkels. Er is geen scheiding meer van voetgangers, fietsers en bevoorradingsverkeer. In het midden komt een brede natuursteen loper waar zitgelegenheid, bomen en overig terreinmeubilair geconcentreerd worden. Hierdoor komt er meer zitgelegenheid en minder scheiding tussen de winkels en de winkelstraat. Tussen het natuursteen en de verharding van straatbakstenen komt een brede natuursteen band waarlangs een smalle lijngoot loopt die zorgt voor waterafvoer. In dit nieuwe plan wordt geko-

zen voor bomen die vrij uitgroeien in plaats van vormbomen. Deze bomen zorgen voor schaduw op de terrasjes en geven een natuurstelijker, minder statisch beeld.

fig. 2.7. Sfeerbeeld van nieuwe inrichting

fig. 2.8. Referentiebeeld van nieuwe inrichting

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

2.6.3. Nieuw plan onder de loep In deze paragraaf zullen we eerst kijken hoe de ontwerper omgaat met bestaande materialen. Vervolgens bezien we het materiaalgebruik van de ontwerper in het kader van hergebruik. Omgaan met bestaande materialen In het nieuwe ontwerp zoals dat er nu ligt, wordt helemaal geen hergebruikt toegepast. Alle materialen vanuit de bestaande inrichting worden afgevoerd, zodat er met een ‘schone lei’ kan worden begonnen met de nieuwe inrichting. Bomen Omdat er bij de bomen gekozen wordt voor grote, vrij uitgroeiende bomen in plaats van vormbomen in de oude situatie, is het verklaarbaar dat deze niet voor hergebruik in aanmerking komen. Op zichzelf zouden vormbomen echter erg goed verplant kunnen worden. We komen hier in paragraaf 2.6.5. op terug. Terreinmeubilair Voor een aantal inrichtingselementen is het begrijpelijk dat ze niet in een nieuw plan worden hergebruikt. Bijvoorbeeld gemetselde plantenbakken en muurtjes, gammele houten bankjes, gegalvaniseerde fietsbeugels van een afwijkend model als standaard gebruikt wordt in deze straat en betonnen poefjes met een grindstructuur. Deze elementen hebben niet de gewenste hoogwaardige uitstraling en zorgen voor verrommeling in het straatbeeld. Daarbij komt dat ze geen hoge waarde vertegenwoordigen. Bovendien zijn diverse elementen in slechte staat. Het overige terreinmeubilair daarentegen vormt samen een duidelijke eenheid, de vorm is niet al te zeer verouderd en het is in goede staat. Het gaat hier om fietsbeugels, lichtmasten, bankjes en afvalbakken. Op het eerste gezicht zien ze er gebruikt en verouderd uit. De reden hiervoor is dat de zwarte coating is beschadigd waardoor het gegalvaniseerde staal op een aantal plekken duidelijk zichtbaar is. Het is echter goed mogelijk om deze elementen tegen relatief lage kosten weer op te nappen tot producten die er als nieuw uitzien. Ook de gietijzeren boomroosters die her en der zijn gebruikt, zijn zeer geschikt voor hergebruik. Hier wordt nader op ingegaan in paragraaf 2.6.4.

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Verharding Net als voor het terreinmeubilair geldt ook voor de verharding dat het voor bepaalde materialen verklaarbaar is dat de ontwerper er niet voor kiest om ze her te gebruiken. De witte betonstraatstenen met een natuursteen toplaag bijvoorbeeld hebben een verouderde uitstraling en zijn erg opvallend, zodat ze in een nieuw plan niet gemakkelijk in te passen zijn. De straatbakstenen daarentegen zijn door hun lange levensduur zeer geschikt voor hergebruik. Ze zouden een goed alternatief kunnen vormen voor de nieuwe verharding van straatbakstenen die in het nieuwe plan wordt toegepast. Materiaalgebruik Vanuit het oogpunt van hergebruik wordt vooral gekeken of de materialen die toegepast worden in het plan, in de toekomst her te gebruiken zijn. Natuursteen Over het algemeen wordt er in openbare gebieden voor gekozen om natuursteen in een gebonden fundering(bijv. cement) te leggen. Dit maakt het mogelijk om relatief dun materiaal te gebruiken. De stevige fundering zorgt ervoor dat de kans op verzakking erg klein is. Het voordeel van de mogelijkheid om dun materiaal toe te passen zijn de lage investeringskosten, doordat beton in verhouding veel goedkoper is als natuursteen. Het grote nadeel is dat natuursteen in een gebonden fundering vrijwel niet van de funderingslaag gescheiden kan worden, waardoor de mogelijkheden voor hergebruik erg beperkt zijn. Op dit moment wordt het meeste vrijkomende natuursteen gebroken tot menggranulaat en gebruikt als funderingsmateriaal. Als een gebied dus op de schop moet, omdat er bijvoorbeeld kabels en leidingen moeten worden gegraven, gaat de waarde van het natuursteen in één keer vrijwel verloren. Dit is erg jammer, want natuursteen is een materiaal met een zeer lange levensduur, waardoor het op zichzelf zeer geschikt is voor hergebruik. Dit geld echter niet voor (Aziatisch) Chinees Hardsteen. Dit materiaal is slecht her te gebruiken, doordat het gevoelig is voor krassen en erg snel versplinterd bij het verwijderen. Gebruik van dit materiaal wordt dan ook sterk afgeraden. Om in te spelen op de mogelijkheden voor hergebruik in de toekomst bevelen wij aan om het natuursteen in een zandfundering te leggen. Vooral voor het voetgangersgebied(loper in het midden) 37

