DOEN. Nieuwe vormen van democratie

DOEN

Nieuwe vormen van democratie ••• een uitgave van Hivos, ISS en WRR

Voorwoord Deze publicatie is een eenmalige uitgave van Hivos, ISS en WRR

openbare bibliotheken te ondersteunen, zijn de ‘Little Free Libraries’ het initiatief van burgers die een goed idee in uitvoering brengen; in elkaar vertrouwen én gewoon doen. Over dit thema organiseerden Hivos, ISS en de WRR

DOEN Nieuwe vormen van democratie Als kleurrijke paddestoelen schieten ze uit de grond: de ‘Little Free Libaries’ aan de kant van openbare wegen waar mensen boeken kunnen ruilen. Volgens UNESCO zijn bibliotheken van groot belang voor een democratie: “Constructief deelnemen aan het maatschappelijk leven en meewerken aan het vormgeven van de democratie zijn afhankelijk van voldoende opleiding en van vrije en onbeperkte toegang tot kennis, wetenschap, cultuur en informatie. De openbare bibliotheek, de plaatselijke toegangspoort tot kennis, schept een essentiële voorwaarde voor levenslang leren, onafhankelijke besluitvorming en

in 2012 het symposium Can ‘do-ocracy’ deepen democracy?. Onder leiding van Marcia Luyten gingen Marlies Glasius (UVA), Rakesh Rajani (TWAWEZA) en Manu Claeys (stRaten Generaal) in op vragen over de relatie tussen burgers en overheid en de rol van opkomende burgerinitiatieven in representatieve democratieën. Uitgangspunt was het eerder verschenen WRR-rapport Vertrouwen in burgers. Staan de genoemde voorbeelden symbool voor dit vertrouwen en voor een nieuwe vorm van democratie: de ‘doe-democratie?’ Op deze vragen gaat dit magazine in. Een magazine dat hopelijk net zo verrassend is als de inhoud van een ‘Little Free Library’.

de culturele ontwikkeling van individuen

Remko Berkhout (Hivos)

en maatschappelijke groeperingen.”

Kees Biekart (ISS)

Waar UNESCO overheden nog oproept

Annemarth Idenburg (WRR)

Inhoudsopgave

Hivos is een Nederlandse

ISS is een internationaal

De Wetenschappelijke­

ontwikkelingsorganisatie

postacademische instelling

Raad voor het Regerings­

die strijdt tegen armoede,

voor beleidsgericht sociaal

beleid is een on­afhankelijk

onderdrukking en discrimi-

wetenschappelijk onder-

advies­orgaan voor de

natie.

wijs en onderzoek.

regering.

» p. 25

» p. 47

» p. 71

Inleiding - Jona Specker

KAN ‘DOEN’ DE DEMOCRATIE VERDIEPEN?

p.7

"Het actie­repertoire van maatschappelijke bewegingen en de manier waarop mensen vorm geven aan hun democratische betrokkenheid, zijn aan het veranderen."

Maurice Specht & Joke van der Zwaard

DE LEESZAAL ROTTERDAM WEST ALS (DEMOCRATISCHE) REPETITIERUIMTE

"De Leeszaal is een voorbeeld van een opkomend fenomeen waarbij burgers zich organiseren rond kwesties die voor hen verbonden zijn met het samenleven in een buurt of stad."

p.19

Josien Pieterse

COLLECTIEF ZELFBOUWEN EN DE GRENZEN VAN DE DOEDEMOCRATIE

p.27

"Burgers hebben de ruimte nodig om hun persoonlijke ontwikkeling en collectieve welzijn naar eigen inzichten vorm te geven, maar in de praktijk blijven oude systemen kaderstellend. Het daadwerkelijk delen van besluitvorming en het bieden van inzicht in eigen handelen stuit bij de overheid nog steeds op veel weerstand."

Hivos, ISS, WRR | Inhoudsopgave

p. 3

Inhoudsopgave Manu Claeys & Kees Biekart

LESSEN UIT BURGERVERZET EN OVERHEIDSARROGANTIE Manu Claeys geeft een samenvatting en Kees Biekart formuleert tien lessen over burgerverzet en overheidsarrogantie (gebaseerd op het Antwerpse initiatief ‘stRaten-generaal’). “De negende macht” door Manu Claeys en “Tien aanbevelingen voor burgeractivisme” door Kees Biekart.

p.33

Albert Jan Kruiter

HET EINDE VAN DE FACILITERENDE OVERHEID

p.45

'We' moeten weer voor elkaar zorgen. Niet omdat het democratisch juist is, maar omdat we onze verzorgingsstaat op peil willen houden.

Marlies Glasius

TRANSNATIONALE BURGERINITIATIEVEN: EISEN EN PRAKTIJK "Professionalisering en annexatie zijn inherent aan het typische traject dat een burgerinitiatief doorloopt: van 19e-eeuwse revolutionaire arbeidersbewegingen tot vakbonden in een verzorgingsstaat; van de tegenbeweging in 1968 tot de huidige NGO's."

p.49

Chris Aalberts

DE DOE-DEMOCRATIE IS GEEN DEMOCRATIE

p.55

"Veel politici missen basale kennis over de uitgangspunten, doelen en organisatie van politiek en overheid. Alleen als men hier weinig kennis van heeft, kan men modieuze concepten als de doe-democratie omarmen. Enthousiasme hierover is slechts mogelijk indien men dit concept niet door­denkt en uitsluitend een beroep doet op de positieve associaties die burgerbetrokkenheid oproept."

Annemarth Idenburg & Jona Specker

DEMOCRATIE EN BURGERNETWERKEN "Over de hele wereld experimenteren mensen met nieuwe vormen van collectieve actie als middel om gezamenlijke problemen op te lossen."

p.57

Margit van Wessel

LEIDT PARTICIPATIEVE DEMOCRATIE TOT MEER DEMOCRATIE?

p.65

"De idee is dat democratie ingevuld kan worden door burgers die de mouwen opstropen: 'Wilt u een schonere straat? Pak dan zelf uw bezem!' "

Chris Sigaloff & Remko Berkhout

OVER OPSCHALEN EN LEREN "Kunnen initiatieven van burgers democratische processen en uitkomsten versterken? De verwachtingen onder politici, beleidsmakers en financiers zijn hooggespannen. Over de hele wereld worden (beleids)programma’s ontwikkeld met als doel werkbare initiatieven te stimuleren, te financieren en vooral, om ze op te schalen."

p.73

Rakesh Rajani & Merit Hindriks

BIJ ONS STREVEN NAAR BURGERGESTUURDE VERANDERING MOETEN WE SOMS DURVEN ZEGGEN: “IK HEB GEEN FLAUW IDEE” "Proberen om complexe problemen top-down op te lossen, levert

p.85

vaak frustratie en teleurstelling op. In plaats daarvan kunnen we beter voortbouwen op wat burgers zelf al doen om een verschil te maken."

Hivos, ISS, WRR | Inhoudsopgave

p. 5

Inleiding KAN ‘DOEN’ DE DEMOCRATIE VERDIEPEN?

Auteur

Jona Specker Jona Specker was als wetenschappelijk medewerker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid betrokken bij de totstandkoming van het rapport Vertrouwen in burgers (2012). Ze heeft zich hiervoor verdiept in onder andere democratische representatie en directe vormen van democratie. Ook interviewde ze tientallen mensen die actief waren binnen een protestbeweging, burgerinitiatief of sociale onderneming en vroeg hen naar hun motivaties en beweegredenen. Ze studeerde filosofie in Rotterdam.

LinkedIn Jona Specker LinkedIn

In een voormalige hamam (oosters badhuis) in Rotterdam is een openbare leeszaal (Leeszaal West) ingericht. Nadat de protesten tegen het besluit van de gemeente om 15 van de 23 plaatselijke bibliotheken te sluiten niets had opleverd, besloot een aantal burgers om zelf een Leeszaal op te zetten. De initiatiefnemers kozen er heel bewust voor om het geen bibliotheek te noemen, omdat zij de Leeszaal volgens hun eigen ideeën wilden vormgeven, met veel ruimte voor innovatie. De Leeszaal wordt gerund door ruim 35 vrijwilligers. Alle 3500 boeken in de collectie van de Leeszaal zijn geschonken. Naast boekenuitleen biedt de Leeszaal ook een programma met lezingen, debatten, maaltijden, films en kinderactiviteiten. Een nieuwe generatie burgers organiseert zichzelf buiten de officiële wegen van democratische participatie om. Zij creëren hun dagelijkse leefomgeving door te doen. Hun acties zijn misschien minder zichtbaar dan de massaprotesten in Egypte, Tunesië en Spanje, maar hun effect is minstens zo vérstrekkend. Activisten uit bijvoorbeeld de Occupy- en Indignados-beweging hebben de 'oude' methoden grotendeels afgezworen ("met een spandoek lopen,

Foto: Leeszaal Rotterdam West (2013) > zie pagina 19

afgesproken leuzen scanderen en dan weer naar huis" (Pantazidou 2012)). In plaats daarvan wordt geĂŤxperimenteerd met horizontale organisatievormen zonder duidelijk programma of leiderschap. 'Guerilla'of straatjournalisten experimenteren met nieuwe manieren om nieuws te vergaren en uit te wisselen, met nieuwe platforms voor maatschappelijk debat. Zo bieden zij een alternatief voor de traditionele nieuwsmedia. En in de hele wereld zijn er initiatieven waarbij burgers publieke diensten uitvoeren die voorheen werden beschouwd als verantwoordelijkheid van de overheid, zoals de hierboven beschreven Leeszaal, maar ook coĂśperatieve peuterspeelzalen en kinderopvang, alternatieve energievoorziening en ouderenzorg. Wat al deze initiatieven gemeen hebben, is dat op allerlei plaatsen mensen zelf met een alternatief komen en voor de uitvoering zorgen, in plaats van te wachten tot de overheid de gewenste verandering tot stand brengt. Het actierepertoire van maatschappelijke bewegingen en de manier waarop mensen vorm geven aan hun democratische betrokkenheid, zijn aan het veranderen. Het is niet eenvoudig om goed inzicht te krijgen in motieven en drijfveren. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) schrijft

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 7

in haar rapport Vertrouwen in

Deze publicatie is niet alleen een

burgers over de mogelijkheden

voortzetting van de levendige

die burgerbetrokkenheid in

discussies die die dag plaatsvonden,

Nederland biedt en de uitdaging

maar ook een aanzet om verder na te

voor beleidsmakers om gebruik te

denken over de toekomst van de doe-

maken van de positieve effecten

democratie. Het is een bundeling van de

van die betrokkenheid. Tijdens dit

denkbeelden van een aantal deelnemers

onderzoek, dat enerzijds bestond uit

van het in december 2012 gehouden

literatuuronderzoek en anderzijds

symposium, die aanknopingspunten

uit ruim 200 interviews met burgers,

biedt voor mensen die meer over dit

beleidsmakers en onderzoekers, stuitte

onderwerp willen weten en nader

de WRR op de onderzoeksprogramma's

onderzoek willen doen op dit gebied.

van Hivos en het ISS (Institute for Social Studies). Deze programma's richten zich op de wereldwijde ontwikkeling van nieuwe vormen van maatschappelijke mobilisatie en 'civic-driven change’ (burgergedreven verandering). Toen bleek dat we vergelijkbare vragen stelden, besloten Hivos, de WRR en het ISS de krachten te bundelen en een symposium te organiseren over deze nieuwe generatie zichzelf organiserende burgers. Voor dit seminar werd bewust gezocht naar nationale en internationale casussen en panelleden. De vraag die we centraal stelden was: "Kan de doedemocratie leiden tot verdieping van de democratie?" Aan de hand van die vraag werd nagegaan of burgerinitiatieven democratische processen kunnen versterken en tot meer democratie kunnen leiden, en zo ja hoe.

Onderzoek naar burgerinitiatieven in de hele wereld Ondanks het feit dat burgerinitiatieven onderling veel overeenkomsten vertonen en internationaal verband met elkaar houden, was er tussen wetenschappelijke disciplines die zich bezighouden met het beschrijven en analyseren van dit fenomeen tot voor kort verrassend weinig contact. Ontwikkelingsstudies richten zich traditioneel op democratiseringsprocessen, terwijl in het kader van de democratische theorie in gevestigde democratieĂŤn vooral onderzoek wordt gedaan naar de afname van het vertrouwen in de politiek. Men wordt zich er echter steeds meer van bewust dat er vergelijkbare vragen spelen. In gevestigde democratieĂŤn komt er steeds meer aandacht voor het democratische tekort, wat het debat over de noodzaak van democratische innovatie heeft gevoed (Norris 2011). En in ontwikkelingslanden wordt niet alleen meer gekeken naar politieke en burgerrechten, maar ook naar burgerparticipatie, 'grassroots'-bewegingen en meer open en participerende vormen van politieke actie (Benequista 2011). Mariz Tadros (2012) is van mening dat het te wijten is aan de strikte grenzen

tussen wetenschappelijke disciplines ('silos') dat de democratische mogelijkheden die politicologen en sociale wetenschappers vóór 2011 burgerbetrokkenheid oplevert en de impact van de burgeropstanden (bijvoorbeeld beogen zij de rol van burgers in het in Egypte) eigenlijk niet hadden voorzien. Om politieke besluitvormingsproces te het 'veranderende gezicht van burgerinitiatieven' versterken. In hun streven naar een in de wereld werkelijk te kunnen diepere verwezenlijking doorgronden, moeten te strikte van democratische scheidingen tussen disciplines dus "Wat uniek is waarden dan haalbaar worden doorbroken. aan de doeis door middel van

democratie, en

concurrerende

DE DEMOCRATIE

wat deze vorm

– regelmatige

In het rapport Vertrouwen

van democratie

verkiezingsronden

naar het concept 'doe-

wellicht ook

hun (volks)

democratie'. Dit concept

onderscheidt van

vertegenwoordigers

Nederlandse politicoloog

andere vormen

vormen van radicale of

Ted van de Wijdeven.

van radicale

RADICALISERING VAN

in burgers wordt gekeken

werd ontwikkeld door de

Hierbij wordt het belang van concrete actie

representatie

waarbij burgers

kiezen – zijn het allemaal diepe democratie.

