Download werkpakket (pdf - 38,4 MB) - Prosensols
Download werkpakket (pdf - 38,4 MB) - Prosensols
Download werkpakket (pdf - 38,4 MB) - Prosensols
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
2<br />
Dit <strong>werkpakket</strong>, bestemd voor jongeren vanaf 15 jaar, gaat over<br />
bodemerosie.<br />
De bedoeling is te begrijpen wat erosie precies is en welke mechanismen<br />
hierbij een rol spelen. De leerlingen krijgen inzicht over de schade die<br />
bodemerosie veroorzaakt en de maatregelen die kunnen genomen worden<br />
om erosie te beperken.<br />
Dit <strong>werkpakket</strong> wordt vergezeld van een PowerPoint-voorstelling met<br />
foto’s. Het bevat eveneens een verklarende woordenlijst met de definities<br />
van alle woorden die met een sterretje (*) worden aangeduid.<br />
Dit <strong>werkpakket</strong> bevat algemene informatie, aangevuld met meer wetenschappelijke<br />
uitleg, om dieper in te gaan op het fenomeen van erosie.<br />
Prettige ontdekkingsreis...<br />
BODEMEROSIE
INHOUDSTAFEL<br />
INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />
Deel I : Wat is erosie?<br />
1 - WAT IS EROSIE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
2 - DE VERSCHILLENDE VORMEN VAN EROSIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />
2.1 Intergeulerosie of fijnlagige erosie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />
2.2 Geulerosie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15<br />
2.3 Ravijnerosie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16<br />
3 - DE GEVOLGEN VAN EROSIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19<br />
Deel II : Hoe ontstaat erosie?<br />
4 - DE MECHANISMEN VAN EROSIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23<br />
4.1 Mechanismen die het losmaken van de bodemdeeltjes veroorzaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23<br />
4.2 Transport van de bodemdeeltjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25<br />
4.3 Sedimentatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25<br />
5 - DE NATUURLIJKE FACTOREN DIE BODEMEROSIE BEÏNVLOEDEN . . . . . . . . . . . . 27<br />
5.1 Neerslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
5.2 Bodemeigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />
5.3 Reliëf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
5.4 Bodembedekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
6 - MENSELIJKE ACTIVITEITEN BEVORDEREN EROSIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />
6.1 Landbouwpraktijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />
6.2 Niet-landbouwvoertuigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>38</strong><br />
6.3 Perceelsindeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>38</strong><br />
Deel III : Hoe erosie bestrijden?<br />
7 - EROSIEBESTRIJDINGSMAATREGELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
7.1 Landbouwkundige maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
7.2 Hydraulische ingrepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
7.3 Beredeneerde inrichting van het gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48<br />
BESLUIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />
VERKLARENDE WOORDENLIJST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54<br />
ANTWOORDEN VAN DE ACTIVITEITEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />
BIBLIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58<br />
BODEMEROSIE 3
4<br />
INLEIDING<br />
Bodemerosie is waarschijnlijk iets waar je niet helemaal mee vertrouwd<br />
bent maar waar je wel al van gehoord hebt. Misschien werd je reeds geconfronteerd<br />
met gevolgen van bodemerosie.<br />
Heb je nooit in jouw dorp of op televisie omvangrijke modderstromen op de<br />
weg gezien, die het verkeer hinderen? Aha, zie je wel, ik wist het!<br />
Je vraagt je af waarom ik je over dit alles aanspreek?<br />
Omdat erosie ernstige gevolgen heeft op ons milieu en op onze activiteiten<br />
en belangrijke schade kan veroorzaken.<br />
In de toekomst zal je misschien belangrijke beslissingen rond bodemerosie<br />
moeten nemen en hoe sneller je weet waarover het gaat, hoe beter je zal<br />
weten hoe je moet reageren.<br />
In Wallonië erodeert jaarlijks 893 000 ton sediment. Deze grond wordt<br />
grotendeels in de waterlopen afgezet! Dit komt overeen met een rij<br />
vrachtwagens gevuld met aarde van Brussel tot Parijs!<br />
In Vlaanderen zet zich jaarlijks 1 680 000 ton sediment af in de waterlopen.<br />
In het noorden van Frankrijk heeft het stroombekken van La Canche<br />
(1274 km²) in 5 jaar tijd, 350 000 ton bodem door erosie verloren.<br />
In dit <strong>werkpakket</strong> ontdekken we dit weinig gekende en toch zo belangrijk<br />
fenomeen.<br />
BODEMEROSIE
ACTIVITEIT 1<br />
(individueel)<br />
Beantwoord volgende vragen:<br />
Schrijf hieronder wat je over bodemerosie weet.<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
Heb je reeds erosie gezien, waar en wanneer?<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
6 BODEMEROSIE – Wat is erosie?
1. - WAT IS EROSIE?<br />
Bodemerosie is het loskomen en verplaatsen van bodemdeeltjes door<br />
verschillende (bewegende) natuurkrachten, hoofdzakelijk water en<br />
wind. Men spreekt dan van watererosie of winderosie.<br />
Wat is een bodem<br />
eigenlijk?<br />
De bodem is de bovenste laag<br />
van de aardkorst. De dikte ervan<br />
varieert van enkele centimeters<br />
tot meerdere meters.<br />
“De bodem is het resultaat van<br />
afbraak van organisch materiaal<br />
van plantaardige afkomst<br />
en van mineraal materiaal dat<br />
voornamelijk afkomstig is van<br />
het moedergesteente(*).”<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
Bodemerosie is dus een proces<br />
van aantasting van de bodem<br />
waarbij bodemdeeltjes losgemaakt,<br />
getransporteerd en vervolgens<br />
afgezet worden.<br />
Wanneer erosie belangrijk is en<br />
dikwijls optreedt, zal na lange tijd<br />
het reliëf veranderen.<br />
Een voorbeeld: de helling van een<br />
berg met een meer aan de voet<br />
ervan ondergaat erosie (Figuur 1).<br />
Door het erosieproces worden<br />
rotsdeeltjes van de berg losgemaakt<br />
en afgezet in het water.<br />
Langzamerhand wordt het meer<br />
opgevuld met sediment(*) en na heel<br />
lange tijd kan het meer verdwijnen.<br />
Geleidelijk aan verandert de vorm van de berg omdat grote hoeveelheden<br />
rotsdeeltjes werden getransporteerd. Dit mechanisme vindt plaats over<br />
miljoenen jaren.<br />
7
8<br />
Erosie vormt onder natuurlijke<br />
omstandigheden meestal geen probleem<br />
want de hoeveelheden aarde<br />
die jaarlijks getransporteerd worden<br />
zijn meestal gering, t.t.z. in de<br />
orde van een honderdtal kilo per<br />
hectare(*) (10 000 m²).<br />
Toch kan de mens erosie bevorderen<br />
als hij de bodem niet goed<br />
beheert. We spreken dan van<br />
bodemerosie van antropogene(*)<br />
oorsprong. Deze vorm van erosie<br />
kan tientallen tonnen bodem per<br />
hectare per jaar bedragen, het<br />
ecosysteem(*) in belangrijke mate<br />
verstoren en overstromingen en<br />
belangrijke modderstromen met<br />
zich meebrengen.<br />
Figuur 1 - Door bodemerosie wijzigt het reliëf.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
Wist je dat?<br />
Enkele miljoenen jaren geleden<br />
bereikten de Ardennen een hoogte<br />
van ongeveer 5000m. Dit is veel<br />
hoger dan de Mont-Blanc momenteel!<br />
Als gevolg van erosie is het hoogste<br />
punt er vandaag slechts 694m!<br />
Erosie wordt over het algemeen<br />
uitgedrukt in ton per hectare en per<br />
jaar. Men beschouwt dikwijls dat een<br />
verlies van bodem van 5 tot 10 ton<br />
per hectare en per jaar aanvaardbaar<br />
is. Indien het bodemverlies<br />
groter is, gaat de kwaliteit van de<br />
bodem snel achteruit.