is dit zeer goed mogelijk. Afhankelijk van het soort materiaal moet er dan wellicht gekozen worden voor een dikkere kei of tegel. Dit kan afgestemd worden met de fabrikant of leverancier van het natuursteen. Ook de banden kunnen in een zandfundering geplaatst worden mits ze voldoende groot gedimensioneerd zijn. Een steunrug van schraalbeton is geen probleem, omdat deze bij hergebruik vrij eenvoudig verwijderd kan worden. Nadeel van het toepassen van dikker materiaal in een zandfundering zijn de hogere investeringskosten. Deze kunnen echter ruimschoots terugverdient worden bij het hergebruiken van het materiaal bij de volgende herinrichting. Straatbakstenen Zoals al eerder aan bod gekomen is, hebben straatbakstenen een erg lange levensduur, waardoor ze zeer geschikt zijn voor hergebruik. Met het oog op hergebruik is de keuze voor straatbakstenen als verhardingsmateriaal daarom een goede keuze. Bomen Ook bij de keuze van bomen kan ingespeeld worden op de mogelijkheden voor hergebruik in de toekomst. Allereerst is het belangrijk om ervoor te zorgen dat de boom bij de volgende herinrichting nog in een gezonde staat verkeerd. Om dit te bereiken, is het van belang om een goede groeiplaats met voldoende wortelruimte te maken. Dit zorgt ervoor dat de boom gezond blijft en bij de herinrichting als uitgangspunt van het nieuwe ontwerp genomen kan worden. Verder zorgt een goede groeiplaats ervoor dat de boom zijn groeikracht behoud, waardoor de kans op succes van het verplanten bij een herinrichting groter is. Om te voorkomen dat bomen in conflict komen met kabels en leidingen, waardoor de mogelijkheden voor machinaal verplanten beperkt zijn, is het de moeite waard om te bekijken of de kabels en leidingen in een apart, afgesloten tracĂŠ gelegd kunnen worden.

2.6.4. Hergebruik ingepast in nieuw ontwerp In deze paragraaf nemen we het nieuwe ontwerp als uitgangspunt en bekijken we welke materialen uit het bestaande plan hierin hergebruikt zouden kunnen worden. Verharding Zoals al eerder aangegeven zouden de nieuw aan te schaffen straatbakstenen in het nieuwe ontwerp, goed vervangen kunnen worden door het hergebruiken van straatbakstenen vanuit de bestaande inrichting. Door enkel de dikformaat stenen her te gebruiken wordt het ontwerp het meest gehandhaafd. Het is echter ook mogelijk om de dikformaten en keiformaten af te wisselen. De keiformaten, waarvan er minder vrijkomen, zouden bijvoorbeeld bepaalde plekken kunnen markeren. Als de straatbakstenen niet worden hergebruikt binnen het project kunnen ze verkocht worden. De mogelijkheden voor hergebruik van de lichtgekleurde betonstraatstenen in het nieuwe ontwerp zijn beperkt. Als er menggranulaat benodigd is, kan breken van de stenen tot menggranulaat een aantrekkelijk, kostenbesparend alternatief vormen voor het afvoeren van het materiaal. Boomroosters De conisch gesnoeide bomen in de bestaande inrichting, zijn voorzien van ronde, gietijzeren boomroosters. Deze roosters zijn van goede kwaliteit en gemakkelijk te verwijderen en opnieuw aan te brengen, waardoor ze geschikt zijn voor hergebruik. Hoewel in het nieuwe plan vierkante boomroosters worden voorgesteld, worden in een referentiebeeld ronde, gietijzeren boomroosters in natuursteenverharding toegepast. De hergebruikte roosters doen geen afbreuk aan de beoogde hoogwaardige uitstraling van het nieuwe plan. Omdat er maar een beperkt aantal roosters vrijkomt, zou het tekort aangevuld kunnen worden met vergelijkbare, nieuwe of gebruikte roosters. Zo ontstaat een uniform beeld. Lijngoten Ook de lijngoten in de bestaande inrichting zijn voorzien van een gietijzeren rooster, waardoor de hoogwaardige uitstraling behouden is gebleven. Hergebruik van deze goten zal wel een iets ander beeld opleveren als beoogd, omdat de oude goten

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

door hun grotere breedte, nadrukkelijker aanwezig zijn in het beeld. Om een kostenbesparing te realiseren, zonder grote wijzigingen aan te brengen in het ontwerp, is hergebruik van de lijngoten een goede optie. Lichtmasten De verlichtingsmasten uit de bestaande inrichting hebben een verouderde uitstraling en passen niet goed in het beoogde beeld van het nieuwe ontwerp. Het meest in het oog springende is echter de armatuur van de lamp. De mast is bij de meeste verlichtingselementen vergelijkbaar. Daarom is het goed mogelijk om de masten her te gebruiken en van een nieuw armatuur te voorzien. De masten kunnen worden gestraald en opnieuw worden gecoat, zodat de uitstraling van de masten weer als nieuw is. Bovendien kunnen ze in elke gewenste kleur gemaakt worden. In combinatie met een armatuur naar keuze past deze mast prima in het ontwerp. Voorwaarde is wel dat de armatuur op de oude mast bevestigd kan worden. Indien nodig kan een verbindingsstuk op maat worden gemaakt.