democratie, is

Joshua Cohen en Archon Fung (2004: 25): "Radicale om invloed uit te oefenen democraten vinden dat karakter." op het publieke domein participatie en overleg en dit vorm te geven, in moeten worden gebruikt om plaats van verkiezingen, politieke gelijkheid te vergroten: overleg omdat onderhandelingen of overleg. hierbij de macht van meer (financiële) middelen Binnen de democratische theorie wordt afgezwakt door de kracht van betere zijn diverse vormen van democratie argumenten; participatie omdat wanneer de basis van het politieke strijdtoneel wordt verlegd van nauw verwant met de idee van de georganiseerd geld naar georganiseerde mensen, doe-democratie: 'collaboratieve dit het meest veelbelovende tegengif is voor de democratie', participatieve democratie, invloed van rijkdom." overlegdemocratie, actiedemocratie, onderstreept als middel

haar a-politieke

directe democratie, 'grassroots'democratie', enz. Ondanks het feit dat

De aanhangers van radicale of diepe

er grote verschillen zitten tussen de

democratie richten zich op meer dan

concepten, benadrukken zij allemaal

wettelijke rechten en de verkiezing van

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 9

volksvertegenwoordigers. Zij willen

allerlei democratische vernieuwingen,

weten hoe de 'waakhond'-functies in

toegepast op organisaties aan alle

onze samenleving kunnen worden

kanten van de overheid (Keane 2009:

versterkt, en hoe burgers zich kunnen

xxvii). Op die manier ontstaat een

inzetten voor specifieke belangen

dynamische, per definitie onvolmaakte

en de agenda kunnen bijstellen.

en desoriënterende mengvorm van

Zij willen een maatschappelijke

allerlei vormen van democratie,

beweging in gang zetten waarbij

hetgeen een weerspiegeling vormt van

cliëntelisme, patronage en de bestaande

het pluralistische en hybride karakter

machtsstructuren ter discussie

dat inherent is aan democratie in actie

worden gesteld. Bij deze vormen van

(Hendriks 2006).

democratie wordt gestreefd naar meer inclusieve, open en weloverwogen besluitvormingsprocedures (Schatten Coelho en von Lieres 2010: 1-3). Wat uniek is aan de doe-democratie, en wat deze vorm van democratie wellicht ook onderscheidt van andere vormen van radicale democratie, is haar a-politieke karakter. De betrokkenen distantiëren zich vaak bewust van elke suggestie van politieke betrokkenheid en leggen vooral de nadruk op het praktische, concrete karakter van hun acties.

Zou de doe-democratie ertoe moeten leiden dat verkiezingen of overleg helemaal worden afgeschaft en een model aanreiken voor de manier waarop moderne democratieën vanaf nu zouden moeten functioneren? Degenen die zich hard maken voor de doe-democratie, streven niet noodzakelijk naar de afschaffing van de representatieve democratie. Zij zien de voordelen, maar omzeilen haar instituties. Hierdoor zal volgens hen meer ruimte ontstaan voor

Dit pragmatische en activistische

experimenteren en leren, voor debat en

karakter van de doe-democratie

voor het uitwerken van alternatieven.

doet recht aan het feit dat de niet altijd even geordende alledaagse werkelijkheid vaak uit de pas loopt met de idealen en aannames die worden gepropageerd in democratische theorieën. De Australische hoogleraar politicologie John Keane beschrijft hoe traditionele, representatieve vormen van democratie gaandeweg zijn aangevuld (en dus gecompliceerd) door

DE PRAKTIJK Maurice Specht en Joke van der Zwaard, de initiatiefnemers van Leeszaal West in Rotterdam, beschrijven de ontwikkeling van de Leeszaal en de diverse functies die deze nu heeft. Zij zijn ervan overtuigd dat de Leeszaal burgers helpt om verschillende democratische

vaardigheden te repeteren, terwijl

Op basis van de ervaringen van Manu

tegelijkertijd vraagtekens worden

Claeys en de levendige discussies

gezet bij het functioneren van

tijdens het symposium in Den Haag

bestaande maatschappelijke regelingen.

in 2012 heeft Kees Biekart (ISS) een

Daarbij worden de idealen en ideeën

aantal do's en don'ts geformuleerd om

van de lokale gemeenschap zelf als

burgerinitiatieven tot een succes te

uitgangspunt genomen in plaats

maken. Enkele punten die hij noemt,

van door bestuurders en politiek

zijn een gedifferentieerde strategie, het

vastgestelde beleidsprioriteiten.

gebruik van diverse instrumenten en

Josien Pieterse schrijft over haar ervaringen met het opzetten van een coöperatief woonproject in Amsterdam, en de geregelde confrontaties die het collectief heeft met de vaak rigide en oncoöperatieve houding van het gemeentebestuur.

mediaplatforms om de boodschap over te brengen (zonder de macht van de traditionele media te onderschatten), en oppassen dat de betrokkenen niet tegen elkaar uitgespeeld worden. NEGATIEVE ASPECTEN

In haar ervaring botsen oude

Albert Jan Kruiter constateert dat (in

beleidskaders geregeld met op

ieder geval in Nederland) de inzet van

zelforganisatie gebaseerde nieuwe

bestuurders om de doe-democratie

modellen.

te faciliteren, bovenal financiële en

Manu Claeys, voorzitter van het Antwerpse bewonerscollectief 'stRaten-generaal', stelt dat de traditionele politiek worstelt met wat hij noemt de 'energieke samenleving' (Hajer 2011), een samenleving die van bovenaf opgelegde besluitvormingsprocessen principieel ter discussie stelt. Hij redeneert dat

geen democratische beweegredenen heeft. Burgers worden opgeroepen om verantwoordelijkheid te nemen voor elkaar en de openbare ruimte. Dit gebeurt echter niet omdat dit vanuit democratisch oogpunt wenselijk is, maar omdat de huidige sociale voorzieningen niet meer betaalbaar zijn.

burgers zichzelf meer uitdrukkelijk

Marlies Glasius schrijft dat doordat

zien als deelnemers aan de politiek

er steeds wordt benadrukt dat het om

en een democratische rol op zich

zo’n nieuw fenomeen gaat, het risico

nemen die verder gaat dan die van een

op hypes groot is. Deze 'explosies van

toeschouwer van een schouwspel. Ze

democratie', zoals Ricardo Blaug (2000)

zijn activist, voorvechter en betoger.

ze noemt, kunnen in korte tijd een enorme hoeveelheid enthousiasme,

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 11

na verloop van tijd wegebt als het normale leven weer zijn loop neemt. Chris Aalberts bekritiseert het gebrek aan conceptuele helderheid dat de debatten over diepe democratie kenmerkt. Onder de noemer doedemocratie worden uiteenlopende voorbeelden en experimenten geschaard. Aalberts vreest ook dat de doe-democratie een aantal belangrijke verworvenheden van de 'goede oude' representatieve democratie ondermijnt, en dan met name gelijke toegang tot de politiek en het recht om politieke vertegenwoordigers te kiezen en weg te sturen. Zowel hij als Marlies Glasius waarschuwt dat we de verworvenheden van de representatieve democratie niet uit het oog moeten verliezen. Dankzij de representatieve democratie beschikken burgers over een mate van gelijke rechten en mogelijkheden tot conflictoplossing die de doedemocratie vaak niet kan bieden. Marlies Glasius en Chris Aalberts wijzen op de destructieve en gewelddadige aspecten die nogal eens over het hoofd worden gezien. John Gaventa (Institute of Development Studies) noemt onder andere "'elite capture', manipulatie en het gebruik van burgermobilisatie voor nietdemocratische doeleinden" als mogelijke ongewenste gevolgen van de

Foto door Marieke Wijntjes (Kennisland) met Maro Pantazidou.

energie en hoop genereren, die echter

doe-democratie (Gaventa 2010). Een nuttig onderscheid in dit verband is het verschil tussen ‘unruly’ (tegendraadse) en ‘uncivil’ (onbeschaafde) acties. Duidelijke voorbeelden van gewelddadige, onbeschaafde burgerinitiatieven zijn de acties van de Griekse extreem-rechtse Gouden Dagenraad-partij. Bij hun ('burger'!) initiatief om een vismarkt in Athene 'schoon te vegen' in september 2012 werden de kramen van immigranten op een gewelddadige manier vernield. Tegendraadse burgerinitiatieven zijn echter moeilijker te duiden (Khanna 2012). Hierbij gaat het vooral om acties waarbij willens en wetens de regels van het politieke spel worden overtreden of de grenzen van de wet worden opgezocht, bijvoorbeeld in het geval van de (internationale) netwerken die immigranten zonder papieren helpen.

Burgers in actie in Griekenland Net zoals bij veel andere recente bewegingen, speelden ook in Griekenland de traditionele maatschappelijke actoren nauwelijks een rol bij het vormgeven van nieuwe burgerprocessen. In plaats daarvan ontstonden er allerlei informele, spontane en zelfgestuurde organisatievormen. Om beter inzicht te krijgen in deze nieuwe vorm van burgerinitiatieven heeft Maro Pantazidou (2012) onderzocht hoe burgers in Griekenland zich in die periode hebben georganiseerd. Volgens haar wordt de Griekse 'beweging' gekenmerkt door het feit dat de traditionele, representatieve en erkende vormen

van georganiseerde actie worden vervangen door burgergestuurde, antihiërarchische en horizontale netwerken, die niet alleen protesteren tegen de gevolgen van de crisis maar ook met alternatieven komen voor het bestaande democratische en economische model. Pantazidou heeft bij haar onderzoek heel bewust gezocht naar die plekken en gebeurtenissen waar actief burgerschap gekanaliseerd wordt en buiten de formele structuren om gevoed wordt. Naar welke vormen van participatie gingen mensen op zoek toen zij hun problemen wilden delen met anderen en wilden opkomen voor hun rechten en behoeften? Er ging een wereld open van collectieve en burgerinitiatieven, burgerlijke ongehoorzaamheid en solidariteit, door sommigen betiteld als de 'echte burgermaatschappij'. Mensen lieten zich steeds minder gelegen liggen aan oude vormen van protest: deze waren voor een groot deel voorspelbaar geworden en daardoor voor de machthebbers gemakkelijk te manipuleren (in de zin van sturing van het maatschappelijk debat) of te negeren (bij het nemen van concrete beslissingen). Burgers wezen in toenemende mate oude, representatieve en professionele tactieken om zichzelf te organiseren af en kozen in plaats daarvan steeds meer voor een politieke cultuur van rechtstreekse aanwezigheid. Bijvoorbeeld via een direct-democratische rol in het bestuur en een directe stem via de social media. VERZET TEGEN FORMELE STRUCTUREN Annemarth Idenburg en Jona Specker betogen dat vanuit beleidsoogpunt de doe-democratie zich vaak uit op een storende manier. Degenen die zich altijd min of meer thuisvoelden bij de oude

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 13

vorm van 'democratie doen', worden

dat 'geluiden' van burgers – uitingen die

in toenemende mate geconfronteerd

weinig nut en waarde hebben voor het

met steeds meer (verschillende)

beleidsproces – worden opgeschaald tot

actoren en vormen van actie. Voor

echte burgerstemmen.

onderzoekers van burgerinitiatieven en andere betrokkenen wordt "het spel alleen maar complexer" (Berkhout en Jansen 2012: 156) – en dit geldt ook voor ambtenaren en politici. Volgens Annemarth Idenburg en Jona Specker wordt het gevoel van ongemak dat vertegenwoordigers van de overheid ervaren bij deze ontwikkeling, vooral veroorzaakt door een discrepantie tussen

Of de doe-democratie werkelijk opgeschaald moet worden, is echter nog onderwerp van discussie. Chris Sigaloff en Remko Berkhout trekken een parallel tussen de huidige roep om geslaagde burgerinitiatieven op te schalen en de vergelijkbare oproep tot opschaling op het gebied van internationale ontwikkeling ongeveer dertig jaar geleden. Zij

de hiërarchische

"De verandering die

waarschuwen dat er

cultuur binnen

deze initiatieven

moeten worden gemaakt,

overheden enerzijds

niet dezelfde fouten

beogen, is concreet

zoals het toepassen van

van de samenleving

en praktisch en

uit het bedrijfsleven op

anderzijds, waarin

niet in de eerste

de publieke sector, of de

steeds prominentere

plaats gericht op

bestaande good-practices

rol speelt.

officiële besluit­

en innovaties eenvoudig

Margit van Wessel

vormingsprocessen."

hen is het belangrijker om

en de globaliserende netwerkcultuur

technologie een

managementtechnieken

foutieve aanname dat

overdraagbaar zijn. Volgens

heeft in het kader

ruim baan te geven aan

van haar onderzoek

leren, experimenteren

de afgelopen jaren een groot aantal

en het delen van kennis, dan om te

Nederlandse burgers geïnterviewd

komen tot één uniform recept voor

over de kloof die zij ervaren tussen hun

maatschappelijke verandering.

dagelijkse leven en de 'grote politiek'. Voor haar is de echte uitdaging om ervoor te zorgen dat de ervaringen uit het dagelijkse leven van burgers gehoord worden door beleidsmakers en

Rakesh Rajani en Merit Hindriks laten een vergelijkbaar geluid horen in hun essay, dat is gebaseerd op hun ervaringen met – de vaak goed

bedoelde – hervormingen van publieke

op het gebied van sociale zekerheid

instellingen in Oost-Afrika. Deze

(broodfonds). De verandering

hervormingen zijn vaak maar een kort

die deze initiatieven beogen, is

leven beschoren, of mislukken omdat

concreet en praktisch en niet in de

er voor één standaard oplossing wordt

eerste plaats gericht op officiële

gekozen. Wanneer we kijken naar

besluitvormingsprocessen. De

pogingen om instituties opener en

betrokkenen willen zich niet voegen

meer participerend te maken, is het

naar de bestaande structuren, maar

belangrijk dat we daarbij de aloude

dagen deze indirect uit, door met

vraag stellen wie de 'eigenaar' is.