Foto 1 - Bodemerosie kan overstromingen veroorzaken.<br />
Foto 2 - Bodemerosie uit zich eveneens<br />
in omvangrijke modderstromen.<br />
Erosie is een ernstig probleem omdat de bodem van groot belang is voor<br />
ons milieu en voor ons welzijn. De bodem stelt de mens in staat om<br />
voedsel te produceren, is het grootste koolstofreservoir ter wereld, vormt<br />
de landschappen die we bewonderen, draagt de infrastructuur en is een<br />
archief van menselijk erfgoed.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
9
10<br />
Wist je dat?<br />
In het “departement du Nord” te Frankrijk en in België,<br />
zijn grote oppervlaktes landbouwgrond ingenomen door<br />
bodems die we “Loess” noemen. Deze bodems hebben zich<br />
uit elders geërodeerde sedimenten gevormd die door de<br />
wind werden afgezet. Deze afzettingen kunnen een dikte<br />
van enkele tientallen meter bereiken.<br />
De holle wegen, die men op het platteland terugvindt, zijn het resultaat<br />
van erosie gedurende een honderdtal jaren.<br />
Holle wegen ontstaan<br />
doordat steeds op<br />
dezelfde plaats<br />
mens, paard en kar<br />
de helling op en af<br />
liepen waardoor de<br />
bodem losgemaakt<br />
werd. Het water<br />
concentreerde zich<br />
op deze plaats en<br />
veroorzaakte erosie.<br />
!<br />
OPGELET<br />
Foto 3<br />
In dit <strong>werkpakket</strong> bekijken we watererosie van nabij, deze erosie wordt<br />
veroorzaakt door water. Dit type erosie komt het meeste voor in onze<br />
regio’s.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?
ACTIVITEIT 2<br />
(individueel + groep + terrein)<br />
Ga op onderzoek in jouw buurt...<br />
Vraag aan vijf personen uit jouw omgeving (familie, buren, landbouwers, …)<br />
waaraan ze denken als je “erosie” zegt, wat ze over bodemerosie weten.<br />
Noteer hun antwoorden hieronder.<br />
Persoon 1<br />
Persoon 2<br />
Persoon 3<br />
Persoon 4<br />
Persoon 5<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
11
12<br />
Maak een samenvatting. Vul de tabel hieronder in naargelang de antwoorden<br />
die je hebt kunnen verzamelen. Noteer in de vakjes het aantal<br />
personen dat overeenkomt met de antwoorden.<br />
Antwoorden van 5 bevraagde personen tijdens jouw enquête<br />
Geen idee Enig idee Zeer goed<br />
idee<br />
Samenvatting van de klas: voor elke rubriek noteert men alle antwoorden<br />
van de klas.<br />
Antwoorden van bevraagde personen tijdens de enquête<br />
Geen idee Enig idee Zeer goed<br />
idee<br />
Teken een taartdiagram dat de antwoorden van de ondervraagde personen<br />
weergeeft. De leerkracht zal uitleggen hoe je dit moet doen.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?
Met de antwoorden die je bij punt 1 noteerde zal de leerkracht nagaan<br />
welke antwoorden het meest voorkomen wanneer men aan de mensen<br />
vraagt wat erosie is. Noteer hieronder deze antwoorden.<br />
Voorbeeld van wat meest zou kunnen voorkomen in de antwoorden:<br />
Erosie = wanneer er veel aarde in het dorp aanwezig is…<br />
✎ ..................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
✎ ..................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
✎ ..................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
✎ ..................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
✎ ..................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
13
14<br />
2. - DE VERSCHILLENDE VORMEN<br />
VAN EROSIE<br />
Er bestaan 3 vormen van erosie die de bodem kunnen aantasten en die<br />
men gemakkelijk kan herkennen op landbouwpercelen.<br />
Deze drie vormen van erosie zijn intergeulerosie, geulerosie en ravijnerosie.<br />
Hun aanwezigheid is afhankelijk van het reliëf, de graad van verdichting<br />
van de bodem en de structuur van de bodem (die we later zullen definiëren).<br />
De bewerkingen die de landbouwers uitvoeren op de percelen kunnen eveneens<br />
de vorm van erosie beïnvloeden.<br />
!<br />
De drie vormen van erosie vinden we niet<br />
stelselmatig op één en hetzelfde veld terug.<br />
2.1 Intergeulerosie of fijnlagige erosie<br />
Intergeulerosie komt op het ganse perceel nagenoeg op een gelijkmatige<br />
manier voor indien het perceel een effen en niet te sterk uitgesproken reliëf<br />
vertoont. Het water stroomt uniform de helling af en is niet geconcentreerd<br />
in geultjes.<br />
Foto 4 - Intergeulerosie treft het perceel gelijkmatig.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?
2.2 Geulerosie<br />
Geulerosie is het resultaat van het samenkomen van de afstroming(*)<br />
in kleine kanaaltjes. Deze worden geulen genoemd wanneer ze geen<br />
permanent karakter hebben. De gebruikelijke landbouwpraktijken, zoals het<br />
ploegen(*), kunnen de geultjes wegwerken. Het traject van de geulen wordt<br />
sterk beïnvloed door de doorgang van werktuigen en landbouwmachines<br />
evenals door lichte hoogteverschillen.<br />
Foto 5<br />
Het afstromende water heeft<br />
zich in “kanaaltjes” geconcentreerd<br />
die geulen vormen.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
De doorgang van landbouwwerktuigen<br />
heeft sporen<br />
gemaakt waarlangs het water<br />
afstroomt en geulen doet<br />
ontstaan.<br />
Foto 6 - Geul op een veld.<br />
15
16<br />
2.3 Ravijnerosie<br />
Ravijnerosie is een verdergaande (ergere) vorm van geulerosie. Over het<br />
algemeen zijn ravijnen minder talrijk dan geulen, maar wel veel spectaculairder.<br />
Hun diepte wordt bepaald door de diepte van de bodembewerking<br />
en door de dichtheid van de bodem. De ravijnen zijn zodanig groot en diep,<br />
dat zwaardere werken nodig zijn om ze weg te werken.<br />
Foto 7 - Ravijnerosie kan heel<br />
spectaculair zijn!<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
Waarom wordt<br />
de bodem<br />
bewerkt?<br />
De bewerking van de bodem<br />
leidt tot het losmaken van de<br />
bodem, zodat deze voldoende<br />
belucht is om de zaadjes en<br />
de plantwortels de kans te<br />
geven zich te ontwikkelen.
ACTIVITEIT 3<br />
(individueel)<br />
Welke vorm van erosie zie je op de foto’s?<br />
Foto 8<br />
Foto 10<br />
1<br />
3<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
1) .....................................................................<br />
...........................................................................<br />
...........................................................................<br />
2) ....................................................................<br />
...........................................................................<br />
...........................................................................<br />
Foto 9<br />
3) ....................................................................<br />
...........................................................................<br />
...........................................................................<br />
2<br />
17
18<br />
Foto 11<br />
5) ....................................................................<br />
...........................................................................<br />
...........................................................................<br />
Foto 13<br />
4<br />
6<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
4) ...........................................................................<br />
.................................................................................<br />
.................................................................................<br />
Foto 12<br />
5<br />
6) ...........................................................................<br />
.................................................................................<br />
.................................................................................