2.6.5. Ontwerp vanuit hergebruik Ten slotte geven we een alternatief voor het bestaande ontwerp, waarin we ontwerpen vanuit de hergebruikgedachte. We bekijken de mogelijkheden om de vrijkomende materialen uit de bestaande inrichting mee te nemen in het ontwerp. Om aan de wens van de opdrachtgever en belanghebbenden(winkeliers) tegemoet te komen, willen we min of meer de opzet van het nieuwe ontwerp handhaven. Dat betekent dat we de bomen en inrichtingselementen niet voor de gevels laten staan, maar evenals bij het nieuwe ontwerp een loper in het midden van de straat maken. Verder moet ook het alternatief een kwalitatief hoogwaardige uitstraling hebben, zoals die past in het centrum. Bomen Zoals al eerder aangegeven zijn de vormbomen uit de oorspronkelijke inrichting zeer goed te verplanten. Door hun compacte kroon blijft het wortelgestel ook compact. Hierdoor is het goed mogelijk om deze bomen machinaal te verplanten. Een eenvoudige methode waar relatief lage kosten aan verbonden zijn. In het huidige plan wordt uitgegaan van het aanplanten van vrij forse bomen. Hierdoor is het groen meteen nadrukkelijk aanwezig. We gaan er vanuit dat er in het nieuwe plan bomen in de maat 40-45 worden aangeplant. De vormbomen in de huidige inrichting hebben ook minimaal de maat 40-45. Hergebruik van deze bomen zou, volgens de informatie uit het handboek een besparing van ruim â&#x201A;Ź1.000,- per boom kunnen opleveren. Dit komt neer op ongeveer 50% van het totaalbedrag. In de huidige situatie zijn de leibomen voorzien van een stalen constructie waarlangs de takken geleid worden. Omdat de bomen zelf al dikke takken hebben gemaakt is het goed mogelijk om ze nu zonder constructie te plaatsen. Als de palen van de constructie ontbreken wordt ook het beeld meteen een stuk rustiger. Terreinmeubilair Van het terreinmeubilair uit de huidige inrichting is de zwarte coating beschadigd. Deze beschadigingen zijn opvallend doordat het gegalvaniseerde staal zichtbaar wordt. Als deze elementen worden gestraald en voorzien van een nieuwe coating, zullen ze er weer als nieuw uitzien. Voorwaarde is dat het materiaal geen grove beschadigingen zoals

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

deuken of diepe krassen heeft. Het wegwerken van deze beschadigingen is namelijk niet rendabel. Bepaalde elementen, zoals de verlichtingsmasten en afvalbakken zijn erg standaard en niet erg aantrekkelijk. Wij adviseren daarom om verlichtingsmasten te voorzien van een nieuw armatuur naar keuze. De mast zelf kan worden behandeld, zodat ze weer als nieuw zijn en qua kleur afgestemd zijn op de nieuwe situatie. Wij raden verder aan om de afvalbakken niet her te gebruiken, maar nieuwe elementen toegepast, die qua kleur en vorm bij de overige inrichtingselementen passen. Op deze manier blijft de hoogwaardige uitstraling van het plan gewaarborgd. De boomroosters kunnen hergebruikt worden, zonder dat een bijzondere behandeling vereist is. Omdat in de huidige situatie niet alle bomen voorzien zijn van een boomrooster, waardoor er maar een beperkt aantal vrijkomt, kan het tekort aan hergebruikte roosters aangevuld worden met nieuwe, vergelijkbare roosters. Zoals al eerder aangegeven zorgt het overige terreinmeubilair voor verrommeling in het straatbeeld, waardoor het aanbevolen wordt om deze elementen niet her te gebruiken. Ook is het waarschijnlijk niet mogelijk om ze te verkopen. De stenige materialen kunnen worden gebroken tot menggranulaat. Het overige materiaal kan gescheiden afgevoerd worden.

aan beide zijden van de loper, terwijl er in de bestaande situatie een enkele goot in het midden ligt, zouden de hergebruikte goten aangevuld kunnen worden met nieuwe, vergelijkbare goten. Ontwerp Afbeelding 2.6 laat een voorstel zien voor een ontwerp waarin hergebruik het belangrijkste ontwerpmiddel is. Door de leibomen, die karakteristiek zijn voor het centrum van Ermelo, verspringend aan te brengen ontstaan ruimtes waarin verschillende functies, zoals fietsparkeren en zitten een plek kunnen krijgen. De ruimtes kunnen groter worden gemaakt door meerdere leibomen achter elkaar aan dezelfde kant van de loper te plaatsen. De terrassen, die ook een plek krijgen op de loper, worden gemarkeerd door de lindes met een conische vorm. Zo ontstaat herkenbaarheid. Deze plekken kunnen ook door winkeliers gebruikt worden voor andere doeleinden. Bepaalde punten kunnen worden gemarkeerd door de andere boomsoorten, die aanwezig zijn in de huidige situatie(deze staan niet op de ontwerptekening).