opzet buiten de formele procedures

Institutionele hervormingen hebben

en tijdschema's om te opereren. Ze

een grotere kans van slagen als het geen

vinden medestanders in de publieke

standaardoplossingen van bovenaf

en private sector, onder vrijwilligers

betreft, maar er wordt aangehaakt bij

en professionals. Bovendien zijn veel

organisaties waar mensen al een band

voorstanders van de doe-democratie

mee hebben: "de moskee en de kerk,

ervan overtuigd dat je er eerst voor

het buurtwinkeltje en de radio". Zij

moet zorgen dat mensen met elkaar

constateren dat aansluiting bij het

in contact komen (bijvoorbeeld door

dagelijkse leven van mensen cruciaal

plaatsen te creëren waar mensen

is, maar zien dat het in de praktijk vaak

elkaar kunnen ontmoeten) en dat

ontbreekt aan een realistisch beeld van

dan de oplossing voor de problemen

wat mensen werkelijk beweegt.

automatisch volgt. Als gevolg daarvan zien we

TOT SLOT

een hernieuwd enthousiasme

De doe-democratie leeft. Hoewel

voor burgergericht denken. Dit

het concept zeer divers is en sterk

enthousiasme kan echter ook worden

afhankelijk van de plaatselijke

ingegeven door meer opportunistische

context, zijn er toch opvallende

motieven. Het kan bijvoorbeeld worden

parallellen tussen de initiatieven op

gebruikt om de verantwoordelijkheid

dit gebied, hoe verschillend zij op

van de overheid af te schuiven. Het

het eerste gezicht ook lijken, of het

feit dat burgers soms in staat zijn om

nu gaat om crowdsourcing-websites

bepaalde overheidsdiensten zelf te

zoals Ushahidi, die het verloop van

regelen is soms ge-/misbruikt om

verkiezingen in de gaten houden,

bezuinigingen te rechtvaardigen. De

coöperatieve woonprojecten of

retoriek in het kader van de Big Society

lokale vormen van zelforganisatie

is hier een voorbeeld van.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 15

Op basis van de Antwerpse casus

Toch stelden we in Vertrouwen in

komt Kees Biekart tot de sombere

burgers dat het gecentraliseerde,

conclusie dat het onvermijdelijk is

grootschalige en noodzakelijkerwijs

dat burgers en actiegroepen minder

abstracte representatieve systeem

middelen hebben en het minder lang

idealiter gegrond is in een levendige,

volhouden dan de instanties waar ze

betrokken en directe democratie op

mee te maken krijgen. Deze tamelijk

lokale niveaus (Pitkin 1967, 2004).

pessimistische conclusie verwijst naar

In dat opzicht moet het antwoord op

de aloude discussie bij het onderzoek

de vraag positief zijn. De uitdaging

naar maatschappelijke bewegingen,

is om deze nieuwe democratische

namelijk de vraag wanneer je kunt

uitingsvormen te verbinden met meer

zeggen dat iets succes heeft. Het succes

geformaliseerde en gevestigde vormen

van maatschappelijke bewegingen

van democratie, zonder de een tegen de

blijkt vaak vooral uit een veranderend

ander uit te spelen. Zoals Rakash Rajani

klimaat op het gebied van ideeĂŤn,

tijdens het symposium opmerkte,

wat uiteindelijk tot verandering kan

betekent actiever burgerschap niet

leiden. Bij de casus die Manu Claeys

per definitie minder overheidsactie.

beschrijft, werden bijvoorbeeld de

Meer actie op lokaal vlak vergt meer

directe doelen van burgerinitiatieven

verbeelding op grotere schaal. Dit is

niet bereikt en wat wel werd bereikt,

niet het moment voor overheden om

was tamelijk kwetsbaar. Maar door wat

achterover te leunen.

er in Antwerpen gebeurde, werd het primaat van de politiek en de huidige democratische systemen ter discussie gesteld, iets wat uiteindelijk van cruciaal belang is voor democratische vernieuwing. Laten we terugkeren naar de beginvraag: betekent de doe-democratie verdieping van de democratie? De democratische effecten van de pluriforme praktijk die we scharen onder de noemer 'doe-democratie' zijn niet per definitie positief. Zoals veel critici terecht opmerken, moeten we burgerinitiatieven niet romantiseren.

Jona Specker

Referenties • Benequista, N. (2011) Blurring the boundaries: Citizen action across states and societies, Brighton: Citizenship DRC. (http://www.drc-citizenship.org/ system/assets/1052734700/original/1052734700cdrc.2011-blurring.pdf?1302515701) • Berkhout, R. en F. Jansen (2012) ‘Introduction: The changing face of citizen action’, Development, 55(2), blz. 162-172. (http://www.palgrave-journals.com/ development/journal/v55/n2/full/dev201221a. html) • Blaug, R. (2000) ‘Outbreaks of democracy’, Socialist Register, 36, blz. 145-160. (http://socialistregister. com/index.php/srv/article/view/5739/2634#. UVyQH794FyY) • Cohen, J. en A. Fung (2004) ‘Radical democracy’, Swiss Political Science Review, 10:4, blz. 23-34. (http://www.archonfung.com/docs/articles/2004/ Cohen_Fung_Debate_SPSR2004.pdf) • Fung, A. (2006) ‘Varieties of participation in complex governance’, Public Administration Review, speciale decemberuitgave, blz. 66-75. • Gaventa, John (2010) ‘Foreword’ in: Schatten Coelho, Vera en Bettina von Lieres (red.) Mobilizing for democracy: Citizen action and the politics of public participation, London/New York: Zed Books. • Hajer, M.A. (2011) De energieke samenleving. Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie, Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving. (http://www.pbl.nl/sites/default/ files/cms/publicaties/Signalenrapport_web.pdf) • Hendriks, F. (2006) Vitale democratie. Theorie van democratie in actie, Amsterdam University Press. • Keane, J.C. (2009) The life and death of democracy, London: Simon en Schuster. Zie ook deze website (http://www.thelifeanddeathofdemocracy.org)

• Pantazidou, Maro (2012) ‘Trading new ground: A changing moment for citizen action in Greece’, Hivos Knowledge Programma Civil Society Building (http://www.hivos.net/Hivos-KnowledgeProgramme/Themes/Civic-Explorations/ Publications/A-Changing-Moment-for-CitizenAction-in-Greece) • Pitkin, H.F. (1967) The concept of representation, Berkeley, CA: University of California Press. • H.F. (2004) ‘Representation and democracy: uneasy alliance’, Scandinavian Political Studies, 3(27), blz. 335-342. • Schatten Coelho, Vera en Bettina von Lieres (red.) (2010) Mobilizing for democracy: Citizen action and the politics of public participation, London/New York: Zed Books. • Tadros, Mariz (2012) ‘Introduction: The pulse of the Arab revolt’ in: Tadros, M. (red.) ‘Special issue: the pulse of Egypt’s Revolt’, IDS Bulletin, 43(1), blz. 1-15. • Wijdeven, T. van de (2012) Doe-democratie. Over actief burgerschap in stadswijken, Delft: Eburon. • WRR (2012) Vertrouwen in burgers, Amsterdam University Press. (http://www.wrr.nl/actueel/ nieuwsbericht/article/vertrouwen-in-burgers/)

Lees & kijk verder • Hivos, ‘Civic explorations’ (http://www.hivos.net/ civicexplorations) • ISS, Civic Driven Change (http://www.iss.nl/ research/research_programmes/civic_innovation_ research_initiative/grants_projects/civic_driven_ change/) • Ushahidi (http://www.ushahidi.com) • Broodfonds (http://www.broodfonds.nl)

• Khanna, A. (2012) ‘Seeing citizen action through an ‘unruly’ lens’, Development, 55(2), blz. 162-172. (http://www.palgrave-journals.com/development/ journal/v55/n2/full/dev201221a.html) • Norris, P. (2011) Democratic deficit, critical citizens revisited, New York: Cambridge University Press. • Noveck, B.S. (2009) Wiki Government. How technology can make government better, democracy stronger, and citizens more powerful, Washington DC: Brookings Institute Press.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 17

De Leeszaal Rotterdam West als (demo­cratische) repetit

Auteurs

Maurice Specht Maurice Specht is zelfstandig onderzoeker en is geboeid door hoe ondernemende burgers en sociaal ondernemers vorm geven aan hun omgeving. Hij zet zich vrijwillig in voor de Leeszaal. Tegelijkertijd werkt hij samen met Joke van der Zwaard aan een boek over de Leeszaal, waarin zij een jaar lang volgen wat zelforganisatie van een publieke plek met zich meebrengt. @ mauricespecht www.spechtindestad.nl www.leeszaalwest.nl http://vimeo.com/54183732

Joke van der Zwaard Joke van der Zwaard is zelfstandig onderzoekster op het terrein van sociale ongelijkheid, sociale mobiliteit en emancipatie in relatie tot wonen, opvoeding en onderwijs. Zij zet zich vrijwillig in voor de Leeszaal. Tegelijkertijd werkt zij samen met Maurice Specht aan een boek over de Leeszaal, waarin zij een jaar lang volgen wat zelforganisatie van een publieke plek met zich meebrengt. www.jokevanderzwaard.nl

Het besluit van Bibliotheek Rotterdam in september 2011 om 15 van de 21 bibliotheken te sluiten, riep in het Oude Westen de nodige weerstand op en in korte tijd werden ruim duizend handtekeningen opgehaald. Insteek was het terugdraaien van de beslissing. Dit bleek ijdele hoop. Joke van der Zwaard en Maurice Specht bedachten toen een andere (democratische) reactie. Een reactie die niet gericht was op het beïnvloeden van de besluitvorming van de overheid, maar een die uitging van de mogelijkheid van burgers om gezamenlijk zelf een publieke voorziening te creëren. Dat werd Leeszaal Rotterdam West (hierna: Leeszaal). De Leeszaal is een voorbeeld van een opkomend fenomeen waarbij burgers zich organiseren rond kwesties die voor hen verbonden zijn met het samenleven in een buurt of stad. Uitgangspunt zijn niet de door de overheid/professionals geformuleerde leefbaarheidsproblemen en de vraag hoe bewoners die mee kunnen helpen oplossen, maar eigen prioriteiten en creaties. Dat gebeurt rondom publieke voorzieningen,

tieruimte

maar bijvoorbeeld ook rond energie en zorg.

Elke dag brachten we een ander thema

Er ontstaat meer ruimte tussen wat een

voor het voetlicht: leren, lezen, voorlezen,

publieke zaak is en wat een publieke (lees

ontmoeten en delen. In een door

overheids-) taak is. In die ruimte staat een

woningcorporatie Woonstad ter beschikking

groep nieuwe maatschappelijke producenten

gestelde voormalige hamam maakten we

op: ondernemende burgers, sociaal

met vereende kracht van zo’n zeventig

ondernemers en commerciële aanbieders.

vrijwilligers de Leeszaal. Naast een aanbod

In deze bijdrage gebruiken we de Leeszaal

van ruim duizend boeken, vijf kranten,

als casus om de betekenis en werking van dit

wifi en computers en goede koffie en thee,

ondernemende burgerschap te doordenken.

was er een programma van workshops, lezingen, voorstellingen en performances.

LEESZAAL ROTTERDAM WEST Vanaf het allereerste begin hebben we ingezet op het gelijktijdig ontwikkelen van plannen en creëren van commitment. We schreven dus geen plan waarop mensen konden reageren of inhaken. In plaats daarvan organiseerden we - op bestaande ontmoetingsplekken in het Oude Westen en gebruik makend van de bewonersgroepen die hier bestaan - bijeenkomsten waarin we vroegen: “Hoe ziet jouw ideale Leeszaal er uit?”, en ook “Wat ben je bereid hiervoor te doen?”. Zo ontstond al doende een gemeenschappelijk beeld van de toekomstige Leeszaal. Om dit beeld te testen (komen mensen, maar zijn ze ook bereid

Het festival was een groot succes, zowel bij de betrokken vrijwilligers als bij bezoekers. En steeds maar die vraag of en hoe we verder zouden gaan. Twee maanden later hadden we het antwoord. Op 29 januari 2013 werd de Leeszaal opnieuw feestelijk geopend. In aanwezigheid van ruim 150 gasten verzorgden Abdelkader Benali (als kind zeer frequent bezoeker van de bibliotheek in het Oude Westen) en Heleen Flier (de oud-filiaalhoudster) de officiële opening. We zijn nu vijf dagen in de week van 10.00 tot 20.00 uur geopend. Onze collectie is inmiddels gegroeid tot ruim 3500 boeken. Er zijn literaire maaltijden, filmvoorstellingen, debatten, ZZP-ontbijten en kindermiddagen.

daadwerkelijk wat te doen?), te presenteren

Om de waarde of betekenis van deze plek

(om aan zoveel mogelijk mensen te laten

te duiden, maken we gebruik van een

weten dat we hiermee bezig zijn) en om

onderscheid dat Sennett (2012) maakt

sceptici te overtuigen (op papier kun je

tussen oefenen (practising) en repeteren

snel iets terzijde schuiven, als concrete

(rehearsing). Oefenen is nodig om de

manifestatie is dat lastiger) organiseerden we

techniek en je instrument te beheersen. In

in november 2012 een 5-daags festival.

repetities moeten de leden van het orkest

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 19

De Leeszaal Rotterdam West als (demo­cratische) repetitieruimte

samen uitmaken wat het goede is. Ze

mensen er in willen steken. Zo hebben we

moeten hun spel op elkaar afstemmen en

wekelijks voor onze ruime openingstijden

ontwikkelen al doende een idee van wat het

zo’n 35 verschillende gastvrouwen en -heren

geheel zou moeten en kunnen zijn. Ook in de

nodig. Zonder mensen als Ritsaart, Jan,

Leeszaal proberen we al doende uit te vinden

Satchen, Marcelina, Alexander en Angelique

wat de mogelijkheden zijn van het idee, de

zou de Leeszaal niet bestaan.

mensen, het pand en de plek. De Leeszaal zou je kunnen zien als een (democratische) repetitieruimte waarin mensen samen een publieke plek en zichzelf ontwikkelen. Een publieke plek die bovendien is ingericht op het stimuleren van de persoonlijke ontwikkeling van mensen. Hoe komt zo’n plek tot stand? DE GRONDSTOFFEN VAN EEN (DEMOCRATISCHE) REPETITIERUIMTE De Leeszaal ontstaat door het samenbrengen, verbinden en activeren van een heleboel zaken die (gratis) voorhanden zijn. We maken gebruik van wat Nils Roemen 'sociale overwaarde’ noemt: “datgene wat over is of gemist kan worden op de plek waar het nu niet van waarde is, terwijl het door het op een andere plaats in te zetten, op een ander manier te verbinden, weer van nut kan zijn. Het gaat hierbij niet om geld maar om materiële zaken, ideeën, toegang of vormen