3. - DE GEVOLGEN<br />
VAN EROSIE<br />
Erosie heeft talrijke schadelijke gevolgen zowel op het perceel zelf<br />
waar erosie ontstaat als meer stroomafwaarts.<br />
Erosie veroorzaakt een verlies aan<br />
bodemmateriaal, organisch materiaal<br />
en meststoffen. Bijgevolg<br />
leidt erosie tot een vermindering<br />
van het beschikbare bodemvolume<br />
en een afname van de bodemvruchtbaarheid<br />
alsook tot een<br />
rendementsverlaging. In de meest<br />
extreme gevallen, zoals bij de vorming<br />
van ravijnen, is plaatselijk de teelt<br />
mislukt.<br />
Foto 15 - Modderstroom.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
Foto 14 - Erosie veroorzaakt omvangrijke<br />
schade op de velden.<br />
Erosie kan eveneens stroomafwaarts<br />
een impact hebben naast<br />
de percelen. Erosie veroorzaakt<br />
bijvoorbeeld modderstromen.<br />
19
20<br />
Foto 16 - De afzetting van modder<br />
verstoort het waterleven en het milieu.<br />
Het bodemmateriaal vult de<br />
waterlopen en neemt de plaats<br />
van het water in. De waterlopen<br />
kunnen buiten de oevers treden<br />
en tot ernstige overstromingen<br />
leiden.<br />
Foto 17 - Overstroming van een school.<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
Het sediment kan zich in de<br />
waterlopen afzetten zodat ze<br />
verzanden wat het waterleven<br />
verstoort en de waterkwaliteit<br />
verlaagt. De pesticiden(*) en de<br />
meststoffen die getransporteerd<br />
worden met bodemdeeltjes kunnen<br />
de waterlopen eveneens vervuilen.<br />
De getransporteerde fosfor en<br />
nitraat(*) dragen bij tot de eutrofiëring(*)<br />
van de waterlopen.
Foto 18<br />
Aarde verlaat het veld en …<br />
Foto 20<br />
… vervuiling en dichtslibben van<br />
de rivieren, en veroorzaakt zo …<br />
BODEMEROSIE – Wat is erosie?<br />
Samengevat...<br />
Foto 19<br />
… kan modderstromen op de weg<br />
veroorzaken. De modder kan<br />
dan leiden tot …<br />
Foto 21<br />
… ernstige overstromingen.<br />
21
4. - DE MECHANISMEN VAN EROSIE<br />
Allemaal goed en<br />
wel, maar hoe<br />
werkt erosie?<br />
Bodemerosie door water is een proces dat<br />
bestaat uit 2 fasen: het losmaken van<br />
bodemdeeltjes en vervolgens hun transport<br />
door het water.<br />
Wanneer de energie voor het transport van de bodemdeeltjes door het<br />
water niet meer voldoende hoog is, start een derde fase: de afzetting van<br />
de deeltjes, ook sedimentatie genoemd.<br />
4.1 Mechanismen die het losmaken van de bodemdeeltjes veroorzaken<br />
Bevochtiging<br />
Twee mechanismen kunnen de bodempartikels door bevochtiging losmaken:<br />
dispersie en desaggregatie.<br />
Een kluit aarde is opgebouwd<br />
uit samenhangende deeltjes die<br />
van elkaar kunnen gescheiden<br />
worden door een overmaat<br />
aan vocht. Wanneer water in de<br />
bodem dringt, zal het tussen de<br />
bodemdeeltjes die de aardkluit<br />
vormen, gaan zitten. Hierdoor<br />
breekt de aardkluit en wordt ze<br />
in kleinere partikels opgedeeld.<br />
Dit noemt men dispersie.<br />
Figuur 2<br />
Tijdens een onweer dringt het water op brutale wijze in de bodem, de<br />
lucht in de aardkluit wordt samengedrukt en vervangen door water. Dit<br />
kan leiden tot het opbreken van de aardkluiten waardoor ze kleiner worden<br />
(Figuur 2). Dit noemt men desaggregatie.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 23
24<br />
Spaterosie (afbraak van bodemaggregatie)<br />
“Spaterosie” wordt veroorzaakt door de impact van regendruppels op<br />
een onbedekte bodem. Wanneer een regendruppel inslaat op een aardkluit,<br />
komt een grote hoeveelheid energie vrij en vliegen kleine bodemdeeltjes<br />
in de lucht vooraleer ze terug neerkomen op de bodem (Figuur 3).<br />
Eenmaal op de bodem, zijn deze bodemdeeltjes makkelijk transporteerbaar<br />
door het afstromende regenwater.<br />
Afstroming<br />
Figuur 3 Foto 22<br />
De impact van de regendruppels zet de bodemdeeltjes in beweging.<br />
Wanneer het regenwater over de bodem afstroomt, maakt het bodemdeeltjes<br />
van verschillende afmetingen los. Deze deeltjes botsen tegen andere bodemdeeltjes<br />
en rukken ze los van de bodem (Figuur 4). Afstromend water is een<br />
belangrijke oorzaak van erosie.<br />
Figuur 4 - De afstroming rukt bodemdeeltjes los en sleurt ze mee.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?
4.2 Transport van de<br />
bodemdeeltjes<br />
Nadat bodemdeeltjes losgekomen<br />
zijn, kunnen ze in beweging<br />
gebracht worden. Afstromend<br />
water gaat hellingafwaarts en<br />
neemt de bodemdeeltjes mee.<br />
De snelheid van het water zal<br />
hoger worden wanneer de helling<br />
langer en steiler is en de bodem<br />
niet door vegetatie is bedekt. Hoe<br />
groter de snelheid van het water<br />
en hoe groter zijn energie, hoe<br />
groter de bodemdeeltjes zijn die<br />
het kan transporteren en hoe verder<br />
de afstand zal zijn waarover het<br />
transport gebeurt.<br />
Na de transportfase komt de sedimentatiefase.<br />
4.3 Sedimentatie<br />
Wist je dat?<br />
Wanneer het afstromend water<br />
een waterloop bereikt, kunnen de<br />
deeltjes bezinken als de snelheid<br />
van het water afneemt. Indien<br />
deze afzettingen omvangrijk<br />
zijn, kan dat de bevaarbaarheid<br />
van de waterloop verminderen en<br />
zal men moeten baggeren(*).<br />
Voor Wallonië schat men dat er<br />
zich jaarlijks 600 000m³ aarde<br />
in de waterlopen verzamelt. Dit<br />
kan voorgesteld worden als de<br />
oppervlakte van een voetbalveld<br />
waarop een laag aarde ligt van<br />
90 meter hoog.<br />
Wanneer de helling minder steil wordt of het afstromende water een<br />
hindernis ontmoet, dan daalt de kracht van het water. Vanaf dit<br />
moment, zullen de getransporteerde bodemdeeltjes zich afzetten of<br />
sedimenteren.<br />
De sedimentatie bestaat uit de stroomafwaartse afzetting van partikels of<br />
sediment die losgekomen zijn van de bodem of van andere stroomopwaartse<br />
elementen (rots). Deze partikels kunnen zich afzetten op de bodem zelf of in<br />
de waterlopen.<br />
Bij sedimentatie worden bodemdeeltjes afgezet volgens hun grootte. De<br />
zwaarste bodemdeeltjes worden het eerst afgezet, de lichtere later, zodat<br />
de lichtste deeltjes op een wat langere afstand sedimenteren.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 25
26<br />
OK,<br />
zo werkt<br />
bodemerosie!<br />
Wat gebeurt er?<br />
Samenvattend schema van de mechanismen<br />
en fasen van bodemerosie:<br />
ACTIVITEIT 4<br />
(groep)<br />
Figuur 5 - Schema MESAM.<br />
Laat enkele kleine kluitjes droge en heldere<br />
aarde in het water vallen...<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
Hoe noemt men deze fenomenen?<br />
...................................................................................................................................................................................................<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?