Verharding Als de opzet van het bestaande plan gehandhaafd wordt, kunnen de twee routes langs de gevels verhard worden met dikformaat straatbakstenen in keperverband. Door de loper in het midden te verharden met keiformaat straatbakstenen in halfsteensverband worden de verhardingen met verschillende functies duidelijk onderscheiden. Dit onderscheid zou nog duidelijker kunnen worden gemaakt door tussen de verschillende verhardingen drie strekken van de lichte betonstraatstenen met natuursteen toplaag toe te passen. Door de stenen te reinigen, kunnen ze weer een aantrekkelijke uitstraling krijgen. Afwatering Afwatering zou net als in het bestaande plan kunnen plaatsvinden doormiddel van lijngoten aan de zijkant van de loper. Hiervoor zouden de lijngoten uit de bestaande inrichting goed kunnen worden hergebruikt. Aangezien er in het nieuwe inrichtingsplan gekozen wordt voor een dubbele lijngoot 40

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

Loper: Sbs, KF, halfsteens(hergebruik) Molgoot, lijngoot voorzien van 2 strekken bss met natuursteen toplaag aan beide zijden(hergebruik) Terrasmeubilair(nieuw) Lindes, gesnoeid in conische vorm(hergebruik)

Stoep winkel: Sbs, KF, halfsteens(hergebruik) Verlichtingmast(mast hergebruik+nieuw armatuur)

Lindes, leivorm(hergebruik)

Bankjes, staal, zwart gecoat(hergebruik)

Doorgaande. route, Sbs, DF, keperverband(hergebruik) Fietsenstandaards(hergebruik)

fig. 2.9. Voorstel ontwerp met hergebruik als belangrijkste ontwerpmiddel

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

3. Conclusies en aanbevelingen In dit derde hoofdstuk wordt een antwoord gegeven op de hoofdvraag van dit onderzoek: â&#x20AC;&#x153;Hoe kan bij herinrichtingsprojecten in de (semi)-openbare ruimte hergebruik van dode en levende materialen ingezet worden om ten opzichte van nieuwe aanschaf kosten te besparen?â&#x20AC;? Eerst wordt ingegaan op de vraag hoe hergebruik kan leiden tot kostenbesparing. Vervolgens wordt aangegeven hoe dit succesvol uitgevoerd kan worden. Aansluitend worden enkele aanbevelingen gedaan.

3.1. Conclusies Hoe kan hergebruik kosten besparen? Uit het onderzoek is gebleken dat de verschillende producten en materialen, die vrijkomen bij herinrichtingsprojecten, op diverse manieren her te gebruiken zijn. In veel gevallen is het mogelijk om het product direct her te gebruiken. Soms is het nodig om het product eerst schoon te maken of op te knappen. Ook zijn er diverse mogelijkheden om producten om te vormen, zodat ze bruikbaar zijn voor een andere toepassing. Niet al de vormen van hergebruik, die we gevonden hebben, zijn kostenbesparend. De kans op kostenbesparing is afhankelijk van veel factoren. Om er een paar te noemen: het soort materiaal, de kwaliteit van het materiaal, de situatie waarin het toegepast moet worden, etc. Verder hebben we gemerkt dat er nog weinig ervaring is met hergebruik en zeker met de kostenbesparing die dat met zich mee kan brengen. Daarom is het lastig om te bepalen hoeveel kosten bespaard kunnen worden met een bepaalde vorm van hergebruik. Wel zijn er algemene richtlijnen uit het onderzoek naar voren gekomen, die een indicatie geven van de kans op kostenbesparing. Besparing op afvoer, inkoop en transport Allereerst blijkt dat bij hergebruik vooral bespaard wordt op afvoer van oud materiaal en inkoop van nieuw materiaal en meestal op transport. Vaak is hergebruik echter arbeidsintensief, zodat de arbeidskosten hoger zijn dan wanneer geen hergebruik wordt toegepast. Hieruit kan geconcludeerd worden dat vooral die vormen van hergebruik kostenbesparend zijn, waarbij de afvoerkosten van het oude materiaal, de aanschafprijs van het nieuwe materiaal en/of de transportkosten erg 42

hoog zijn. Grote hoeveelheid In de tweede plaats geldt over het algemeen dat bij grote hoeveelheden de kans op kostenbesparing groter wordt. Korte lijnen Ten derde wordt de kans op kostenbesparing groter naarmate de weg waarlangs hergebruik plaatsvindt korter wordt. Dat wil zeggen dat in de meeste gevallen hergebruik het meest kostenbesparend is als het hergebruik van het materiaal binnen het project plaats vindt. Er wordt dan optimaal bespaard op de transportkosten. Bovendien valt het proces van hergebruik dan onder de verantwoordelijkheid van een beperkt aantal personen, zodat het relatief gemakkelijk te verwezenlijken is. Soms is het ook voordelig als het materiaal in een ander project van dezelfde opdrachtgever of aannemer hergebruikt wordt. Het grote voordeel hiervan kan zijn dat het materiaal zonder tussenopslag en zonder dat het in de weg ligt op een project eenvoudig naar een ander project kan worden verhuisd. Als het materiaal niet binnen dezelfde organisatie kan worden hergebruikt, is er de mogelijkheid om het te verkopen aan een derde partij. Is ook dit niet mogelijk, dan is gescheiden afvoer een optie, waar nog geld mee bespaard kan worden. Er geldt dus een bepaalde voorkeursvolgorde waarin hergebruik ingezet kan worden om kosten te besparen. Hoe is kostenbesparend hergebruik succesvol? Uit de interviews zijn dus veel producten naar voren gekomen, waarvan het aannemelijk is dat herOnderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