» Boeken en andere spullen: onze volledige collectie is gekregen. In het begin vreesden we dat we alleen datgene zouden krijgen wat mensen niet bij De Slegte of op Marktplaats kwijt konden. Dat blijkt niet het geval. Mensen geven hun boeken liever aan iets wat zo’n duidelijke publieke betekenis heeft, dan er een klein beetje geld voor te ontvangen. En dit geldt ook voor de tafels, stoelen, computers, een beamer en vele andere spullen. » Vakmanschap: aan al deze ‘toevallig’ gekregen spullen voegen we allerhande soorten vakmanschap en professionaliteit toe. Zo wordt de bouwploeg geleid door Ruud, die interieurarchitect is. Zijn vakmanschap zorgt ervoor dat uit alle losse onderdelen een aantrekkelijke, kwalitatief hoogstaande publieke ruimte ontstaat. Het gevolg is dat gastvrouwen en -heren ook op dagen dat ze niet werken langskomen om

van hulp” (www.socialeoverwaarde.nl).

met mensen af te spreken. En zo verzorgt

In de context van de Leeszaal betekent dit

en posters, leert Rinia die vijftien jaar

onder andere:

wagenbegeleidster was in de tram ons

» Tijd: omdat we volledig op vrijwilligers

omgaan met lastige groepen jongetjes,

draaien, zijn we afhankelijk van de tijd die

Karin, grafisch vormgeefster, onze huisstijl

en maken Arda en Christine die allebei

uit het boekenvak komen onze collectie toegankelijk. Met de aangeboden tijd, spullen en vakmanschap creëren we samen kwaliteit die weer nieuwe tijd, spullen en vakmanschap aantrekt. We gebruiken dus niet alleen sociale overwaarde, we creëren ook waarde. AL DOENDE LEREN Zoals gezegd kan de Leeszaal alleen bestaan dankzij de inzet van heel veel vrijwilligers. De vraag is waarom zij dit doen. Uit onderzoek naar vrijwilligerswerk en actiegroepen weten we dat mensen zich vooral inzetten uit sociale en altruïstische overtuigingen, betrokkenheid bij een bepaalde kwestie of werkveld, plezier en het verbeteren van het zelfbeeld (Hustinx e.a. 2011). Al deze motieven zien we terug bij onze vrijwilligers. Daarnaast vinden onze vrijwilligers het belangrijk dat mensen elkaar in de wijk kunnen ontmoeten. Ze willen een bijdrage leveren aan het realiseren van een betekenisvolle publieke plek. De vrijwilligers krijgen geen vergoeding, maar wij bieden de Leeszaal aan als een plek waar zij zich verder kunnen ontwikkelen. Dit doen we dagelijks door gastvrouwen en -heren die niet zo goed Nederlands spreken te koppelen aan mensen die dit wel doen. De Leeszaal wordt zo letterlijk een repetitieruimte. Een andere groep wil zich graag toeleggen op catering. Door bij

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 21

De Leeszaal Rotterdam West als (demo­cratische) repetitieruimte

speciale activiteiten de lunch of het diner te verzorgen, bouwen ze ervaring op. Ze krijgen hiervoor een kleine vergoeding die ze in een pot doen waaruit straks cursussen voor officiële certificering betaald kunnen worden. Ten slotte zijn we - geïnspireerd door Learning Dreams in Minessota (Stein 2010) en de Pendrecht Universiteit in Rotterdam-Zuid (Westrik en Hofman 2012) - bezig om te inventariseren wat individuele vrijwilligers zouden willen leren. Op basis van de beschikbare kennis en kunde in de Leeszaal, of anders daarbuiten, gaan we op zoek naar iemand die kan helpen dit te realiseren. Zo doende doen mensen kennis en vaardigheden op waarmee ze zich als persoon en (betrokken) burger kunnen ontwikkelen (zie voor meer uitleg over het al doende leren van vrijwilligers: Specht 2012 en Van der Zwaard en Kreuk 2012). TOT SLOT De Leeszaal is een voorbeeld van een opkomend fenomeen: het verpakken van maatschappelijke kritiek en politieke eisen in gewone vormen van burgerparticipatie en vrijwilligerswerk. Sommigen noemen dit ‘militant optimisme’ (Barrie 2010), anderen spreken van ‘blended social action’ (Sampson et al. 2005), of ‘doe-democratie’ (Van de Wijdeven 2012). Burgers geven niet op een keuzeformulier, met hand opsteken of met spandoeken aan welke beleidsoptie ze prefereren, maar laten door doen zien waar

ze staan. De Leeszaal stelt bewoners in staat

Referenties

om allerlei vaardigheden die een dergelijke

• Barrie, D. (2010) ‘Militant optimists’, in Brittons, T. (red.) Hand Made. Portraits of an emergent community culture. (www.blurb.com/bookstore/detail/1541053)

vorm van democratie vraagt te ontwikkelen; en is tegelijkertijd een uitdaging naar maatschappelijke en bestuurlijke partijen om positie te bepalen (voor een overzicht van de benodigde vaardigheden bij burgers en overheid, zie Van der Zwaard en Specht 2013). Hier zit maatschappelijke en democratische winst in. De vraag is hoe we ervoor zorgen dat dit soort initiatieven duurzaam worden. Vaak komen bewonersinitiatieven na twee seizoenen niet meer in aanmerking voor subsidies, of verdwijnt de energie omdat mensen wegvallen. Als we dergelijke initiatieven als samenleving van belang achten, dan vraagt dat om een bestuurlijke, financiële en maatschappelijk context die deze initiatieven kan en wil dragen. Zoals Reijndorp (2012) dit verwoordt: “Wat we nodig hebben, is een nieuw publiek domein, een maatschappelijk middenveld (of civic society) in een nieuwe vorm; een vorm waarin de talloze initiatieven op sociaal, economisch en cultureel gebied weer een stevige inbedding krijgen.” Om zo ver te komen, moeten ook de overheid en de professionele instellingen nog veel oefenen en repeteren.

• Hofman, B. en Westrik, R. (2012) ‘Pendrecht Universiteit’, in Specht, M., Community Lover’s Guide to Rotterdam. (www. blurb.com/my/book/detail/2946314-the-communitylover-s-guide-to-rotterdam) • Hustinx, L. e.a. (2011) ‘Nachtwakers of omnivoren? Het participatieprofiel van universiteitsstudenten in Nederland en Vlaanderen’. In: Jaarboek Marktonderzoek Associatie 2011. Amsterdam, MOA. • Reijndorp, A. (2012) De ‘Rise of the creative class’ en het einde van ‘Organization Man’, Amsterdam, Trancity, 29-4-13. (www.trancity.nl/images/A.Reijndorp_ RdamMaaskantpijsLR.pdf) • Sampson, R.J. et al. (2005) ‘Civil society reconsidered: The durable nature and community structure of collective civic action’, American Journal of Sociology, Vol. 111, no. 3, blz. 673-714. • Sennett, R. (2012) Together. The rituals, pleasures and politics of cooperation, London, Allen Lane. • Specht, M. (2012) De pragmatiek van burgerparticipatie. Hoe burgers omgaan met complexe vraagstukken omtrent veiligheid, leefbaarheid en stedelijke ontwikkeling in drie Europese steden. • Stein, J. (2010) ‘Learning Dreams’ in Brittons, T. (red.) Hand Made. Portraits of an emergent community culture. (www. blurb.com/bookstore/detail/1541053) • Wijdeven T. van de (2012) Doe-democratie. Over actief burgerschap in stadswijken, Delft, Eburon. • Zwaard, J. van der en C. Kreuk (2012) “Ik kwam om wat te doen”. Werkwijze en betekenis van vadercentrum Adam, Rotterdam, E3D. • Zwaard, J. van der en Specht, M. (2013) Betrokken bewoners en betrouwbare overheid. Condities en competenties voor burgerkracht in de buurt, Rotterdam, Kenniswerkplaats Leefbare wijken.

Maurice Specht & Joke van der Zwaard Lees & kijk verder • Community lover’s guide to the universe ››

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 23

HIVOS KENNISPROGRAMMA Als ontwikkelingsorganisatie zoekt Hivos naar innovatieve oplossingen om sociale verandering tot stand te brengen en de ‘staat’ en de ‘straat’ dichter bij elkaar te brengen. Maar om daadwerkelijk vernieuwend te werk te kunnen gaan is volgens Hivos meer kennis nodig. Daarom investeert Hivos in de ontwikkeling, verdieping, verspreiding en toepassing van kennis voor het aanpakken van de complexe, grote problemen van deze tijd. Het Kennisprogramma is opgezet om de brug te slaan tussen praktijk en wetenschap, gericht op het ontwikkelen van kennis over zaken die cruciaal zijn voor het werk van maatschappelijke organisaties en de ontwikkelingssector in het algemeen. Eén van de thematische kennisprogramma’s is ‘Civic Explorations’. In dit programma onderzoekt Hivos hoe burgers wereldwijd opkomen voor hun rechten in een steeds sterker gemondialiseerde wereld. Centraal staan vragen over burgeractie, hun rol in de wereldpolitiek, de rol van sociale media als het vermeend nieuw middel, en het veranderende gezicht en tempo van burgeractie. In samenwerking met IDS, ISS en CIS brengt het Kennisprogramma activisten, wetenschappers en ontwikkelingswerkers uit alle delen van de wereld bij elkaar. Zo koppelt Hivos de 'oude' wereld van sociale bewegingen en maatschappijopbouw aan nieuwe kennis over sociale mobilisatie 2.0. Het doel is enerzijds om meer inzicht te krijgen in en na te denken over de implicaties voor de ondersteuning van burgers, en anderzijds om wetenschappelijk onderzoek te bevorderen.

HIVOS LINKS

Bezoek onze websites:

HIVOS ONLINE » www.hivos.org » www.hivos.nl

HIVOS KENNISPROGRAMMA: CIVIC EXPLORATIONS http://www.hivos.net/Hivos-Knowledge-Programme/Themes/Civic-Explorations Topics: About civic explorations, On a lighter note, News, Pubications, Events, Network, Newsletter, Regions, Subscribe etc.

2013 - Thought Piece by Nishant Shah

WHOSE CHANGE IS IT, ANYWAY? TOWARDS A FUTURE OF DIGITAL TECHNOLOGIES AND CITIZEN ACTION IN EMERGING INFORMATION SOCIETIES. Pdf - http://www.hivos.net/Hivos-Knowledge-Programme/Themes/Civic-Explorations/ Publications/Whose-Change-is-it-anyway

June 2013 - Akshay Khanna, with Priyashri Mani, Zachary Patterson, Maro Pantazidou and Maysa Shqerat

THE CHANGING FACE OF CITIZEN ACTION IDS AND HIVOS LAUNCH EXTENSIVE WORKING PAPER Pdf - http://www.hivos.net/Hivos-Knowledge-Programme/Themes/Civic-Explorations/ Publications/The-Changing-Face-of-Citizen-Action

Hivos, Hivos,ISS, ISS,WRR WRR || DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 25

Collectief zelfbouwen en de grenzen van de doe-democ

Nautilus is de naam van een in 2014 op te leveren woonblok op het Zeeburgereiland in Amsterdam. Dit gebouw komt tot stand door middel van Collectief Particulier Opdrachtgeverschap, ofwel zelfbouw door een collectief. We ontwikkelen ons eigen woon-werkpand van 42 appartementen voor mensen die tussen de koop- en de Auteur

huurmarkt in vallen. Het Zeeburgereiland is

Josien Pieterse

een zandvlakte die sinds 2010 braak ligt op

Josien Pieterse studeerde cum laude af in politicologie en genderstudies. Zij werkte als programmamaker bij debatcentra Felix Meritis en TUMULT en als coördinator van het Forum voor Democratische Ontwikkeling (FDO). Sinds 2007 is zij als zelfstandige werkzaam als oral historian en is zij onderzoeker bij Atria - Kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Tevens is zij mede-initiatiefnemer van Framer Framed, een platform van etnografische-, erfgoeden hedendaagse kunstinstellingen dat zich bezighoudt met de veranderende rol van het museum. In 2011 nam zij met Mieke van Heesewijk het initiatief tot Netwerk Democratie, Platform voor democratische innovatie.

een steenworp afstand van het Amsterdamse

Nautilus - www.nautilus-amsterdam.nl

Nautilus is een typisch voorbeeld van een

Netwerkdemocratie - www.netdem.nl

‘doe-democratie’-initiatief. Doe-democratie

@ NetwerkDem Framer Framed - www.framerframed.nl

centrum. Toen we deze plek kregen was het toekomstbeeld dat we zouden worden omgeven door sportvelden, culturele ontmoetingsplekken, zelfbouwkavels, scholen en sociale woningbouw. Inmiddels ligt een groot deel van deze plannen stil of is definitief van de baan. De crisis heeft ervoor gezorgd dat de ontwikkeling van het gebied nog zeker 10 jaar op zich zal laten wachten. Dat er überhaupt nog stedenbouwkundige vernieuwing plaatsvindt is hier dus mede te danken aan particulier initiatief.

is een soort koepelbegrip geworden voor initiatieven van particulieren of burgers die zichzelf organiseren om iets te realiseren dat voorziet in een gemeenschappelijke behoefte. Daarbij kan het gaan om zorg, onderwijs, verzekeringen of huisvesting. Niet de markt, niet de overheid, maar zelfredzame collectieven van burgers zijn de initiatiefnemers. Volgens veel bestuurders

ratie

gaat het om een ei van Columbus; de burgers

Men kan denken aan een zelfbouwproject,

gaan meer participeren en in plaats van

een zorg- of energiecoöperatie, een

naar de overheid te kijken nemen zij de

voedseldistributienetwerk of eigen

verantwoordelijkheid voor hun bestaan deels

verzekeringen in de vorm van broodfondsen.

zelf in handen.