5. NATUURLIJKE FACTOREN DIE BODEMEROSIE BEÏNVLOEDEN<br />
Verschillende factoren beïnvloeden bodemerosie op een natuurlijke manier. Dit zijn<br />
neerslag, bodem, reliëf en bodemgebruik.<br />
5.1 Neerslag Zoals we gezien hebben,<br />
speelt water een rol bij het losmaken en<br />
het transporteren van bodemdeeltjes.<br />
Hoe heviger en omvangrijker de regenbuien<br />
zijn, hoe groter hun effect op erosie.<br />
Vooral de intensiteit van neerslag is<br />
belangrijk, dit is de hoeveelheid neerslag<br />
ACTIVITEIT 5<br />
(individueel)<br />
Beantwoord volgende vragen...<br />
Wist je dat?<br />
Men drukt de hoeveelheid<br />
neerslag uit in mm, wat staat<br />
voor het aantal liter water<br />
per m² bodem (1mm = 1l/m²).<br />
die in een bepaalde tijd valt. Voor een zelfde totale hoeveelheid neerslag<br />
is een onweer dat een half uur duurt meer erosief dan een zwakke regenbui<br />
van meerdere uren.<br />
Dit komt omdat de regendruppels van een onweer veel groter zijn, wat<br />
de impact ervan op de bodem (spat) verhoogt. Eveneens kan niet al het<br />
water van de regenbui in zo’n korte tijd in de bodem dringen, wat<br />
afstroming veroorzaakt.<br />
Vergelijk een onweer van 20 mm neerslag in een half uur (A) en een regenbui<br />
van 20 mm die in tien uur neervalt (B) :<br />
Bereken de gemiddelde intensiteit van elke regenbui, in mm per uur<br />
(A) ..................................................................................... (B) ......................................................................................<br />
Wetende dat er in de bodem 5 mm water per uur kan infiltreren:<br />
1- Bereken het watervolume, in liter/m², dat kan afspoelen voor beide<br />
regenbuien (A en B).<br />
(A) ..................................................................................... (B) ......................................................................................<br />
2- Wat zal er gebeuren in beide gevallen (geval A en geval B) ?<br />
Geval (A) ...........................................................................................................................................................................<br />
Geval (B) ...........................................................................................................................................................................<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 27
28<br />
5.2 Bodemeigenschappen<br />
Naargelang de bodemeigenschappen is de bodem meer of minder gevoelig aan<br />
erosie. Men spreekt over de erodibiliteit of erosiegevoeligheid van de<br />
bodem. Dit hangt vooral af van zijn textuur, structuur en humusgehalte(*).<br />
Textuur<br />
De bodem is samengesteld uit minerale deeltjes afkomstig van de verwering(*)<br />
van rotsen. Deze deeltjes onderscheiden zich volgens hun grootte, ook<br />
granulometrie genoemd.<br />
Op die manier is het mogelijk kleideeltjes (< 0,002 mm), leemdeeltjes (tussen<br />
0,002 en 0,05 mm) en zanddeeltjes (tussen 0,05 en 2 mm) te onderscheiden<br />
(Figuur 6). Boven de 2 mm spreekt men van grint, keien, stenen en blokken.<br />
Om je een idee te geven: een kleideeltje is meer dan 50 keer kleiner dan<br />
de diameter van een haar en is dus onzichtbaar met het blote oog!<br />
Dit zijn de deeltjes 250 keer vergroot:<br />
Figuur 6<br />
Wist je dat?<br />
Gemiddeld regent het ongeveer elke maand evenveel, maar de<br />
problemen van erosie zijn veel frequenter in de lente en in de<br />
zomer dan tijdens de herfst en de winter. Dit komt omdat<br />
de regenbuien in de lente en in de zomer meestal heviger<br />
(onweders) zijn dan in de herfst en de winter.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?
De textuur is de granulometrische of korrelgrootte samenstelling van de<br />
bodem. Ze wordt gedefinieerd door de relatieve hoeveelheden zand,<br />
leem en klei. De textuur kan dus zand, leem, klei, zandleem, lemig zand, …<br />
zijn. Met een beetje ervaring kan je de textuur inschatten door een beetje<br />
grond tussen de vingers te wrijven.<br />
De textuur van de bodem is een belangrijk begrip. Ze beïnvloedt talrijke<br />
eigenschappen van de bodem, zoals de doorlaatbaarheid voor water, de<br />
capaciteit om voedingselementen voor planten vast te houden, de<br />
beluchting, de gevoeligheid voor verdichting of de temperatuur…<br />
Bodems met een lemige of zandlemige textuur zijn het meest erosiegevoelig<br />
omdat hun cohesie(*) zwak is, wat betekent dat de bindingen tussen de<br />
verschillende bodemdeeltjes niet erg sterk zijn.<br />
ACTIVITEIT 6<br />
(individueel)<br />
Rangschik de 4 types sediment in volgorde van sedimentatie,<br />
in de 4 delen van het landschap zoals aangegeven in figuur 7.<br />
Zand (0,05 mm < Ø < 2 mm) = nr ..... , Klei (Ø < 0,002 mm) = nr .....<br />
Grint (Ø > 2 mm) = nr ..... , Leem (0,002 mm < Ø < 0,05 mm) = nr .....<br />
Figuur 7<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 29
30<br />
Klei<br />
Wat gedetailleerder…<br />
Wist je dat elke textuurklasse zorgt voor de bijzondere eigenschappen<br />
van een bodem?<br />
Een kleibodem is kneedbaar wanneer hij vochtig is. Wanneer je klei een vorm geeft,<br />
behoudt ze die. Indien de bodem veel klei bevat, kan je een worstje maken door de<br />
aarde tussen de handen te rollen. Daarentegen is klei heel hard als ze droog is.<br />
Een zeer kleiige bodem is weinig waterdoorlatend, wat een belangrijke afstroming<br />
veroorzaakt. Wanneer het water niet kan infiltreren, stroomt het af. De uitwisseling<br />
van lucht circuleert er eveneens minder makkelijk.<br />
Kleideeltjes vertonen een sterke cohesie, wat betekent dat ze zo klein zijn dat<br />
er een heel grote kracht bestaat die hen bindt. Het is moeilijk hen te scheiden in<br />
de individuele deeltjes. Niettegenstaande de omvangrijke afstroming die we op<br />
kleibodems kunnen waarnemen, zijn kleibodems dus weinig gevoelig voor erosie.<br />
Leem<br />
Leembodems zijn zacht en voelen zalfachtig aan. Ze zijn makkelijk te bewerken voor<br />
de landbouwer. Indien ze vochtig zijn, zijn ze niet kneedbaar en wanneer ze droog zijn,<br />
zijn ze stofferig en maken ze de vingers vuil. De droge deeltjes van een leembodem<br />
kunnen barsten wanneer ze tussen de vingers worden gedrukt.<br />
Een leembodem is relatief water- en luchtdoorlatend.<br />
In tegenstelling tot klei is de cohesie tussen de leemdeeltjes zwak en zijn deze makkelijk<br />
door water mee te nemen. Leembodems zijn heel erosiegevoelig.<br />
Zand<br />
Bij het voelen, krast zand tussen je vingers. Indien de bodem veel zand bevat, kan<br />
men geen worstje meer maken daar alles verbrokkelt tussen de vingers.<br />
Een zandige bodem is zeer doorlaatbaar voor water en lucht. Aangezien de deeltjes<br />
veel groter zijn, zijn er veel ruimtes waarlangs water en lucht kunnen circuleren.<br />
Er bestaat heel weinig cohesie tussen de zanddeeltjes gezien deze deeltjes groot<br />
zijn. De kracht die hen verenigt is zeer klein. Toch is de afstroming op deze<br />
bodems, door het feit dat ze zeer doorlatend zijn, relatief zwak. Bovendien zijn<br />
zandkorrels relatief zwaar, waardoor erosie dus beperkt is voor dit bodemtype.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?