gebruik van deze materialen een kostenbesparing zullen opleveren. Het antwoord op de hoofdvraag van dit onderzoek - hoe hergebruik van materialen kostenbesparend kan zijn - bestaat echter meer uit de algemene randvoorwaarden van kostenbesparend hergebruik. Deze zijn eveneens uit de interviews naar voren gekomen. De randvoorwaarden zijn te vatten in één zin: “Je moet het willen, je moet het bedenken en je moet het reguleren.” Je moet het willen Allereerst is het belangrijk dat hergebruik niet wordt toegepast vanuit een moeten, maar vanuit een willen. Als het gezien wordt als een plicht, zal de kans op kostenbesparing afnemen. Of de mogelijkheid van hergebruik wordt te laat opgemerkt of er wordt niet genoeg energie ingestoken zodat er geen kostenbesparing kan worden bereikt. Als hergebruik echter vanuit het hart komt, zal men bereid zijn om energie te steken in het toepassen ervan, zodat kosten bespaard worden. Naast het voordeel van de kostenbesparing moeten alle andere voordelen van hergebruik in acht worden genomen. Zo verhoogt het de creativiteit van de ontwerper, de duurzaamheid van het project en het maatschappelijk draagvlak. Je moet het bedenken In de tweede plaats is het belangrijk dat hergebruik bewust wordt toegepast. Het moet niet aankomen op ‘toeval’: als tijdens uitvoering producten vrijkomen die hergebruikt kunnen worden, wordt nog gekeken naar een eventuele inpassing ervan. Er moet van tevoren bedacht worden wat met de vrijkomende producten gedaan wordt. Er moet als het ware mee ontworpen worden. Dan alleen wordt kostenbesparend hergebruik een succes. Om dit te bereiken moet voordat het ontwerpproces begint een goede inventarisatie gedaan worden. Hierbij wordt bepaald welke materialen waardevol zijn om her te gebruiken. Deze inventarisatie is erg belangrijk, aangezien de mogelijkheden van hergebruik erg situatieafhankelijk zijn. Vanzelfsprekend is voor deze inventarisatie een goede materiaalkennis vereist. Het is namelijk belangrijk om in te zien hoe een product zich leent voor hergebruik. Zeker bij levend materiaal is kennis onmisbaar. Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Je moet het reguleren Tenslotte is het zeer belangrijk dat het toepassen van hergebruik gereguleerd wordt. Dit is de koppeling naar de praktijk. Omdat hergebruik niet standaard is moet er extra duidelijk gemaakt worden wat er moet gebeuren. Daarom moet op tekening worden aangeven welke materialen op welke manier worden hergebruikt. Ook moet het worden verwerkt in het bestek of in een werkomschrijving. Verder moet het uitvoerend personeel goed op de hoogte worden gesteld, zodat alles loopt zoals gepland. Op die manier wordt ervoor gezorgd dat de hergebruikactie ook daadwerkelijk kostenbesparend is. Deze drie aspecten, het willen, het bedenken en het reguleren kunnen hergebruik tot een succes maken. Het succes hangt dus niet in de eerste plaats af van de producten die vrijkomen, maar van de drijfveer van de ontwerper en andere betrokken personen. Je moet hergebruik zelf tot een succes maken door actief mee te denken over mogelijkheden. Om deze reden zijn de resultaten verwerkt in een inspiratieboek, dat lezers moet aanzetten tot creativiteit. Hoe is het onderzoek toepasbaar in de praktijk? Door het toepassen van de onderzoeksresultaten op een casusproject zijn we erachter gekomen dat het inspiratieboek een goed hulpmiddel is om ideeën op te doen over het toepassen van hergebruik in een project. Een zorgvuldige inventarisatie aan het begin van het proces blijkt noodzakelijk te zijn om hergebruik in het proces mee te kunnen nemen. Verder hebben we gezien dat hergebruik ook goed toepasbaar is bij een herinrichting waarin een hoogwaardige uitstraling wordt nagestreefd. Aan de hand van de informatie uit het inspiratieboek is een bestaand plan bekritiseerd, zijn alternatieven aangedragen en is een nieuw plan gemaakt vanuit het oogpunt van hergebruik. Het inspiratieboek blijkt hierbij een erg handig hulpmiddel te zijn.

3.2. Aanbevelingen Meer samenwerking tussen disciplines De meest interessante mogelijkheden van hergebruik zijn ontstaan door informatie van verschillende disciplines met elkaar in verband te brengen. Binnen het vakgebied zijn veel experts, die allen een bepaalde kennis, ervaring en creativiteit bezitten. Door deze disciplines samen te laten werken, zullen meer mogelijkheden ontstaan om met hergebruik van materialen kosten te besparen. Bij het gebruiken van de informatie uit het handboek, is het daarom ook raadzaam om aanvullende informatie bij experts te verzamelen, zodat optimaal gebruik gemaakt wordt van een bepaalde mogelijkheid.

keien, die in een zandbed gelegd kunnen worden in plaats van natuursteen tegels. Denk ook eens na over een andere bevestigingsmethode voor hout bijvoorbeeld. En zo zijn er tal van voorbeelden te noemen, wat overigens een onderzoek op zichzelf waard is. We krijgen hier te maken met het cradleto-cradle principe.