Niet alleen burgers zelf, ook ambtenaren

De explosieve groei van de doe-democratie kan deels worden verklaard vanuit verschillende ontwikkelingen. Ten eerste versterkt de economische crisis de noodzaak

en politici hebben het over ‘de eigen verantwoordelijkheid van de burger’ en 'burgers in hun kracht zetten'. De explosieve groei van de doe-democratie

tot zelfredzaamheid van

kan tevens verklaard worden

burgers en laat zij zien dat

uit het het breed politieke

“de markt” niet als vanzelf

"Dat er überhaupt nog

de belangen van de burgers

stedenbouwkundige

wordt omarmd door diverse

de terugtredende overheid

vernieuwing

organisaties zien hierin een

verantwoordelijkheden

plaatsvindt is hier dus

nieuwe vorm van samenleven

zelf taken op zich te

mede te danken aan

zelfbeheer tot emancipatie

nemen. Ten derde spelen

particulier initiatief."

dient. Ten tweede draagt

over aan de burger om

hedendaagse technologische ontwikkelingen een

draagvlak. De doe-democratie politieke stromingen. Linkse

die de overtuiging dat leidt doet herleven. Deze initiatieven zouden dan intern democratisch georganiseerd

belangrijke rol. Zij veranderen de manier

moeten zijn, ze zouden ruimte moeten

waarop mensen zich met elkaar, met de

bieden voor alternatieve visies op samen

samenleving en met de overheid verbinden.

leven waarbij duurzaamheid, respect en

Dankzij nieuwe media ontstaan nieuwe

pluriformiteit vooropstaan. Het overdragen

organisatievormen, wordt informatie

van verantwoordelijkheden van de staat

sneller uitgewisseld en krijgen burgers de

naar burgers past ook in een neoliberaal

gelegenheid zich deze informatie eigen te

vertoog, waarbij de overheid moet worden

maken en te hergebruiken, ook buiten de

ontlast door ‘particulier initiatief’ en

reguliere overheid om.

ondernemerszin.

Burgers nemen het heft dankbaar in eigen

De ontwikkeling van de doe-democratie

hand en beginnen eigen organisaties op een

roept nieuwe vragen op. Moeten initiatieven

breed scala aan maatschappelijke terreinen.

van burgers ‘marktconform’ opereren,

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 27

Collectief zelfbouwen en de grenzen van de doe-democratie

bijvoorbeeld bij het aanbesteden van

persoonlijke ontwikkeling en collectieve

werkzaamheden over het verantwoorden

welzijn naar eigen inzichten vorm te geven,

van hun inkomsten en uitgaven, en hoe

maar in de praktijk blijven oude systemen

verhouden zij zich tot andere private

kaderstellend. Het daadwerkelijk delen van

aanbieders van

besluitvorming en het

diensten? Moet

bieden van inzicht in

de overheid dit

"Burgers hebben de

soort initiatieven

ruimte nodig om hun

de overheid nog steeds

persoonlijke ontwikkeling

Verhoeven en Oude

ondersteunen met publieke middelen en hebben andere burgers

eigen handelen stuit bij op veel weerstand (zie

en collectieve welzijn

Vrielink 2012).

recht om te genieten van

naar eigen inzichten

Als mede-

de resultaten? Betekent

vorm te geven, maar in

Nautilus merken

(niet-leden) dan ook

‘doe-democratie’

initiatiefnemers van

ook dat de overheid

de praktijk blijven oude

we dagelijks in de

werkelijk zeggenschap

systemen kaderstellend.

vanuit de overheid

en toezicht overdraagt

praktijk hoe kaders

Het daadwerkelijk delen

nog onvoldoende

van www.petities.

van besluitvorming en

zelf doen. Bijvoorbeeld,

nl, bevroeg tijdens

het bieden van inzicht in

het opwekken van

over het verdwijnen

eigen handelen stuit bij de

collectief verband is

van de stadsdelen

overheid nog steeds op veel

in Nederland tot op

weerstand."

Burgers kunnen nu

aan burgers? Reinder Rustema, oprichter

een bijeenkomst

in Amsterdam de werkelijke invloed van burgers in de doedemocratie: 'voeren

wij het beleid van de overheid uit, of mogen wij ook zelf beleid maken?' (Rustema 2013). De plichten van burgers worden geherdefinieerd, maar er wordt nauwelijks gesproken over nieuwe rechten van burgers. Burgers hebben de ruimte nodig om hun

toegerust zijn voor het

groene stroom in een

heden niet mogelijk. al belastingvrij met zonnepanelen hun

eigen stroom opwekken. Dat heet met een technische term ‘salderen’. Op het moment dat je meer schone energie produceert dan je zelf gebruikt, kun je die extra energie aan het net leveren. Als de zon wat minder schijnt, haal je energie van het net af. De

stroom die je aan het net levert mag je aan het eind van het jaar van je stroomrekening aftrekken. Dat betekent concreet dat je geen energiebelasting betaalt en dat je de commerciële stroomprijs krijgt voor je groene energie. Dit salderen mag slechts tot 5000 kWh (kilowattuur). Voor een gemiddeld huishouden is dat genoeg. Maar als een groep burgers, verenigd in een coöperatie of vereniging van eigenaren, schone stroom wil opwekken, is deze grens te laag. In potentie is er dus een kans om een project voor collectief wonen en alternatieve vormen van opwekking van energie te combineren, maar in de realiteit is de ruimte er niet om het te doen. Ondanks de brede politieke steun voor de doe-democratie, blijft zij als model voor burgerparticipatie vaak beperkt tot het niveau van uitvoering. De overheid laat burgers toe om het nabijgelegen park te onderhouden of de boodschappen voor de bejaarde buren te doen. Of, zoals Verhoeven en Oude Vrielink (2012) dit beschrijven: "Ze zijn ‘goede burgers’ als ze loyaal (mee) werken aan maatschappelijke problemen die in het straatje van de overheid passen. Deze beleidsconsensus leidt bovendien stilzwijgend tot een ‘depolitisering’ van participatie, waarbij alleen ruimte wordt geboden aan burgerinitiatieven die zich niet op verandering van beleid richten." Steeds meer burgers willen de mogelijkheid om mee te kijken met het handelen van bestuurders.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 29

vermogen van overheid en burgers", aldus prof. Valerie Frissen, hoogleraar ICT en sociale verandering

"Ondanks de brede politieke

bieden van dergelijke

steun voor de

meer ingrijpende instrumenten aan burgers om

doe-democratie, blijft zij als

kunnen participeren

model voor

zijn nog marginaal,

burgerparticipatie

maar kunnen de

vaak beperkt tot

burger en overheid

het niveau van

en daarmee het functioneren van

B

Tentoonstellingsruimte

verhouding tussen

EEf KamErbEEKstraat

beleidsvormend te

VOUWLIJN

Dubbelhoge voorruimtes aan de straat voor werkplaatsen

(Frissen 2012). Het

Motorsleutelwerkplaats

draagvlak. Het vergroot het innovatief

PLAKRAND

INGANG

'accountability', hogere effectiviteit en

PLAKRAND

ND PLAKRA

tot het afleggen van verantwoordelijkheid,

B

een grotere transparantie, mogelijkheid

LEo Hornstraat

"Open parlementaire data draagt bij aan

A

openbaar maken van overheidsbestanden.

Glazen daken trappenhuizen

maken dat mogelijk, bijvoorbeeld door het

PLAKRAND

Nieuwe technologische ontwikkelingen

Ontwerpers: Richard Niessen en Esther de Vries (Niessen & De Vries)

Collectief zelfbouwen en de grenzen van de doe-democratie

uitvoering."

de democratie

VOUWLIJN

fundamenteel veranderen.

Een divers samengestelde raad van burgers en een open discussie via social media leidde in oktober 2012 tot een tweederde

NAUTILUS

Nautilus kaart.indd 1

ND

Theaterzaal

met het crowdsourcen van de Grondwet.

A

experimenteerde in 2011 de nieuwe regering

PLAKRA

uit een voorbeeld uit IJsland. Daar

Bar

Gemeenschappelijke keuken en kinderkookcafĂŠ

Dat burgers tot veel in staat zijn, blijkt

PLAKRAND

42 duurzame woningen met werkruimtes met aparte ingang en adres.

voor een nieuwe grondwet. Natuurlijke bronnen van het eiland, zoals visgronden en thermische energie, werden in de

PLAKRAND

Moestuin op het dak

PLAKRAND

meerderheid van de IJslandse bevolking

voorgestelde grondwet tot nationaal bezit verklaard. Praktijkvoorbeelden als deze laten zien dat het werkelijk betrekken van burgers

VOUWLIJN

2 logeerkamers

bij besluitvormingsprocessen leidt tot een fundamenteel andere machtsbalans in de samenleving. Josien Pieterse

Zonnecellen op het dak

VOUWLIJN

Referenties

Gemeenschappelijke binnentuin

• Rustema, R. (2013) Inleiding tijdens de bijeenkomst Burgerinitiatief Lokale Democratie, 28 januari 2013, Pakhuis de Zwijger, Amsterdam. (www.dezwijger.nl/page/63915/ nl) • Verhoeven, I. en Oude Vrielink, M. (2012) ´De stille ideologie van de doe-democratie´, in Cor van Montfort, Ank Michels, Wouter van Dooren, Stille ideologie. Onderstromen in beleid en bestuur, Boom Lemma. (www. managementboek.nl/auteur/23752/cor-van-montfort)

VOUWLIJN

Kinderatelier

• Frissen, V. (2012) Inleiding tijdens Apps voor Democratie, een evenement dat werd georganiseerd door Netwerk Democratie, Hack de Overheid en de Tweede Kamer, 8 september 2012. (http://appsvoordemocratie.nl)

PLAKRAND

VOUWLIJN

Moestuin op het dak

PLAKRAND

PLAKRAND

VOUWLIJN

PLAKRAND

Gemeenschappelijk terras met stookplaats

04-04-13 09:40

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 31

Lessen uit burgerverzet en overheidsarrogantie

Intro De setting is de comfortabele directiekamer van een gerenommeerd museum in Den Haag. Hier gaat het echter over heel wat subversievere zaken: hoe zorgen burgers ervoor dat ze via legale wegen hun rechten halen? Hoe maak je slim gebruik van moderne Auteurs

communicatiemiddelen om politieke doelen

Manu Claeys

te realiseren? En waar ligt eigenlijk de kern

Manu Claeys is voorzitter van het Antwerpse burgercollectief stRatengeneraal, waarin hij sinds 2004 actief is. Samen met de actiegroep Ademloos kreeg stRaten-generaal in 2010 de Prijs voor de Democratie. De auteur is een gelauwerd essayist. In maart 2013 verscheen zijn meest recente boek: Stilstand. Over machtspolitiek, betweterbestuur en achterkamerdemocratie. Het Oosterweeldossier. www.manuclaeys.be www.stratengeneraal.be

van de macht? De inleiding wordt verzorgd door Manu Claeys, leider van de Antwerpse actiegroep “stRaten-generaal”: hij vertelt over het brede maatschappelijke verzet tegen de aanleg van een autoweg, waardoor nieuwe machtspatronen worden blootgelegd. Rond de directietafel gaat een dozijn politieke dieren in discussie over deze zaak: ze komen uit de journalistiek, de jeugdbeweging, de vakbonden, de kraakbeweging, en zowaar een ex-parlementariër! Het wordt een levendige dialoog, er ontstaan prachtige schema’s op de

Kees Biekart Kees Biekart is onderzoeker en docent aan het ISS (International Institute of Social Studies) in Den Haag, een instituut voor ontwikkelingsstudies dat is verbonden aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam (EUR). Hij doet onderzoek met en naar sociale bewegingen, en naar de rol van maatschappelijke organisaties in veranderingsprocessen. Als jonge activist was hij onderdeel van de Amsterdamse kraakbeweging en later van de solidariteitsbeweging met Latijns Amerika. www.iss.nl/biekart

flap-over, en de gemoederen raken aangenaam verhit. Manu Claeys geeft hieronder een samenvatting van de zaak, en Kees Biekart formuleert tien lessen die hieruit getrokken konden worden over burgerverzet en overheidsarrogantie.

De negende macht

staat op de website van de stRaten-generaal, ‘en wel in een samenspel van filosofie,

Door Manu Claeys

strategie en praktijk’.

27 oktober 1998, vijf uur 's ochtends: onder politiebegeleiding worden de Japanse kerselaars in de tuin voor het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten met bulldozers omgeduwd. De overheid beweerde dat de bomen ziek waren, in de plaats moest een stenen plein komen. Omwonenden betwijfelden dat echter en hadden een bomenexpert in de arm genomen. De bomen bleken gezond te zijn. Diezelfde dag zou de rechtbank van eerste aanleg in kort geding een uitspraak doen over het lot van de kerselaars. Maar toen de zaak

In nauw overleg met lokale actiegroepen volgde stRaten-generaal sindsdien enkele Antwerpse symbooldossiers op. Het bewonerscollectief zag steeds weer dezelfde mechanismen opduiken: politieke voorakkoorden in besloten kring, druk van hogerhand op lokale bestuurders, het naast zich neerleggen van wetten en regelgeving, en gebrek aan onafhankelijke audits of milieueffectenrapportages. Met als gevolg gemiste kansen voor de stadsontwikkeling én voor de democratie.

voorkwam, was de kaalslag een feit. Case

Veelal ontstaan bewonersgroepen uit

closed.

eenzelfde context: een overheid tekent het

Dergelijk overheidsoptreden is niet meer van deze tijd, vonden enkele bewoners van het Antwerpse Zuid. Zij organiseerden een grootse publieksvergadering, een ‘stRaten-generaal’ – een Staten-Generaal opgezet van onderaf, zeg maar. Uit die actie kwam het bewonerscollectief stRaten-generaal voort, dat sinds 1999 ijvert voor meer burgerinspraak en betere participatieprocedures bij politieke besluitvorming over bouwprojecten. Dat wil zeggen: tijdig, transparant, efficiënt, met ruimte voor debat over alternatieven, met aandacht voor ‘de impact van ruimtelijke ordening op maatschappelijke ontwikkelingen en vice versa’, zoals te lezen

kader uit voor bouwplannen, die op verzet stuiten, waarna burgers zich gaan verenigen om actief te ijveren voor het behoud of het verbeteren van de lokale leefkwaliteit. Vanwege het existentiële karakter daarvan (‘mijn’ woonomgeving) blijken burgers telkens weer sterk gemotiveerd te zijn om een inspanning te leveren. Zij zullen ‘het zelf moeten doen’, want niemand anders zal opkomen voor hun belangen. Behalve een productmotivatie (over het concrete bouwproject) vormt zich daarom ook steevast een procesmotivatie: burgers willen serieus worden genomen. Uit hun vraag om medezeggenschap over een beter bouwproject groeit steeds weer ook de roep

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 33

Lessen uit burgerverzet en overheidsarrogantie

om een ‘andersoortige’ besluitvorming,

onevenwichtige vermenging van functies

om nieuwe verbindingen tussen henzelf

(te veel kantoren, te weinig woningen), het

en de politiek, de economie en de

doodse karakter van de bouwwerken en

onderzoekswereld. DE KIEVITWIJK

het versteende karakter van openbare ruimte. Ze

"Behalve een

voerden het debat met

productmotivatie

zoveel gedrevenheid dat

2005 leverden acht

(over het concrete

na enkele maanden de

bewonersgroepen

bouwproject) vormt zich

meeluisterde.