Structuur en humusgehalte<br />
De structuur van de bodem is de manier waarop de bodemdeeltjes geordend<br />
zijn. Structuur wordt beïnvloed door de textuur. Bodemdeeltjes kunnen in meer<br />
of mindere mate opeengehoopt zijn of in meer of mindere mate aaneengeklit zijn,<br />
wat o.a. de water- en luchtcirculatie beïnvloedt. Textuur en structuur zijn met<br />
elkaar verbonden!<br />
Wist je dat?<br />
Humus verbetert de structuur van de bodem. Het is afkomstig<br />
van organisch materiaal dat op zijn beurt afkomstig is van de<br />
afbraak van vegetatie die op de bodem groeit. Humus is belangrijk<br />
omdat het samen met klei een klei-humuscomplex(*) vormt<br />
zodat de bodemdeeltjes aan elkaar kunnen “kleven”.<br />
Een bodem zal dus minder gevoelig voor erosie zijn, wanneer de bodem een<br />
goede structuur onder de vorm van aggregaten (aardkluitjes) bezit en<br />
wanneer hij rijk is aan humus, dit wil zeggen rijk aan organisch materiaal.<br />
Dankzij grote ruimtes tussen de aggregaten kan water infiltreren en dankzij<br />
humus zijn aggregaten stabiel. Het uiteenvallen van bodemaggregaten door<br />
de impact van regendruppels (spat) wordt vermeden.<br />
In een bodem met weinig humus, kunnen de bodemdeeltjes zich door het<br />
spatten, losmaken en het bodemoppervlak opnieuw volledig bedekken, en<br />
op die manier een korst vormen. Men noemt dit een “verslempingskorst(*)”.<br />
Men zegt eveneens dat de bodem dichtgeslagen is. Het oppervlak is nu zo<br />
goed als ondoorlaatbaar, het water kan niet infiltreren en stroomt af.<br />
Foto 23 - Korstvorming door verslemping.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 31
32<br />
Wat gedetailleerder…<br />
Bekijk de 3 bodemstructuurtypes onder een vergrootglas:<br />
Korrelstructuur Kruimelstructuur<br />
De korrelstructuur<br />
Bij dit structuurtype domineren grote<br />
deeltjes in de bodem, liggen de bodemdeeltjes<br />
allemaal afzonderlijk naast<br />
elkaar en komen er tussenin grote ruimtes<br />
voor. De bodemdeeltjes zijn noch door klei<br />
noch door humus met elkaar verbonden.<br />
Verbindingen ontbreken, de bodem heeft<br />
een slechte structuur.<br />
De bodem is doorlatend maar houdt<br />
amper water of voedingselementen vast.<br />
Door het gebrek aan klei en humus is<br />
deze bodemstructuur gevoelig voor erosie<br />
en minder geschikt voor landbouwteelten.<br />
De compacte structuur<br />
Figuur 8<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?<br />
Compacte<br />
bodemstructuur<br />
Zicht op dichtgeslagen<br />
of verslempte bodem.<br />
De GSM dient als referentie<br />
voor de schaal.<br />
Foto 24<br />
Bij dit structuurtype kunnen klei- en leemdeeltjes zich tussen de grotere bodemdeeltjes<br />
plaatsen en zo de overgebleven ruimtes tussen de grotere bodemdeeltjes opvullen.<br />
Men krijgt een compacte massa die quasi ondoorlatend is voor lucht en voor water,<br />
wortels ondervinden een veel grotere weerstand bij de indringing in de bodem.<br />
Deze bodemstructuur is verslempings- en erosiegevoelig en ongunstig voor het<br />
verbouwen van een teelt.
De kruimelstructuur<br />
In een bodem met voldoende klei en humus,<br />
zullen klei en humus de zand- en leemdeeltjes<br />
met elkaar verbinden. Vorming van aggregaten<br />
wordt dus mogelijk.<br />
Tussen deze kleine aggregaten is er circulatie van<br />
water en lucht en zal het water gemakkelijk<br />
vastgehouden worden voor planten.<br />
Deze structuur is stabiel en minder erosiegevoelig.<br />
ACTIVITEIT 7<br />
(per 2)<br />
Foto 25 - Kruimelstructuur.<br />
Beantwoord volgende vragen, bekijk hiervoor de kaarten en hou<br />
rekening met de bodemtextuur en het gehalte aan organisch materiaal.<br />
Welke bodems zijn het meest gevoelig voor erosie? De bodems ten noorden van<br />
Antwerpen of deze in de streek ten westen van Kortrijk?<br />
Textuurkaart van de Vlaamse bodems<br />
Figuur 9<br />
✎ ............................................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................................<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 33
34<br />
De bodems van Libramont en Namen hebben dezelfde textuur. Welke zijn<br />
volgens jou de meest erosiegevoelige landbouwbodems?<br />
Kaart met het gehalte aan organisch materiaal (koolstof) in Wallonië<br />
Deze kaart toont het noorden van Frankrijk. Wat kan volgens jou de textuur<br />
zijn in de aangeduide zone?<br />
Erosiegevoeligheidskaart<br />
van Noord-Frankrijk<br />
Figuur 11<br />
Figuur 10<br />
✎ ............................................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................................<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?<br />
✎ ...............................................................<br />
...............................................................<br />
...............................................................<br />
...............................................................<br />
...............................................................<br />
...............................................................<br />
...............................................................
5.3 Het reliëf<br />
Hoe sterker de helling, hoe groter de snelheid van het afstromend water,<br />
hoe hoger de energie van het water en dus hoe hoger de erosieve kracht<br />
(losmaken en transport bodemdeeltjes).<br />
Bovendien neemt het volume water dat afstroomt toe naarmate de lengte<br />
van de helling groter is. De hoeveelheid sediment die getransporteerd kan<br />
worden, zal in dezelfde mate toenemen.<br />
Bodemverlies en -afzetting worden beïnvloed door de golving van het<br />
landschap, dit is de opeenvolging van hellingen en vlakkere delen.<br />
5.4 Bodembedekking<br />
Hoe minder de bodem door vegetatie is bedekt, hoe sterker het risico<br />
op erosie toeneemt. De vegetatie vangt immers de regendruppels op en<br />
beperkt op die manier het effect van spaterosie. Bovendien biedt de<br />
vegetatie weerstand tegen het afstromend water, wat belet dat het water<br />
een te grote snelheid en energie krijgt.<br />
Graslanden hebben, in tegenstelling tot een onbedekte bodem, een dichte<br />
bodembedekking wat de infiltratie van water bevordert en de afstroming<br />
beperkt. In bossen levert het bladerdek en vooral de strooisellaag(*) een<br />
bijdrage tot de bescherming van de bodem tegen erosie.<br />
Bossen en<br />
graslanden<br />
beschermen<br />
hellende<br />
bodems.<br />
Foto 26<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 35
36<br />
6. MENSELIJKE ACTIVITEITEN BEVORDEREN EROSIE<br />
Een aantal menselijke activiteiten bevorderen erosie. Het gaat om sommige<br />
landbouwpraktijken, het inzetten van bepaalde werktuigen bij infrastructuurwerken<br />
en beslissingen in verband met ruimtelijke ordening.<br />
6.1 Landbouwpraktijken<br />
Ploegen<br />
Ploegen is het omkeren van het bodemoppervlak door middel van een ploeg.<br />
Met deze praktijk werkt men de gewasresten volledig onder en kan men<br />
omvangrijke hoeveelheden water stockeren. Niettegenstaande deze<br />
voordelen wordt de bovenste bodemlaag, die rijk is aan humus, tijdens het<br />
ploegen ondergewerkt. De aarde van de diepere bodemlaag, die armer is<br />
aan humus, wordt hierbij aan de oppervlakte gebracht. Het tekort aan<br />
organisch materiaal aan het bodemoppervlak maakt de bodem gevoeliger<br />
voor bodemerosie. Ploegen of niet-ploegen is een keuze die afhangt van<br />
talrijke factoren.<br />
Foto 27 - Een geploegde akker.<br />
Oriëntatie van de bodembewerking<br />
De werkrichting van de bodembewerking is belangrijk. Bewerkingen die in<br />
de richting van de helling gebeuren, geven het water de mogelijkheid<br />
in deze richting af te stromen met toenemende snelheid. Indien men<br />
loodrecht op de helling werkt, wordt het water afgeremd en opgehouden.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?