Natuursteen Vooral de mogelijkheden van hergebruik van natuursteen zijn nogal beperkt terwijl er in de toekomst wel veel natuursteen vrij zal komen. In de huidige situatie zal al dat natuursteen gebroken worden tot menggranulaat. Wellicht kunnen er echter meer kosten bespaard worden als het natuursteen hergebruikt kan worden voor een meer hoogwaardige toepassing. Daarom vinden wij dat er meer onderzoek moet plaatsvinden naar de mogelijkheden voor hergebruik van natuursteen. Allereerst is de vraag interessant hoe natuursteen tegelverharding hergebruikt kan worden als nieuw bestratingsmateriaal. Hierbij zal het grootste vraagstuk zijn hoe de tegels opgenomen kunnen worden zonder dat de tegels kapot gaan. Verder is het interessant om te onderzoeken of het natuursteen gescheiden kan worden van de betonresten na het breken. Als dit mogelijk is kan het natuursteen verwerkt worden tot siersplit. Hergebruikvriendelijk ontwerpen Dit onderzoek richt zich op de mogelijkheden van hergebruik van producten die vrijkomen uit projecten. Uit het onderzoek blijkt dat er verschillende producten zijn die lastig zijn her te gebruiken vanwege de manier waarop ze toegepast zijn. Zo is natuursteen goed her te gebruiken, maar niet als het in een betonfundering is gelegd. De hergebruikmogelijkheden van hout zijn ook divers, maar de bevestiging door middel van schroeven maakt het vaak lastig. Daarom adviseren wij om bij het toepassen van nieuwe materialen na te denken over de mogelijkheden van hergebruik in de toekomst. Gebruik bijvoorbeeld meer natuursteen 44

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

4. Reflectie In dit laatste hoofdstuk wordt gereflecteerd op het onderzoek. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in het proces en de inhoud. Bij het onderdeel proces, wordt gereflecteerd op het verlopen van het onderzoeksproces en de keuzes die we daarin gemaakt hebben. Bij de reflectie op de inhoud gaan we in op wat we inhoudelijk hebben geleerd van het project.

4.1. Reflectie op proces Onderzoeksschema Bij de start van het onderzoek hebben we ervoor gekozen om het onderzoeksproces vast te leggen in een schema. Hierin zijn de verschillende stappen die genomen moeten worden, duidelijk in beeld gebracht. Ook wordt kort aangegeven wat de resultaten van de verschillende fases moeten zijn. Enerzijds hebben we gemerkt dat dit schema ons heeft geholpen om overzicht te houden op het te volgen proces en de stappen die genomen moeten worden. Aan de hand van dit schema hebben we een globale planning opgesteld. Ook vormt het schema de basis voor de structuur in het onderzoeksverslag. Anderzijds is gebleken dat het schema een goed hulpmiddel is, om het onderzoeksproces aan anderen te kunnen uitleggen. Formuleren hoofdvraag We hebben ervoor gekozen om de hoofdvraag zorgvuldig te formuleren en uit te splitsen in een aantal begrippen. In het onderzoeksverslag is de vorming van de hoofdvraag uitgebreid beschreven. Dit heeft ons geholpen om het onderzoek duidelijk af te kaderen en alleen die informatie te verzamelen die van belang is voor het beantwoorden van de hoofdvraag. Twee eindproducten Al in de beginfase hebben we nagedacht over de vraag hoe de resultaten van het onderzoek bruikbaar gemaakt zouden kunnen worden voor het werkveld. Om dit mogelijk te maken hebben we ervoor gekozen om twee aparte eindproducten te maken. Enerzijds een handboek dat de belangrijkste informatie bevat, die verzameld is tijdens 46

het onderzoeksproces. Voor het werkveld is alleen deze informatie interessant. Daarnaast is er voor de opleiding een onderzoeksverslag gemaakt, waarin wordt toegelicht hoe de informatie uit het onderzoek is verkregen. Het onderzoeksproces en de gemaakte keuzes daarin, worden in dit verslag toegelicht. Onze ervaring met het werken aan twee verschillende eindproducten is positief. De producten kunnen toegespitst worden op de doelgroep, waardoor wordt voorkomen dat die overbodige informatie krijgt. Ook heeft het ons geholpen om overzicht te houden, omdat proces en resultaat duidelijk gescheiden worden. Handboek wordt inspiratieboek Bij de terugkoppeling op het vooronderzoek is ervoor gekozen om het handboek meer te zien als een inspiratieboek. Vooraf hadden we het idee om voor alle mogelijkheden de precieze kostenbesparing in beeld te brengen. Dit bleek niet realistisch te zijn. Wel worden de verschillende mogelijkheden en randvoorwaarden duidelijk in beeld gebracht. Deze informatie is veel meer geschikt als inspiratiebron voor de lezers. Ze zullen dan zelf moeten onderzoeken op welke manier de informatie uit het inspiratieboek toepasbaar is in hun situatie. Praktijkgericht onderzoek Het onderzoek is praktijkgericht. Dit betekent dat het grootste deel van de ingewonnen informatie uit het werkveld komt. Dit is gedaan door het houden van interviews en korte telefonische gesprekken met mensen uit de praktijk. Voor ons is deze vorm van onderzoek erg leerzaam gebleken, Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