In het voorjaar van

van diverse

hele stad – via de media –

pluimage – klassieke

daarom ook steevast een

Op 20 april 2005 gaven

buurtverenigingen,

procesmotivatie: burgers

de projectontwikkelaar

maar ook de lokale

willen serieus worden

en de Ploeg – de koepel

parochiegroep en de krakers van een

genomen. Uit hun vraag

kloosterpand – samen

om medezeggenschap

met stRaten-generaal

van de bewonersgroepen – plots en onverwacht een gezamenlijke persconferentie. De

strijd tegen een groots

over een beter

bouwproject in de

bouwproject groeit

inmiddels opgestart,

steeds weer ook de roep

maar toch zou de

werden aangevochten,

om een ‘andersoortige’

nieuwe bouwaanvraag

wel de manier waarop

besluitvorming, om

indienen, waarbij rekening

zich zou verhouden

nieuwe verbindingen

opmerkingen vanuit de

tot zijn omgeving.

tussen henzelf en de

Antwerpse Kievitwijk. Niet de bouwvolumes

het bouwproject

Het project had een

bouwwerken waren

gesloten karakter:

politiek, de economie en

tienduizenden

de onderzoekswereld."

projectontwikkelaar een

zou worden gehouden met buurt. Opvallend: buiten de overheid om waren de projectontwikkelaar en de Ploeg in de voorbije

vierkante meters

weken samen gaan

bebouwing dreigden

zitten voor overleg. Op

als een van de buurt geïsoleerd geheel te

aangeven van de omwonenden werd een

gaan functioneren. De bewoners hadden

tweede architectenbureau ingeschakeld

het over gebrek aan doorwaadbaarheid,

om de oude plannen bij te sturen. Na vele

vergaderingen werden nieuwe bouwplannen

DE OOSTERWEELVERBINDING

aan de overheid voorgelegd, waartegen

Tussen 2005 en vandaag investeerde

geen bezwaarschriften uit de buurt zouden worden ingediend. De overheid begreep het signaal: de nieuwe bouwaanvraag werd goedgekeurd en voor Kievit fase II zouden andere bouwcriteria worden gehanteerd, in het verlengde van wat de bewoners hadden aangevoerd in hun strijd. Ook zou een participatietraject worden uitgestippeld met het oog op de opmaak van een nieuw ruimtelijk uitvoeringsplan en de invulling van de openbare ruimte. In het Kievitdossier had de representatieve democratie alle ruimte gelaten voor de totstandkoming van een negatief bouwproject. De politiek had geen interesse getoond in een dialoog met de burger (‘civil society’). Een dialoog (tussen projectontwikkelaar en bewoners) kwam uiteindelijk tot stand ondanks de overheid. De Kievitstrijd is een mooi voorbeeld van een brede tendens die beschreven staat in de uitnodiging voor het symposium ‘Can doocracy save democracy?’: Citizens speak of mounting disillusionment with government and the institutions of representative democracy. Less visible, but no less relevant and equally global in scope, has been the rise of a new generation of selforganizing citizens that operates outside the formal spheres of government.

stRaten-generaal heel wat energie in nog een ander symbooldossier, dat van de betwiste Oosterweelverbinding ofwel een nieuwe autostrade dwars door de stad Antwerpen – tevens het grootste infrastructuurproject ooit in België. Acties van stRaten-generaal richtten zich op infoavonden organiseren, bezwaarschriften opstellen, persconferenties en interviews geven, allianties smeden met andere actiegroepen, een volksraadpleging afdwingen, overheidsdata (verkeersmodelleringen, projectkaarten, contracten) naar boven spitten, krantenopinies schrijven, communiceren op sociale media, publieksevenementen in de steigers zetten, en vergaderen, vergaderen, vergaderen: het passeerde allemaal de revue. Met resultaat: het geplande viaduct is geschrapt. Nu nog het snelwegtracé geschrapt krijgen. Ook hier deed zich weer een onverwachte wending in het verhaal voor: na de volksraadpleging confronteerden prominente Antwerpse bedrijfsleiders en transporteconomen stRaten-generaal met de vraag of de actiegroep-slash-denktank enkele maanden wilde broeden op een realistisch alternatief plan. Hun motivatie: de overheid zit politiek vast, uit die hoek zal niet out-ofthe-box gedacht worden en er moet nu toch wel zo vlug mogelijk een goede oplossing komen voor het mobiliteitsprobleem. Op

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 35

24 februari lanceerde het Forum Mobiliteit Regio Antwerpen 2020 het alternatieve plan. ’s Anderendaags noteerde de krant De Morgen: De plannen zijn het resultaat van een merkwaardige combine. Een groep van tien prominente Antwerpenaars - havenbazen, economen, professoren - sloeg de handen in elkaar met een aantal actiegroepen, stRaten-generaal op kop. Bijna altijd staan beide groepen lijnrecht tegenover elkaar: de ondernemers zijn voor het gecontesteerde bouwwerk, de actiegroepen zijn tegen. Kort door de bocht, maar het gaat wel op voor vlot 99 procent van alle bouwdossiers die aanleiding geven tot maatschappelijke onrust. Bij de Oosterweelverbinding, zowat de moeder der omstreden bouwdossiers, zitten ze uitzonderlijk in hetzelfde kamp. Net die combine maakt het extra moeilijk voor de Vlaamse regering om de plannen straal te negeren, zoals in het verleden al gebeurde met een eerder alternatief plan dat stRatengeneraal uitwerkte. In de Belgische context is het Oosterweel­ dossier bij uitstek een voorbeeld van hoe groepen mondige burgers zich ‘horizontaal’ organiseren, naast de klassieke kanalen in het maatschappelijk middenveld. Net daardoor ontwikkelen ze een nieuw soort slagkracht in het democratische debat. In het rapport Vertrouwen in burgers geeft de Wetenschappelijke Raad voor het

Ontwerp Oosterweelverbinding Antwerpen (Architect: Ney & Partners) Fotografie: Noriant

Lessen uit burgerverzet en overheidsarrogantie

Regeringsbeleid terecht dit advies aan de

de externe experts die onderzoek plegen in

overheden:

opdracht van de overheid. Men denke hierbij

Burger­betrokken­heid vereist een geloof in de veerkracht van een vernetwerkte samenleving, met de bijbehorende ruimte

aan het leger, de politie, de gezondheidszorg, het onderwijs, de nutsvoorzieningen, enzovoort.

voor burgers – trekkers en verbinders voorop

Na de Tweede Wereldoorlog en vooral sinds

– die elkaar vinden in steeds effectievere

de jaren zestig nam het politieke gewicht toe

samenwerkings­verbanden. Juist de veelheid

van een derde machtsdriehoek, die buiten

en overlap van dergelijke initiatieven en

het staatsapparaat functioneert: de pers,

kanalen voor betrokkenheid resulteert in

het bedrijfsleven (‘private sector’) en de

een ‘energieke samenleving’, zoals Maarten

georganiseerde burger. Die burger vooral eist

Haijer die noemt: een samenleving van

inspraak, binnen nieuwe organisatievormen

mondige burgers en met een ongekende

van overleg en debat. Het maatschappelijk

reactiesnelheid, leervermogen en creativiteit.

middenveld, dat zo als negende macht wordt gevormd, is de vertaling van het

NEGEN POLITIEKE MACHTEN De klassieke politieke wereld worstelt met deze ´energieke samenleving´, die

verlangen bij burgers om meer te zijn dan wat weleens 'kiesvee' genoemd wordt, of netjes geformuleerd: het electoraat.

top-down besluitvoering fundamenteel

Binnen de democratie vervult de burger

ter discussie stelt. Als uitdager van oude

immers een dubbele rol. Als kiezer bepaalt hij

zeden kan die nieuwe, vernetwerkte

de bestuurlijke machtsverhoudingen. Maar

samenleving worden geplaatst in een

over concrete dossiers of beleidsvoering

historisch perspectief. In de tweede helft

zegt hij niets en kan hij niets zeggen in

van de achttiende eeuw ontstond de

het stemhok. Verkiezingen duwen de

bestuurlijke scheiding der machten – de

individuele, anonieme burger in een passieve

trias politica – zoals we ze nu nog hanteren,

rol. De enige ‘actieven’ zijn dan de politieke

met een uitvoerende, een wetgevende

kandidaten, die zich presenteren aan het

en een rechterlijke macht. Daarop entte

publiek. Dat publiek beoordeelt om de zoveel

zich in de loop van de negentiende eeuw

jaar als een jury het politieke personeel.

een tweede machtsdriehoek, die werkt als onderaannemer van de uitvoerende macht: de administratie (ambtenaren), de overheidsbedrijven (‘publieke sector’) en

Tussen twee verkiezingen in verdwijnt de burger echter niet. Integendeel: steeds uitdrukkelijker stelt hij zichzelf op als deelnemer aan de politiek, het

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 37

toeschouwerschap bij een spektakel overstijgend. Als activist, voorvechter, betoger, opiniant of cliënt dwingt hij tot debat over concrete kwesties. Soms ad hoc en tijdelijk, soms structureel. Slechts wanneer beide rollen goed ingevuld worden – representatie en participatie – kan de moderne democratie echt floreren. LESSEN Het concept van de negen politieke machten die samen de democratie uitmaken is nieuw. Voor stRaten-generaal vormt het alvast een strategisch kader voor actievoering. Het creëert een beter zicht op spelers, functies en context, het helpt inspanningen maximaliseren en mislukkingen begrijpen. En het blijkt ook in brede zin nuttig, om de werking van de democratie te begrijpen. Duidelijk wordt bijvoorbeeld: • Hoe en waarom de negen machten elk een specifieke rol spelen in het democratische proces, en daarbij wisselende allianties vormen; • Dat de eerste acht machten beroepsmatig functioneren, terwijl de negende macht – het georganiseerde middenveld – vooral op vrijwilligerschap teert; • Dat elk van die acht beroepsmatige machten op elk moment ook activist kan worden, of elementen van activisme in de eigen professie kan integreren, wat in zekere zin als een kwalitatieve stap kan worden beschouwd;

Manu Claeys

Lessen uit burgerverzet en overheidsarrogantie

• Dat in het systeem van ‘checks and balances’ niet enkel een kwantitatieve groei van spelers blijkt, maar ook een kwalitatieve verschuiving van horizontaal en hiërarchisch naar verticaal en netwerking; • Dat de representatieve democratie van verkozen politici (machtscirculatie) versterkt wordt door een deliberatieve democratie van niet-verkozen burgers (machtsvrije uitwisseling van argumenten); • Dat ‘het politieke’ per definitie bepaalde vormen van conflict - minstens debat - inhoudt, aangezien de verschillende spelers elk vanuit een eigen logica, context, doelstelling, enzovoort handelen; • Dat een samenleving ‘zijn verbazingwekkende veerkracht niet aan normaliteit, maar aan de manier waarop daarin met conflict wordt omgegaan’ ontleent (citaat uit Vertrouwen in burgers);

Links • Antwerpen aan ’t woord (www.antwerpenaantwoord.be) • Center for deliberative democracy (http://cdd.stanford. edu/) • G1000 (www.g1000.org) • Gedicht van Joke van Leeuwen, ‘Na het ARUP rapport’ (www.stadsdichterjokevanleeuwen.be) • stRaten-generaal (www.stratengeneraal.be)

Lees & kijk verder • Hendriks, F. (2006) Vitale democratie. Theorie van democratie in actie, Amsterdam: Amsterdam University Press. (http://www.oapen.org/search?identifier=340127) • Hendriks, F., A. Lidström en J. Loughlin (red.) (2010) Oxford Handbook of Local and Regional Democracy in Europe, Oxford: Oxford University Press. • Keane, J. (2011) ‘A productive challenge: unelected representatives can enrich democracy’ . (http://johnkeane. net/52/topics-of-interest/civilsociety/a-productivechallenge-unelected-representatives-can-enrichdemocracy) • Veld, R.J. in ‘t (2010), Kennisdemocratie. Opkomend stormtij, Den Haag: Sdu.