Teeltkeuze<br />
Er zijn teelten die de bodem gevoeliger maken voor bodemerosie door<br />
water, zoals teelten met een grote rijafstand die zo de bodem minder<br />
bedekken (vooral als ze nog jong zijn), bijvoorbeeld maïs of bieten.<br />
De teelt van wortel- of knolgewassen (bijvoorbeeld wortelen, aardappelen, …)<br />
bevordert de afstroming en de erosie van het perceel. Bij het telen van<br />
deze gewassen worden ruggen aangelegd. Het water kan de ruimte tussen<br />
2 ruggen als een echte snelweg gebruiken en afstromen.<br />
Dit betekent niet dat men geen maïs of aardappelen meer mag telen. Om<br />
de schade aan de bodem te beperken, moet men aangepaste landbouwtechnieken<br />
toepassen (behoud van een goede structuur, oriëntatie van de<br />
bodembewerking). Men verbouwt deze gewassen best op percelen die niet<br />
te sterk hellen. In het 3 e deel van dit <strong>werkpakket</strong> komen we hierop terug.<br />
Bij de aardappelteelt<br />
kan het water makkelijk<br />
gebruik maken van de<br />
ruimte tussen de ruggen<br />
om af te stromen.<br />
Wist je dat?<br />
Foto 28 - Aardappelen op ruggen.<br />
Tijdens de oogst van wortel- en knolgewassen verlaat een bepaalde<br />
hoeveelheid aarde, die aan de wortels en aan de knollen kleeft, het<br />
perceel. Men schat dit verlies op 6 ton per hectare!<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 37
<strong>38</strong><br />
6.2 Niet-landbouwvoertuigen<br />
Tijdens belangrijke infrastructuurwerken is de bodem vaak onbedekt en<br />
wordt deze sterk verdicht door de machines, wat erosie bevordert.<br />
6.3 Ruimtelijke ordening<br />
Foto 29 - Door infrastructuurwerken verdichte bodem.<br />
Foto 30 - Modderstromen dicht bij een woning.<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie?<br />
Onoordeelkundig ruimtegebruik<br />
kan het risico op erosie en zijn<br />
gevolgen doen toenemen.<br />
Het gaat voornamelijk om de<br />
uitbreiding van het verstedelijkt<br />
gebied, wat leidt tot de vorming<br />
van uitgestrekte, ondoorlatende,<br />
verharde oppervlakten, die<br />
de infiltratie van het water<br />
verhinderen en de afstroming<br />
bevorderen.<br />
Soms worden ook woningen gebouwd in risicozones voor erosie. Deze woningen<br />
worden regelmatig geteisterd door modderstromen.
Foto 31 - Spoorvorming door een tractor.<br />
Wist je dat?<br />
In de landbouw kunnen de<br />
betreding door vee, het<br />
gebruik van landbouwwerktuigen<br />
of van andere<br />
werktuigen de bodem verdichten<br />
door opeenvolgende<br />
doortochten (Figuur 12).<br />
Het water dringt niet<br />
meer in de bodem en kan<br />
enkel maar af stromen.<br />
Deze verdichting is des te<br />
omvangrijker naarmate de<br />
bodem vochtiger is. Men<br />
spreekt van bodemcompactie.<br />
Samengedrukte<br />
en<br />
gecompacteerde<br />
aggregaten. Wiel van een tractor<br />
Figuur 12<br />
BODEMEROSIE – Hoe ontstaat erosie? 39
7. EROSIEBESTRIJDINGSMAATREGELEN<br />
Bodemerosie treft ieder van ons want deze bodemdegradatie heeft een<br />
kost die de ganse maatschappij dient te betalen. Om bodemerosie te<br />
beperken bestaan er meerdere landbouwkundige en waterbeheersende<br />
oplossingen alsook oplossingen die gerelateerd zijn aan de ruimtelijke<br />
inrichting van het gebied.<br />
7.1 Landbouwkundige maatregelen<br />
Behoud van een goede bodemstructuur<br />
Zoals we reeds gezien hebben, is een bodem met een stabiele structuur minder<br />
erosiegevoelig. Om de bodemstructuur te stabiliseren en te versterken, moet<br />
men ervoor zorgen dat er voldoende organisch materiaal in de bodem<br />
aanwezig is en dat er voldoende bodemverbeterende middelen(*), zoals<br />
kalk(*), aan de bodem worden toegevoegd. Kalk bevat calcium dat klei<br />
en humus met elkaar verbindt ter vorming van het klei-humuscomplex,<br />
zodat de bodem een betere structuur krijgt.<br />
Figuur 13<br />
Bodemaggregaten<br />
(klei + leem + zand)<br />
gestabiliseerd door<br />
humus en kalk.<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?<br />
41
42<br />
Het resultaat is een kruimelige bodemstructuur, die een goede bescherming<br />
tegen erosie biedt. Dankzij de goede fysico-chemische en biologische<br />
eigenschappen zal de bodem resistenter zijn tegen degradatie (spateffect,<br />
weerstand tegen losmaken). De bodem heeft een betere infiltratiecapaciteit<br />
zodat afstroming vermindert. Tenslotte zal de landbouwer een betere<br />
oogst verkrijgen.<br />
De landbouwer kan bovendien bodemverdichting beperken door het gebruik<br />
van landbouwtechnieken die de structurele stabiliteit(*) van de bodem niet<br />
aantasten.<br />
De bodembedekking<br />
Zoals we reeds gezien hebben, daalt het risico op bodemerosie naarmate<br />
de bodem meer door vegetatie wordt beschermd. Bij een bedekte<br />
bodem is de impact van de regendruppels op de bodem (spat) zeer sterk<br />
gereduceerd. De vegetatie remt het water van de afstroming af zodat minder<br />
bodemmateriaal wordt getransporteerd. Het water zal bovendien veel<br />
makkelijker in de bodem infiltreren.<br />
In de landbouw kan de bodem bedekt zijn door de hoofdteelt en door<br />
de tussenteelten of door mulching toe te passen.<br />
De hoofdteelt:<br />
Hoofdteelten zijn tarwe, bieten, aardappelen, maïs, … Deze teelten<br />
produceren voedsel voor de mens of het vee en leveren de landbouwer<br />
zijn inkomsten.<br />
De tussenteelt:<br />
Groenbedekkers worden over het<br />
algemeen niet geoogst. Ze zorgen<br />
voor de bescherming van de bodem<br />
tegen erosie, maar ze verbeteren<br />
ook de bodem en beschermen zelfs<br />
het oppervlaktewater door het<br />
opnemen van nitraten. Men zaait<br />
deze tussenteelten tussen twee<br />
hoofdteelten in, om te vermijden<br />
dat de bodem onbedekt blijft en<br />
rechtstreeks wordt blootgesteld<br />
aan de regen. Gele mosterd en<br />
facelia zijn veel voorkomende<br />
groenbedekkers. Foto 32 - Een groenbedekker: gele mosterd.<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?