omdat we als studenten nog relatief weinig praktijkkennis hebben. Mensen uit de praktijk zijn veel beter in staat om de haalbaarheid van bepaalde mogelijkheden te bepalen bijvoorbeeld. Zij komen in het werkveld dagelijks zaken tegen die een relatie hebben met ons onderzoek. Verder is gebleken dat het belangrijk is om informatie te controleren bij meerdere partijen. Hierdoor worden verbanden inzichtelijker en kan de betrouwbaarheid van verkregen informatie gecontroleerd worden. Interviews afnemen We hebben gemerkt dat het erg belangrijk is om bij het afnemen van interviews goed aan te geven waar het onderzoek zich op richt. Daarbij is het van belang om er voor te zorgen dat de kernbegrippen duidelijk zijn en dat het doel van het interview helder is. Zo hadden wij drie onderdelen beter kunnen toelichten.

Houding geïnterviewden Hergebruik van materialen wordt nog niet veelvuldig toegepast. Daarom waren wij niet alleen op zoek naar bestaande mogelijkheden, maar ook naar vernieuwende ideeën. Niet alle partijen dachten actief mee over wat in de toekomst mogelijk zou zijn. Er werd dan alleen ingegaan op mogelijkheden, die het bedrijf op dit moment toepast. Aan de andere kant hebben we tijdens de interviews gemerkt dat dit onderwerp leeft en aansluit bij het werkveld. Veel partijen lopen met vragen over hoe ze hergebruik meer toe kunnen passen in hun projecten. Dit geeft het belang van ons onderzoek aan.

Hergebruik binnen project Allereerst hadden we meer duidelijkheid moeten geven over de essentie van ons onderzoek, namelijk dat we de kostenbesparing willen bekijken van hergebruik bínnen een project. Er werd door verschillende geïnterviewden ingegaan op het verkopen van materialen of het inkopen van producten die ergens anders gebruikt zijn(bijvoorbeeld afvalhout van zagerijen). Dit zijn interessante voorbeelden, maar vallen buiten ons onderzoek. Ze zijn niet meegenomen in het onderzoek om de afkadering van de hoofdvraag in stand te houden. Kostenbesparing Verder hadden we bij sommige partijen beter aan moeten geven dat we op zoek waren naar vormen van hergebruik waar expliciet kosten mee bespaard kunnen worden. Bepaalde partijen gingen in op de mogelijkheden van het behouden van waardevolle objecten, ongeacht welke kosten daarmee gemoeid zijn. Hier waren wij echter niet naar op zoek. Buitenruimte Ten slotte was voor sommige partijen een uitleg van het begrip buitenruimte niet overbodig, zodat ze beter begrepen op welk vakgebied het onderzoek zich richt. Kostenbesparing door hergebruik van materialen

4.1. Reflectie op inhoud Weggenomen vooroordeel Allereerst heeft het onderzoek een vooroordeel bij ons weggenomen, namelijk dat bij hergebruik per definitie ingeboet wordt op kwaliteit en dat het daarom niet toepasbaar is in het werkveld. Binnen de randvoorwaarden blijkt hergebruik zelfs grote voordelen te hebben. We zijn enthousiast gemaakt voor hergebruik. Zelf toepassen in de toekomst Dit enthousiasme zorgt ervoor dat we hergebruik in de toekomst waar mogelijk zelf in de praktijk zullen toepassen. In het inspiratieboek proberen we de lezers te overtuigen van het succes dat behaald kan worden met hergebruik en ze aan te sporen om zelf creatief met hergebruik om te gaan. Zelf zijn we diep in het onderwerp gedoken en hebben we veel gesprekken gevoerd, waardoor het makkelijker is om hergebruik creatief in te zetten. Als we in de toekomst te maken krijgen met herinrichtingsprojecten, zullen we gemerkt of ongemerkt kijken of hergebruik een optie is. Andere kijk op inrichting Verder hebben we door dit onderzoek een andere kijk gekregen op het inrichten van de buitenruimte. De heersende gedachte is dat alles nieuw moet zijn om iets moois te kunnen maken. We zien echter dat dit niet het geval is. Ook met gebruikte materialen kan je een mooie inrichting maken. Allereerst is het mogelijk om gebruikte materialen op te knappen zodat de uitstraling vergelijkbaar is met die van nieuwe materialen. Verder moet worden afgevraagd of de kwaliteit van de inrichting bepaald wordt door de uitstraling van de losse objecten. Net na aanleg zal een verharding van nieuwe stenen er bijvoorbeeld strak uitzien. Is er dan echter sprake van hogere kwaliteit? Als het plan goed in elkaar zit, zullen gebruikte stenen geen afbreuk doen aan de kwaliteit van het plan. Bovendien zullen de gebruikers, voornamelijk leken op het gebied van terreininrichting, het niet opmerken dat de stenen zijn hergebruikt. Er is in de ontwerpwereld (en ook daarbuiten) sprake van een netheidscomplex, zoals één van de geïnterviewde het uitdrukt. Het idee bestaat dat alles er piekfijn en heel strak bij moet liggen om een hoog kwaliteitsniveau te halen. We hebben tijdens dit onderzoek gezien dat dit niet zo is.