• Dat de georganiseerde burger een kernspeler is in een democratie die een netwerkdemocratie is; • Dat een democratie deficiënt is wanneer niet ten volle wordt gebruikgemaakt van de collectieve expertise; • Dat het georganiseerde middenveld de richting bepaalt en de overheid het tempo; • Dat de democratie zichzelf onophoudelijk verfijnt, ook wanneer de indruk van stilstand bestaat.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 39

Lessen uit burgerverzet en overheidsarrogantie

rapport, en de discussiegroep benadrukte

Tien aanbevelingen voor burgeractivisme (gebaseerd op het Antwerpse initiatief ‘stRatengeneraal’)

dat men zich bewust moet zijn van deze complexiteit. Bij buitenparlementaire acties kan dit worden gezien als een obstakel, maar juist ook als een voordeel. Het Antwerpse burgercomité ‘De Ploeg’ was zich zeer bewust van de noodzaak om met

Door Kees Biekart

commerciële ontwikkelaars en particuliere bedrijven (bijv. Alcatel) te onderhandelen,

Het verzet van het Antwerpse burgercollectief stRaten-generaal tegen de aanleg van een nieuwe snelweg door een historisch stadsdeel leverde een interessante casestudy op voor een van de groepsdiscussies tijdens het symposium Can do-ocracy save democracy? (Exploring the motives and implications for citizen action) in december 2012. Op basis

maar organiseerde tegelijkertijd ook socialeeconomie-projecten in een kraakpand. Het was dus betrokken bij illegale kraakacties, terwijl het parallel daaraan legale rechtszaken voerde e.d. 2. Zorg voor arbeidsverdeling tussen verschillende actiegroepen

"Zorg voor

Naast De Ploeg waren er nog

van stRaten-generaal) en de

arbeidsverdeling

voor stuk hun eigen voorstellen

daaropvolgende discussie in

tussen

ontwikkelden. Het collectief

aanbevelingen uitgewerkt,

verschillende

het nodige lobbywerk bij de

die vervolgens in de plenaire

actiegroepen"

van de dynamische inleiding van Manu Claeys (voorzitter

de subgroep werden er tien

sessie werden gepresenteerd.

meer groepen actief, die stuk

stRaten-generaal verrichtte lokale overheden. De actiegroep Ademloos, opgezet door een marketingspecialist, organiseerde

1. Burgeractivisme vergt een gedifferentieerde strategie voor het aanpakken van complexe structuren

publiekscampagnes en straatprotesten

Burgeractivisme vindt plaats op

Het radicale straatprotest van Ademloos

verschillende niveaus, en dus dienen burgers

verstevigde de positie van stRaten-generaal,

op gedifferentieerde wijze vorm te geven

dat gematigder opereerde en daardoor sneller

aan hun initiatieven. Dit is ook een van de

als gesprekpartner werd geaccepteerd door

belangrijkste bevindingen van het WRR-

de autoriteiten.

tegen de fijnstofoverlast die de nieuw aan te leggen snelweg met zich mee zou brengen.

Kees Biekart

3. Organiseer meer dan alleen straatprotesten De Antwerpse actiegroepen benadrukten het belang van communicatie. Vanuit dat oogpunt werd er bijvoorbeeld een enorm spandoek opgehangen dat moest dienen als ‘fijnstofscherm’ voor een gerenoveerd gebouw in het stadscentrum. Het spandoek was relatief duur (€ 15.000), maar het geld hiervoor werd ingezameld door middel van een benefietconcert, dat tevens hielp om het bewustzijn onder de burgers te vergroten. De boodschap was dat het noodzakelijk is om nieuwe en effectieve vormen van protest te verkennen – de impact van klassieke protestmarsen blijft immers vaak beperkt tot een foto in de krant. Bovendien kunnen straatprotesten gemakkelijk worden verstoord door andere groepen of de politie, waardoor er negatieve publiciteit ontstaat en de actie een averechts effect heeft. 4. De (lokale) overheid is de slechtst denkbare gesprekspartner Formeel overleg met gemeenteraadsleden leverde geen resultaat op. De actiegroepen werden afgescheept met rondetafelgesprekken zonder enig politiek gewicht. Sterker nog, de lokale politiek en de gerechtelijke instanties hadden helemaal geen invloed op het proces rond de aanleg van de snelweg. In groot contrast hiermee stond het aanzienlijke effect dat informeel contact met ambtenaren op sleutelposities en invloedrijke experts opleverde. In

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 41

Lessen uit burgerverzet en overheidsarrogantie

Antwerpen kon het burgerprotest bovendien

de overheid ook een ‘val’ kan zijn waar

profiteren van een gelijktijdige politieke

activistische burgers goed voor moeten

beweging tegen de toenemende invloed van

uitkijken.

het Vlaams Blok in de stad. 5. Verken nieuwe methoden om burgeractivisme in machtsstructuren te integreren

7. We leven inmiddels in een ‘Wikimaatschappij’ Mobiele telefonie en de internetrevolutie hebben het communicatielandschap het

In het kader van het G1000-initiatief is men

afgelopen decennium ingrijpend gewijzigd.

erin geslaagd om een grote, spraakmakende

Dit heeft weer zijn weerslag op de wijze

groep bezorgde burgers ‘vanaf de basis’ bijeen te brengen, als krachtig antwoord op de ondoorzichtige

waarop actiegroepen kunnen

"Probeer politici

opereren als effectieve politieke spelers. Sociale media zijn

te geven wat

misschien wel het belangrijkste

besluitvormingsprocessen

ze het meest

het organiseren van acties,

van de lokale overheid. De

nodig hebben:

opinievorming, het mobiliseren

veel weerklank gevonden en

een kans op

communicatie. Dit betekent

tevens positief bijgedragen

herverkiezing"

en manipulatieve

G1000 heeft in Antwerpen

aan een aantal andere creatieve burgerinitiatieven.

6. Overheden geven de voorkeur aan polarisatie in plaats van overleg Lokale overheden (althans in België) geven de voorkeur aan chaos en polarisatie boven overlegmodellen zoals de G1000-burgertop. Dit is een probleem omdat overheden het ‘vuile spel’ van polarisatie (het tegen elkaar opzetten van lokale partijen) langer kunnen volhouden dan groepen burgers of individuele activisten. In combinatie met punt 4 betekent dit dat de dialoog met

platform geworden voor

van mensen en onderlinge ook dat de rol van de ‘oude media’ fundamenteel veranderd is, hoewel kranten, radio en

televisie zeker niet over het hoofd mogen worden gezien! 8. De impact van televisieoptredens is nog altijd groot: verschijnen in een televisieprogramma (bijv. Pauw & Witteman) kan een politicus meer invloed opleveren dan spreken in het parlement Feit is dat veel politieke vraagstukken dermate complex zijn geworden dat het vaak onmogelijk is om het grotere plaatje nog te overzien en alle standpunten te begrijpen. Politici weten dat de kiezers liever

simpele oneliners voorgeschoteld krijgen

gaan praten. En er is geen enkele reden om te

dan lange, doorwrochte uiteenzettingen

schelden, te dreigen of geweld te gebruiken.

over complexe problemen. Daarom vormen

Dit zal enkel een averechts effect hebben op

actualiteitenprogramma’s voor politici een

de boodschap die je wilt uitdragen.

beter platform voor communicatie met de kiezers dan het parlementaire debat. 9. Probeer politici te geven wat ze het meest nodig hebben: een kans op herverkiezing Politieke partijen vervullen in het representatieve democratische stelsel een essentiële bemiddelende rol, en

Lees & kijk verder • Biekart, K. & Fowler, A.F. (2012). A civic agency perspective on change. Development, 55(2), 181-189 • Fowler, A; Biekart K. (2011) “Civic driven change: A narrative to bring politics back into civil society discourse”. (http://repub.eur.nl/res/pub/30559/)

parlementsleden zijn de meest prominente leden van die partijen. Ook als we het oneens zijn met hun ideeën, dynamiek, taal en/ of attitudes, kunnen we toch gebruik van hen maken, aldus onze discussiegroep. Sluit samenwerking met politici (nog) niet geheel uit. Niet alleen kunnen zij nuttig zijn om onze specifieke belangen te behartigen, maar ook om de relatie tussen parlement en regering te versterken. 10. Wees professioneel in de methoden van politieke participatie In Antwerpen – maar vaak ook elders – opereren burgeractiegroepen in een omgeving waarin degenen die het hardst schreeuwen, ook de meeste aandacht krijgen. Wanneer partijen elkaar proberen te overschreeuwen, besef dan dat dit een spel is en dat je professioneel te werk moet gaan om ook te worden gehoord. Verhef bijvoorbeeld niet je stem wanneer anderen juist zachter

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 43

Het einde van de faciliterende overheid

Auteur

Albert Jan Kruiter Albert Jan Kruiter is mede-oprichter van het Instituut voor Publieke Waarden. Hij doet onderzoek naar maatschappelijk ondernemers die publieke problemen oplossen en naar mensen die door de nieuwe verzorgingsstaat worden uitgesloten. Hij promoveerde op het werk van Alexis de Tocqueville. @ AJKruiter Website Instituut voor Publieke Waarden » www.publiekewaarden.nl Website Sociaal Hospitaal » www.sociaalhospitaal.nl

Enkele jaren geleden ontving ik een paar tuinhandschoenen in mijn brievenbus. Stevige, nieuwe tuinhandschoenen. Ik had geen tuinhandschoen besteld. Sterker nog: ik heb niet eens een tuin. Dat maakte weinig uit, aldus de aanbieder. Het zou toch aardig zijn als ik eens wat vaker de herfstbladeren die op straat lagen, zou opruimen. Hartelijke groet, Uw Gemeente. Op deze wijze faciliteerde de gemeente mij als burger in wat ambtenaren en bestuurders ongetwijfeld als mijn verantwoordelijkheid voor de fysieke ruimte van de stad gedefinieerd hadden. Ik zal het maar eerlijk zeggen. Ik heb de handschoenen niet gebruikt. Ook heb ik weinig buren gezien die dat wel deden. Wel kwam er enkele weken later een brief binnen waarin dezelfde gemeente gewag maakte van het feit dat de gemeentebelastingen omhoog waren gegaan. “Vandaar!” dacht ik snel. De handschoenen gaf ik aan een kennis die vooral graag zijn eigen tuin aanharkt. Nu, enkele jaren later, bevestigt dit voorbeeld het clichébeeld van de faciliterende overheid. Overheden willen nog van alles, maar kunnen het niet meer betalen. Onder het mom van eigen verantwoordelijkheid en burgerschap “faciliteren” ze de burger die ineens hetzelfde wil als op het stadhuis bedacht is. Kijk, een

burgerinitiatief! Een clichébeeld dat op zijn

legitimiteit, efficiency en rechtvaardigheid.

einde loopt. Omdat de faciliterende overheid

Bij die rol past geen “neutrale” faciliterende

op zijn einde loopt.

overheid, maar een overheid die expliciete

Het idee van de faciliterende overheid is ontstaan in een periode dat we economisch groeiden. Burgerparticipatie werd vooral aangemoedigd vanuit een democratisch oogpunt: het is goed dat burgers meedoen!

en heldere keuzes maakt ten bate van het publieke belang. Een overheid desnoods, die aankondigt dat ze de bladeren in mijn straat niet meer komt opruimen. De handschoenen regel ik dan zelf wel, en de kruiwagen leen

Inmiddels zijn de tijden veranderd. De financiering van de verzorgingsstaat

’We’ moeten

ik bij de buren. Dat moet toch wel lukken na 37 jaar te zijn opgegroeid in de beste

moet op de schop, omdat die

meer voor

verzorgingsstaat ter wereld.

anders niet meer betaalbaar

elkaar zorgen.

gefaciliteerd te worden!

is. Dus vallen er gaten in de verzorgings­arrangementen die

Niet omdat het

we ontwikkelden toen we nog

democratisch

geld hadden. Die gaten moeten linksom of rechtsom worden opgevuld. Burgers moeten dat doen. 'We' moeten weer voor

omdat we onze verzorgingsstaat

democratisch juist is, maar

op peil willen

op peil willen houden.

Albert Jan Kruiter

juist is, maar

elkaar zorgen. Niet omdat het omdat we onze verzorgingsstaat

Ook zonder door de gemeente

houden.

Dat betekent dat gemeenten, aangejaagd door de decentralisaties en de transitie, moeten nadenken over welke verzorgingsstaat ze op lokaal niveau voor zich zien. Daarbij horen keuzes die gaan over in- en uitsluiting, het verdelen van schaarse middelen over publieke problemen, en de mate waarin burgers elkaar daarbij betrekken. Het betreft keuzes over

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 45

ISS MISSIE Het International Institute of Social Studies van de Erasmus Universiteit Rotterdam Het International Institute of Social Studies (ISS), opgericht in 1952, is een internationaal toonaangevende postacademische instelling die zich bezighoudt met beleidsgericht sociaal-wetenschappelijk onderwijs en onderzoek op het gebied van ontwikkelingsstudies. Het ISS werkt in een dynamische, multiculturele omgeving met mensen van ruim vijftig nationaliteiten. Het stimuleert een open dialoog en uitwisseling van ervaringen tussen internationale studenten en medewerkers op het gebied van ontwikkelingskwesties. De missie van het ISS is het creëren en delen van baanbrekende, kritische kennis over mondiale vraagstukken op het gebied van internationale ontwikkeling, sociale rechtvaardigheid en gelijke kansen. Sinds juli 2009 is het ISS een universitair instituut van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR), maar het is nog altijd gevestigd in Den Haag, de internationale stad van vrede en recht. Het ISS richt zich op het vergaren en overdragen van kennis en kunde over de menselijke aspecten van economische en maatschappelijke veranderingsprocessen, waarbij het accent ligt op internationale politiek en ontwikkeling. Tot de kernactiviteiten behoren postacademisch onderwijs (MA en PhD in Development Studies), onderzoek, publiek debat en capaciteitsontwikkeling. Naast een uitgebreid internationaal academisch netwerk heeft het ISS ook nauwe contacten met organisaties uit de praktijk. Met de Nederlandse hulporganisatie Hivos bestaat er een langdurig samenwerkingsverband in het kader van een kennisprogramma rond het thema ‘Civil society building’ en meer recentelijk ook ‘Civic innovation’. Hierbij wordt gekeken naar de nieuwe rol van burgerinitiatieven in veranderingsprocessen en naar de dynamiek van ‘civic-driven change’. Voor meer informatie, zie www.iss.nl.

ISS ONLINE

Bezoek onze website voor meer informatie

Âť WWW.ISS.NL

Hivos, Hivos,ISS, ISS,WRR WRR || DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 47

Transnationale burgerinitiatieven: eisen en praktijk

Sociale wetenschappers zien de empirische wereld nogal eens als een halfleeg glas. Ten aanzien van sociale bewegingen en de civil society hebben zij zich erover beklaagd dat de overheid de neiging heeft om burgeractivisme te negeren, maar du moment dat de overheid wel interesse toont (bijvoorbeeld het Big Society-idee van David Cameron in Groot-Brittannië, of het Auteur

rapport Vertrouwen in burgers van de WRR) zijn

Marlies Glasius

ze bang voor instrumentalisatie of annexatie van

Marlies Glasius is hoogleraar Politicologie, in het bijzonder Internationale betrekkingen, aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast bekleedt zij de IKV-leerstoel Citizen Involvement in Conflict and Post-Conflict Situations aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

burgerinitiatieven.