Mulching (mulsen):<br />
De bodem kan ook bedekt worden door vegetatieresten, zoals stoppels(*),<br />
stro of andere natuurlijke bedekking, na de oogst op de velden te laten.<br />
Deze gewasresten creëren een ruwheid, remmen de kracht van het<br />
water af, vergemakkelijken infiltratie en beperken erosie.<br />
Minimale bodembewerking<br />
Foto 33 - De gewasresten creëren een bodemruwheid<br />
die de infiltratie bevordert.<br />
Zoals we reeds hebben gezien, kan ploegen de problemen van erosie<br />
versterken omdat men tijdens deze bewerking humusarmere aarde aan de<br />
oppervlakte brengt en humus is zeer belangrijk voor de stabiliteit van de<br />
bodemstructuur. De bodembewerking kan ook gebeuren met technieken die<br />
meer humus en gewasresten aan de oppervlakte behouden. Men spreekt<br />
over minimale bodembewerkingstechnieken waarbij men de bodem met<br />
woelers opheft maar niet omkeert. Daarnaast bestaan er ook technieken<br />
van directe inzaai, hierbij zaait men zonder bodembewerking rechtstreeks<br />
in de stoppel van de vorige teelt.<br />
Foto 34<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?<br />
43
44<br />
De teeltrotatie<br />
Om de bodem beter te benutten is het beter om een rotatie van teelten toe<br />
te passen. Van jaar tot jaar wordt op een perceel telkens een ander gewas<br />
geteeld. Men wisselt af tussen teelten met verschillende eigenschappen. In<br />
de strijd tegen erosie teelt men afwisselend teelten die de erosie bevorderen<br />
(maïs, aardappelen) en teelten die de bodem een goede bescherming tegen<br />
erosie bieden, door het bevorderen van de infiltratie en het afremmen van de<br />
afstroming, zoals graangewassen (tarwe).<br />
Loodrecht op de helling teelten verbouwen<br />
In de mate van het mogelijke, dient men de bodem zoveel mogelijk parallel<br />
aan de hoogtelijnen te bewerken. Dit noemt men contourbewerking.<br />
Temeer omdat de infiltratie van water beter zal zijn. En wie infiltratie<br />
zegt, zegt vermindering van erosie. Indien de helling zeer steil is, is het<br />
beter grasland in te zaaien of het perceel te bebossen.<br />
Het spreekt voor zich dat door de vorm van het perceel en de toegang<br />
tot het perceel, contourbewerking niet steeds realiseerbaar is.<br />
7.2 Waterbeheersende ingrepen<br />
Deze maatregelen verhinderen niet dat bodemdeeltjes worden losgemaakt,<br />
maar ze beperken overstromingen en modderstromen.<br />
Zachte waterbeheersende maatregelen<br />
Deze maatregelen worden op landbouwpercelen aangelegd. Ze hebben<br />
tot doel het afstromende water en het sediment dat daarmee zou<br />
getransporteerd kunnen worden, af te remmen. De aanleg is relatief<br />
gemakkelijk.<br />
Aanleg grasbufferstroken<br />
Een grasbufferstrook is een strook ingezaaid met grassen. Deze stroken<br />
worden loodrecht op de helling aangelegd. Het gaat om een maatregel die men<br />
op landbouwpercelen kan aanleggen en waarvan de doelstelling meervoudig is.<br />
In de meeste gevallen gaat het om het afremmen van de afstroming, het<br />
bevorderen van de infiltratie en het afzetten van het materiaal dat door<br />
het water getransporteerd wordt.<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?
Een grasbufferstrook heeft 4 actiepunten:<br />
1) het gras vertraagt het afstromend water en bevordert de afzetting van<br />
bodemdeeltjes.<br />
2) vegetatieresten en chemische reststoffen worden tegengehouden.<br />
3) grassen hebben zeer talrijke en zeer fijne wortels die de bodem beter<br />
vasthouden en een goede infiltratie bevorderen.<br />
4) het biologisch leven in een grasbufferstrook, zal de afbraak van organische<br />
en chemische restproducten (gewasbeschermingsmiddelen bijvoorbeeld),<br />
die door het afstromend water of door de wind aangebracht zijn, bevorderen.<br />
Grasbufferstrook<br />
De waterloop is<br />
beschermd tegen<br />
afzetting van<br />
sedimenten,<br />
meststoffen<br />
en bestrijdingsmiddelen.<br />
Foto 35 - Grasbufferstrook.<br />
Figuur 14<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?<br />
Perceel<br />
De wind kan de<br />
bestrijdingsmiddelen<br />
naar de<br />
grasbufferstrook<br />
blazen; de<br />
grasstrook<br />
vangt een deel op.<br />
45
46<br />
Grasbufferstroken kunnen op verschillende plaatsen aangelegd worden.<br />
Heel vaak legt men ze onderaan het perceel aan. Hoe meer erosie er<br />
optreedt, hoe breder de strook zal zijn. Op zeer lange hellingen, kan<br />
men meerdere grasbufferstroken realiseren om de lengte van de helling<br />
te onderbreken.<br />
Het is eveneens mogelijk grasstroken in te zaaien langs waterlopen die<br />
aan het perceel grenzen. De grasbufferstroken laten het water dat van<br />
de percelen komt, doorsijpelen, bevorderen de infiltratie ervan en absorberen<br />
de resten van de bestrijdingsmiddelen (Figuur 14).<br />
Wilgenteendammen<br />
Wilgenteendammen zijn kleine constructies die zijn opgebouwd uit<br />
wilgentakken die men in de grond steekt. Deze maatregel laat de<br />
afzetting van het geërodeerde bodemmateriaal toe.<br />
Foto 36 - Een wilgenteendam laat afzetting<br />
van geërodeerd bodemmateriaal toe.<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?
Hagen<br />
Hagen zijn landschapselementen<br />
die meerdere voordelen hebben. Ze<br />
remmen de snelheid van water af,<br />
zodat de bodemdeeltjes zich kunnen<br />
afzetten (erosiebestrijdend<br />
effect). Het afstromende water<br />
volgt de wortels van de struiken en<br />
voedt de watertafel (hydrologisch<br />
effect). Meststoffen en andere<br />
substanties worden gevangen en<br />
afgebroken (sommige) door de<br />
hagen (biologisch effect).<br />
Ingrijpende waterbeheersende maatregelen<br />
Deze maatregelen zijn constructies die men aanlegt ter aanvulling van<br />
zachte waterbeheersende maatregelen. Ze worden toegepast om erosie<br />
te bestrijden wanneer de zachte maatregelen onvoldoende zijn of in<br />
zeer specifieke gevallen.<br />
Bufferbekken<br />
Een bufferbekken is een maatregel<br />
die het afstromend water opvangt<br />
en tijdelijk opslaat wanneer de<br />
afstroming zeer omvangrijk is (bijv.<br />
tijdens onweersbuien).<br />
Foto 37 - Haag tussen twee percelen.<br />
Foto <strong>38</strong> - Een bufferbekken stockeert<br />
het water tijdelijk.<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?<br />
47
48<br />
Tijdelijke overstromingszones<br />
Tijdelijke overstromingszones zijn zones die van nature uit overstromen<br />
(meersen, poelen, …). Men kan er een infrastructuurwerk plaatsen dat het<br />
teveel aan afstromend water opvangt en dat het debiet regelt waarmee<br />
het water de overstromingszone verlaat.<br />
Wanneer er een grote hoeveelheid water<br />
valt, verhindert de klep dat water door<br />
kan en overstromen de oevers. Het gaat<br />
om een tijdelijke overstromingszone.<br />
7.3 Een beredeneerde ruimtelijke ordening<br />
De klep houdt het water op en regelt<br />
het debiet waarmee het water de<br />
zone verlaat om stroomafwaartse<br />
overstromingen te vermijden.<br />
Foto 39<br />
Bij de aanleg van constructies (woningen, wegen, commerciële centra…)<br />
moet men erop letten dat er niet gebouwd wordt in erosiegevoelige<br />
gebieden.<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?