Natuursteen Tenslotte was voor ons het onderdeel natuursteen erg interessant. Het blijkt dat er nog weinig bekend is over de mogelijkheden van hergebruik. Tegelijkertijd reageerden partijen vanuit het werkveld erg enthousiast op het feit dat wij hiernaar op zoek zijn, omdat ze inzien dat hergebruik van natuursteen interessant kan zijn om toe te passen. We hebben er daarom alles aan gedaan om te achterhalen wat de mogelijkheden zijn voor hergebruik van natuursteen dat in een gestabiliseerde fundering is gelegd. Tijdens deze zoektocht zijn we er echter achter gekomen dat er nog te weinig bekend is en te weinig nagedacht wordt over de mogelijkheden om een goede oplossing te formuleren. Dit is onder andere te weiten aan het feit, dat er op dit moment nog erg weinig natuursteen vrijkomt. Men gaat er pas over nadenken als grote hoeveelheden van het materiaal vrijkomen. Hier hebben we ons bij neer moeten leggen. We blijven echter nadenken over de mogelijkheden in de toekomst. Wellicht komt er een goede innovatie, die inspeelt op dit probleem.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Bronvermelding Websites - http://www.vkohogescholen.nl/kwaliteitszorg/praktijkgericht-onderzoek Geraadpleegd: 22 mei 2014 - http://nl.wikipedia.org/wiki/Hergebruik#Enkele_nadelen_van_hergebruik_zijn Geraadpleegd: 14 februari 2014 - http://nl.wikipedia.org/wiki/Recycling Geraadpleegd: 26 februari 2014 - http://www.encyclo.nl/begrip/recycling Geraadpleegd: 26 februari 2014 Persoonlijke bronnen - B&S Natuursteen B.V., Moerdijk, Benaderd: 28 mei 2014 - BSI Bomenservice, Baarn, Benaderd: 13 februari 2014 - Bureau Niche, Benaderd: 16 april 2014 - Carriere des Rochettes, Steengroeve, Bertrix, Benaderd: 7 mei 2014 - Handelskwekerij Viresco, Benaderd: 28 februari 2014 - Kersbergen VOF, Oude bouwmaterialen, Ameide(Zuid-Holland), Benaderd: 7 mei 2014 - Kleemzand International B.V., Emmen, Benaderd: 20 maart 2014 - Koninklijke Ginkel Groep, Benaderd: 6 maart 2014 - Lageschaar, Vaste plantenkwekerij, Benaderd: 20 februari 2014 - Michel Oprey & Beisterveld Natuursteen B.V., Benaderd: 1 mei 2014 - Plato Wood B.V., Arnhem, Benaderd: 14 februari 2014 - ST1 bestratingen, Purmer, Benaderd: 13 maart 2014 - Straalbedrijf Holland West B.V., Heerhugowaard, Benaderd: 20 maart 2014 - Van Werven, Oldebroek, Benaderd: 13 februari 2014 - VSB Groep B.V., Druten, Benaderd: 12 februari 2014 - Wissing, Nico. Tuin- en Landschapsontwerper, Benaderd: 14 maart 2014 Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s pag.11: http://www.tvbba.nl/buitenruimte/schoolplein/nggallery/thumbnails pag.29: http://3.bp.blogspot.com/-fOeUA2rYFa4/UdUa-9S2tyI/AAAAAAAAACU/Q1bveH_2rnQ/s1600/ DSCN4361.JPG pag.30: http://www.theconstructionindex.co.uk/public/assets/news_articles/2012/02/1328599832_ red-rhino-llh002d.jpg pag.31: http://www.vankemenadebest.nl/koopjeshoek/gebruikt Overige afbeeldingen: eigen fotoâ&#x20AC;&#x2122;s, 30 mei 2014 50

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

Bijlagen In dit onderzoeksverslag zijn de volgende bijlagen opgenomen: Bijlage 1: Lijst van materialen Deze bijlage bevat de lijst van materialen die vrij kunnen komen bij middelgrote herinrichtingsprojecten. Bijlage 2: Tabel mogelijkheden Deze bijlage bevat de tabel met de mogelijkheden van hergebruik per onderzocht materiaal uit de verkennende fase.

Bijlage 4: Tabel met opdeling in kansrijkheid Deze bijlage bevat de tabel waarin mogelijkheden die gevonden zijn in de verkennende fase opgedeeld worden in de drie categorieĂŤn van kansrijkheid. Bijlage 5: AFVAL of WINST? Deze bijlage bevat het handboek met de beschrijving van de mogelijkheden om met hergebruik van materialen kosten te besparen. Dit handboek is als los ingebonden document bij dit verslag gevoegd.

Bijlage 3: Interviewverslagen Deze bijlage bevat de verslagen van de acht interviews, die afgenomen zijn in de verkennende fase van dit onderzoek.

Onderzoeksverslag, Marc de Jager & Wilco Versprille

Kostenbesparing door hergebruik van materialen

AFVALof of WINST?