1<br />
Foto 40<br />
ACTIVITEIT 8<br />
(per 2)<br />
Welke erosiebestrijdingsmaatregelen<br />
2) ..............................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
kan je herkennen?<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?<br />
1) ...............................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
2<br />
Foto 41<br />
49
50<br />
3<br />
Foto 42<br />
4) ..............................................................<br />
5<br />
Foto 44<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
BODEMEROSIE – Hoe erosie bestrijden?<br />
3) ..............................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
5) ..............................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
.....................................................................<br />
4<br />
Foto 43
BESLUIT<br />
Zoals je nu kunt vaststellen, is bodemerosie een echt probleem dat<br />
ieder van ons aangaat.<br />
Erosie veroorzaakt veel schade aan het milieu en heeft een grote<br />
impact op onze activiteiten.<br />
Maar we moeten niet te pessimistisch zijn want er bestaan tegenwoordig<br />
concrete oplossingen om de gevolgen van erosie te beperken.<br />
Onder meer door voldoende organisch materiaal in de bodem te houden en<br />
het aan de oppervlakte aan te brengen, kan erosie sterk beperkt worden.<br />
Er bestaan eveneens teelttechnieken die meer rekening houden met<br />
het ecosysteem van de “bodem”.<br />
Wanneer op een dag aan jou gevraagd wordt om beslissingen te<br />
nemen over de bodem, hopen we dat jij je dit <strong>werkpakket</strong> over<br />
bodemerosie zal herinneren.<br />
Foto 45<br />
BODEMEROSIE<br />
51
52<br />
ACTIVITEIT 9<br />
(individueel)<br />
Los onderstaande spelletjes op<br />
1) KRUISWOORDRAADSEL<br />
Horizontaal:<br />
2-B: het uit elkaar gaan van bodempartikels door een overmaat aan vocht.<br />
2-N: bodemvriendelijke teelttechniek : ...................... bodembewerking.<br />
4-M: ondoorlaatbare laag als gevolg van verslemping.<br />
7-I: structuur die de bodem krijgt door het toedienen van humus en kalk.<br />
9-F: water krijgt een hoge snelheid wanneer de ............... steil is.<br />
12-N: een heel diepe geul.<br />
13-A: de ............... behouden door kalk en humus aan te brengen.<br />
15-H: bufferbekkens kunnen ............... vermijden wat schade aan de<br />
huizen veroorzaakt (in het enkelvoud!).<br />
18-Q: ............... + humus = behoud van de bodemstructuur.<br />
19-K: erosie zorgt voor verlies van ............... kapitaal.<br />
Verticaal:<br />
13-A: impact van regendruppels op aggregaten.<br />
6-B: de bodem ............... wanneer er vaak zware voertuigen over rijden.<br />
12-D: wordt gevormd door de afbraak van planten.<br />
9-F: bewerk de bodem evenwijdig met de ............... lijnen (dit is loodrecht<br />
op de helling).<br />
1-G: algemene term voor begroeiing van weiden.<br />
13-I: sedimenten die zich afzetten, bevinden zich vaak op de bodem van<br />
een ...............<br />
1-J: de ............... van de bodems gaat ons allemaal aan.<br />
6-N: verwar structuur en ............... niet.<br />
14-N: onderwerp van dit <strong>werkpakket</strong>.<br />
2-Q: soort erosie die zich over het ganse perceel manifesteert.<br />
1-S: deze textuur houdt weinig water en mineralen vast.<br />
8-S: zorgt voor “spaterosie”.<br />
15-S: wordt gevormd wanneer het afstromend water in kanaaltjes<br />
geconcentreerd is. Het kan door ploegen verwijderd worden.<br />
Raster op de volgende bladzijde <br />
BODEMEROSIE
2) INVULTEKST<br />
Plaats de volgende woorden op de juiste plaats:<br />
overstromingen, intergeul, noodzakelijk, afspoeling, kalk, bescherming,<br />
spat, humus, erosie, ravijn, desaggregatie, geul, bevochtiging, sedimenten,<br />
rivieren.<br />
De ........................ van de bodem is tegenwoordig ........................ . De oorzaken<br />
van .................... zijn veelvuldig. Het gebrek aan ................... en ...................<br />
destabiliseert de bodemstructuur die degradeert. De bodemdeeltjes<br />
zijn niet meer samengeklit en kunnen vanaf dan gemakkelijk eroderen.<br />
De oorzaken van erosie zijn ......................, ........................, ......................., en<br />
.......................... De drie types erosie zijn .................... erosie, ................... erosie<br />
en ........................... erosie. De ......................... zetten zich af in de<br />
.............................. en veroorzaken ............................ .<br />
BODEMEROSIE<br />
53
54<br />
VERKLARENDE WOORDENLIJST<br />
Afstroming: wegstromen van water over het bodemoppervlak. Dit is het<br />
tegenovergestelde van infiltratie.<br />
Aggregaat: samenhangen van bodemdeeltjes die verbonden zijn met elkaar<br />
door het klei-humuscomplex. De aggregaten zijn de basis van de kruimelige<br />
structuur. Een mooie kruimelstructuur vindt men o.m. in uitwerpselen van<br />
regenwormen of in molshopen. Deze aggregaten zijn de basis voor een kruimelige<br />
structuur. Dit lijkt op kruimels of kleine kluiten.<br />
Antropogeen: door menselijke tussenkomst.<br />
Cohesie: kracht die deeltjes in een vloeistof of een vaste stof bij elkaar houdt.<br />
Baggeren: het schoonmaken van waterlopen door het sediment eruit te<br />
verwijderen.<br />
Bodemverbeterend middel: een substantie die men in de bodem aanbrengt<br />
om zijn fysische eigenschappen, zoals de temperatuur, luchtigheid, vochtigheid<br />
of porositeit of zijn chemische eigenschappen, zoals de zuurtegraad, te<br />
verbeteren.<br />
Ecosysteem: ecologisch systeem waarbinnen een gemeenschap levende<br />
wezens (planten, dieren,…) kan leven en zich voortplanten. De levende<br />
wezens worden met elkaar en met hun leefomgeving verenigd door talrijke<br />
wederzijdse interacties.<br />
Eutrofiëring: verrijking van water met minerale elementen wat een ecologische<br />
onevenwicht veroorzaakt waardoor er een wildgroei ontstaat van<br />
planten (algen) in het water en de zuurstofinhoud afneemt.<br />
Hectare: oppervlakte-eenheid die gelijk is aan 10 000 m².<br />
Humus: donkere substantie dat aanwezig is in de bodem en het resultaat is<br />
van afbraak en omvorming van plantaardig organisch materiaal onder invloed<br />
van bodemmicro-organismen, het klimaat, de tijd, …<br />
Kalk: calciumcarbonaat dat in de landbouw gebruikt wordt om calciumionen<br />
in de bodem te brengen. Dit is noodzakelijk voor de vorming van het<br />
klei-humuscomplex.<br />
BODEMEROSIE
Klei-humuscomplex: de verbinding van humus en klei door middel van ionen<br />
zoals calcium die ervoor zorgen dat bodemdeeltjes aan elkaar hangen en<br />
aggregaten vormen.<br />
Moedergesteente: hard gesteente of rots waaruit door afbraak en<br />
verwering bodem wordt gevormd.<br />
Nitraat: moleculen die opgebouwd zijn uit Stikstof (N) en Zuurstof (O)<br />
en die van nature aanwezig zijn in de bodem en het water. Nitraten zijn<br />
onmisbaar voor de groei van planten en kunnen toegediend worden als<br />
meststoffen. Te hoge nitraatconcentraties in water maken water<br />
ondrinkbaar en zorgen voor eutrofiëring.<br />
Organisch materiaal: koolstofrijk materiaal afkomstig van levende wezens,<br />
planten, dieren of micro-organismen.<br />
Ploegen: bodembewerking waarbij de aarde wordt omgedraaid om hem los<br />
te maken. Dit gebeurt voor het inzaaien of planten van gewassen.<br />
Sediment: afzetting van materiaal (grind, zand, …) dat door water, wind of<br />
andere soorten van erosie getransporteerd werd.<br />
Stoppel: deel van de graanstengel dat op het veld achterblijft na de oogst.<br />
Strooisellaag: de verzameling van dode blaadjes en plantaardige resten die<br />
de bodem van bossen bedekt.<br />
Structurele stabiliteit: het vermogen van een structuur om stabiel te zijn<br />
en weerstand te bieden aan vernietiging door externe omstandigheden<br />
(regen, …).<br />
Verslemping: vernietiging van de structuur van het bodemoppervlak door<br />
regen wat leidt tot korstvorming aan het oppervlak.<br />
Verslempingskorst: een ondoorlaatbare korst die gevormd wordt door<br />
verslemping van de bodem.<br />
Verwering: fysische en chemische wijzigingen van gesteenten door wind,<br />
regen, temperatuursveranderingen, begroeiing, …<br />
BODEMEROSIE<br />
55
Change language