UvA » Marlies Glasius

Het is van harte toe te juichen dat beleidsmakers burgeractivisme steeds serieuzer nemen. Wat vooral opvalt aan Vertrouwen in burgers is dat het rapport geen verkapte poging is om burgeractivisme in bepaalde kaders te dwingen zodat het past binnen de procedures en tijdschema's van beleidsmakers, maar dat het afwijkende meningen en zelfs een bepaalde mate van wantrouwen beschouwt als zaken die in potentie nuttig kunnen zijn om de kwaliteit van bestuur te verbeteren. Toch zou ik, voordat ik een aantal voorlopige bevindingen bespreek van het onderzoek dat ik momenteel samen met Armine Ishkanian (London School of Economics) en Geoffrey Pleyers (Université Catholique de Louvain) verricht naar westers en niet-westers straatactivisme in 2011 en 2012 (met name in Caïro, Athene, Madrid en Moskou), drie nauw met elkaar samenhangende aandachtspunten willen noemen met betrekking tot het nieuwe vertrouwen in burgers en hun activisme. Deze drie punten kunnen ook als

kanttekening worden beschouwd bij de

deze sociale bewegingen uit hun jeugd

latere, meer rooskleurige visie op deze

zijn beteugeld, maar het is een natuurlijk

recente sociale bewegingen. Deze drie

proces, net als het feit dat vroeg of laat, als

punten zijn annexatie, organisatievorm en

eerder burgeractivisme is geannexeerd, weer

beschaafdheid.

nieuwe bewegingen ontstaan die zich buiten de bestaande orde plaatsen.

ANNEXATIE In het rapport Vertrouwen

"Annexatie is

Het andersglobalisme, dat ooit werd beschouwd als

in burgers wordt de

inherent aan het

randverschijnsel, vindt nu

milieubeweging beschreven

typische traject dat

weerklank voor zijn kritiek op

als een vroeger zeer levendige

in de vorm van Occupy veel

een burgerinitiatief

het kapitalisme. Beleidsmakers

nu geprofessionaliseerd en

doorloopt: van

geannexeerd is. Dit is echter

uit van de processen die

19e-eeuwse

erop gericht zijn om deze

voor de milieubeweging.

revolutionaire

Het is inherent aan het

iets wat zij niet kunnen en niet

arbeidersbewegingen

en radicale beweging die

niet iets wat uitsluitend geldt

typische traject dat

maken automatisch deel

bewegingen te beteugelen, moeten willen tegenhouden. Wel is het belangrijk dat zij

een burgerinitiatief

tot vakbonden in een

doorloopt: van

verzorgingsstaat; van

niet te zeer gaan leunen op de

arbeidersbewegingen

de tegenbeweging in

oude, vertrouwde 'partners'

tot vakbonden in een

1968 tot de huidige

oog blijven houden voor

NGO's."

nieuwe initiatieven buiten de

19e-eeuwse revolutionaire

verzorgingsstaat; van de tegenbeweging in 1968 tot de huidige NGO's. Een

ander voorbeeld (dat minder kritisch tegen

zich ervan bewust zijn en

in de civil society, maar ook

bestaande orde.

het licht wordt gehouden in het rapport)

ORGANISATIEVORM

betreft het Internationale Strafhof, dat zich

Het uitgangspunt van het rapport Vertrouwen

in rap tempo ontwikkelde van onbereikbare

in burgers en Hivos’ belangstelling voor

utopie in de strijd tegen onderdrukking tot

burgerinitiatieven is dat burgers over de hele

een nieuw, soeverein instituut dat op zijn

wereld oplopen tegen de grenzen van de

beurt verzet oproept. Linkse wetenschappers

representatieve democratie, een vorm van

van de oude stempel betreuren vaak dat

democratie met slechts een beperkt aantal

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 49

Transnationale burgerinitiatieven: eisen en praktijk

half-voorspelbare pakketaanbiedingen

wordt, minder democratisch dan de

waaruit we eens in de vier jaar mogen kiezen.

bekende procedurele democratie. Spontane

Daarom zijn we blij met experimenten

burgernetwerken kunnen horizontaal,

met nieuwe vormen van kleinschalige

dynamisch en flexibel zijn, maar zij kunnen

participerende besluitvorming, door Ricardo

ook kwetsbaar en vluchtig zijn. Ook kunnen

Blaug 'explosies van democratie' genoemd:

zij machtsverhoudingen ondoorzichtiger

"Het belangrijkste kenmerk moet zijn dat deze reuring teweegbrengt. Er moeten opgewonden stemmen klinken en het debat moet verhit raken. Deze onverwachte opleving van de discussie volgt op de constatering dat er iets is waar men zich allemaal druk over maakt. Nu willen mensen graag gehoord worden, zij luisteren vol belangstelling naar anderen en vinden het belangrijk dat ieders mening wordt gehoord. Tactieken om anderen buiten te sluiten worden onmiddellijk aan de kaak gesteld, net als pogingen om de behoeften en interesses van anderen te verdraaien". Andere kenmerken van een explosie die Blaug noemt, zijn wantrouwen jegens iedere vorm van gezag, het accepteren van conflict (mits productief), zeer veel belang hechten aan eerlijkheid, en veranderlijk leiderschap. Maar hij erkent ook dat je niet in een soort permanente staat van explosie kunt zijn. Vroeg of laat 'neemt het gewone leven zijn loop'. Initiatieven gaan als een nachtkaars uit of worden juist serieus genomen door machthebbers. Als dat laatste gebeurt, bestaat het gevaar dat besluitvorming juist minder transparant

maken in plaats van deze op te heffen. Feministen noemen dit fenomeen de 'tirannie van structuurloosheid'. Bij transnationale netwerken is (zelfs met de beste bedoelingen) het gevaar nog groter dat machtsongelijkheid ondoorzichtiger wordt in plaats van wordt opgeheven, omdat ze, zelfs met de beste bedoelingen, verbonden zijn met internationale machtsstructuren en ze deze niet per se overstijgen. Hivos is een ontwikkelingsorganisatie, hoewel het dat soms graag lijkt te vergeten. GEWELDLOOSHEID Mijn derde aandachtspunt is beschaafdheid. Het rapport Vertrouwen in burgers gaat duidelijk uit van de vooronderstelling dat het burgeractivisme waarop dit rapport zich richt, in principe met de beste bedoelingen en in het algemeen belang wordt gevoerd, wat dit ook moge inhouden. Met andere woorden, het rapport gaat ervan uit dat de 'civil society' beschaafd ('civil') is. Toch kan burgeractivisme op diverse manieren onbeschaafd zijn, ook al worden dezelfde organisatievormen en actiemiddelen gebruikt als die waar we wel mee instemmen. Burgerinitiatieven kunnen mensen of

groepen buitensluiten, waarbij (dikwijls op

moeten hebben voor een andere vorm van

etnische of religieuze gronden) onderscheid

burgeractivisme: de manier waarop mensen

wordt gemaakt tussen 'wij' en 'zij' en

die niet bereikt worden door humanitaire

de bedreiging die 'zij' vormen voor ons.

hulp zichzelf beschermen. We hebben de

Onnodig om hier te zeggen dat dit net zo

neiging om het toe te juichen als mensen

goed een – laten we zeggen – Nigeriaans als

in gewelddadige en onderdrukkende

Nederlands fenomeen is. Burgerinitiatieven

omstandigheden de moed hebben om te

kunnen dogmatisch zijn, bijvoorbeeld

kiezen voor geweldloze actie, maar misschien

doordat ze zeer strikt vasthouden aan de

is het oppakken van de wapens vanuit het

letterlijke interpretatie van een heilige tekst,

oogpunt van de burger wel een verstandige

of zeer strikte interpretatie van neoliberale

optie. Sociale wetenschappers doen hier de

economische dogma's. Zij kunnen worden

laatste tijd wat serieuzer onderzoek naar.

gemanipuleerd door charismatische leiders,

Het verrassende van de protesten in Syrië

die het algemeen belang prediken, maar

was niet zozeer dat deze uitmondden in een

intussen uit zijn op persoonlijk gewin. Zij

burgeroorlog, maar juist hoe lang de situatie

kunnen onwettig zijn, hoewel niet iedere

zichtbaar en geweldloos bleef ondanks zeer

overtreding van de wet direct onbeschaafd

ernstige onderdrukking. We weten nog

is, zelfs niet in democratische landen. Zij

onvoldoende over de vraag hoe mensen in

kunnen gepaard gaan met 'vandalisme',

dergelijke situaties de keuze maken voor

waarvan bijna nooit kan worden gezegd dat

wel of geen geweld, maar we weten wel

dit beschaafd is (bijvoorbeeld de vernieling

dat een zuiver moreel onderscheid niet

van Britse gevechtsvliegtuigen die aan het

helpt. Volgens Petr Kopecky, redacteur van

Indonesië van Soeharto zouden worden

een onderzoek naar 'uncivil movements'

verkocht). En ten slotte kan burgeractie

(onbeschaafde bewegingen) in Oost-Europa,

gewelddadig zijn. In Nederland gebeurt

zijn er vijf redenen om niet te proberen om

dit niet vaak, omdat de cultuur hier in veel

het 'onbeschaafde' buiten beschouwing te

opzichten niet-gewelddadig is, maar aan de

laten als we proberen inzicht te krijgen in

krakersrellen in de jaren 1980 kan ook het

burgeractivisme.

label 'burgeractivisme' worden opgeplakt, en sommige van deze acties gingen wel met geweld gepaard. Dit voorbeeld herinnert ons ook aan de vele gevallen van politiegeweld en de manipulatie van 'spontaan geweld' door agents provocateurs. In feitelijke oorlogssituaties zouden we meer oog

1) Tot op zekere hoogte zijn alle uitingsvormen van de civil society exclusivistisch in die zin dat zij morele superioriteit claimen ten opzichte van andere opvattingen. 2) Beschaafdheid jegens het 'onbeschaafde' is vanuit historisch oogpunt altijd beperkt en hypocriet.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 51

Transnationale burgerinitiatieven: eisen en praktijk

3) Nastreven van democratische doelstellingen is niet hetzelfde als interne democratie. Onbeschaafde bewegingen kunnen beschaafde uitkomsten hebben en omgekeerd.

we onderzoeken nog of dit verschijnsel

4) In niet-democratische samenlevingen is het naleven van wettelijke of zelfs maar maatschappelijke normen absoluut niet wenselijk. Zelfs een democratische samenleving vereist dat er vraagtekens worden gezet bij de status quo.

berusten: normen en waarden die niet alleen

5) Ten slotte: "een te enge opvatting van de civil society leidt ertoe dat potentieel vitale elementen van het verenigingsleven en democratische politiek geen ruimte krijgen. Inclusie is derhalve een belangrijke voorwaarde voor het ontwikkelen van empirische kennis.

hun diversiteit, maar we richten ons op

Vrij naar Kopecki (2003: 11-13)

Nu we deze drie waarschuwingen tegen overmatig enthousiasme over de 'doedemocratie' of burgeractivisme hebben genoemd, zou ik de aandacht willen vestigen op de ongekende manier waarop protesten de afgelopen jaren transnationaal zijn gemobiliseerd. Het uitgangspunt bij het onderzoek dat we verrichten naar wat we gemakshalve nog maar even de 'post2010-beweging' noemen, is dat het niet volkomen toevallig of plaatsgebonden was dat de Arabische lente van 2011 werd gevolgd door de Occupy-beweging, de anti-bezuinigingsdemonstraties in ZuidEuropa en de democratische beweging in Rusland. We weten dat er sprake was van het overnemen van bepaald 'repertoire', bijvoorbeeld het bezetten van pleinen, maar

verder gaat dan dat. We onderzoeken tot op welke hoogte de recente mobilisaties op een gemeenschappelijk 'vocabulaire' worden geëist maar ook al in de praktijk worden gebracht. We pretenderen niet dat we een uitputtende beschrijving kunnen geven van de recente bewegingen in al een aantal overeenkomsten die we hebben geconstateerd. We zien drie vormen van praktijken en eisen die verband met elkaar houden en die lijken te resoneren in Athene, Caïro, Madrid en Moskou, en misschien nog wel elders. DEMOCRATIE ALS EIS EN PRAKTIJK Ten eerste zien we een bepaalde obsessie met democratie als praktijk, iets wat al langer speelt bij sociale bewegingen als het andersglobalisme, maar nu voorafgaat aan democratie als eis, en deze zelfs in haar schaduw stelt. Het is natuurlijk bekend dat dit een kenmerk was van de Occupy-kampen, maar het manifesteerde zichzelf ook (zij het in een wat meer betwiste vorm) op het Tahrirplein in Caïro. Het kwam echter niet verder dan de beginfase en dit rijkere begrip van democratie moest het afleggen toen de politiek (zoals gewoonlijk) het Egyptische 'transitieproces' overnam. Dat wil overigens niet zeggen dat het Egypte onberoerd liet.

SOCIALE RECHTVAARDIGHEID

ervaring van zowel materiële deprivatie

De eis van sociale rechtvaardigheid was

als gebrek aan respect voor burgers. Deze

een duidelijk kenmerk van de Occupyen de Indignados-beweging, maar de rol ervan in de Arabische lente wordt niet in hetzelfde licht gezien. Wij stellen dat de huidige bewegingen het onderscheid dat in het onderzoek naar sociale bewegingen meestal wordt gemaakt tussen materiële en postmateriële waarden ongedaan maken. Het gaat om bewegingen (en dit element ontbreekt in Vertrouwen in burgers) met activisten die deel uitmaken van een generatie met een onzekere toekomst, voor wie werkgelegenheid of sociale zekerheid niet vanzelfsprekend zijn, zelfs niet in

waardigheid wordt niet alleen geëist in de Arabische wereld, maar ook binnen de Occupy-beweging en in Moskou. Ook voor waardigheid geldt dat het niet alleen iets is wat mensen eisen, maar ook trachten in de praktijk te brengen. Een Jemenitische moeder en betoger vertelde dat wanneer je het plein opkwam "het voelde alsof je een paradijs van respect en mededogen binnenging". Een Duitse activist koppelt waardigheid aan democratie en praktijk aan datgene wat wordt geëist:

een rijk land als Nederland. Er moet nog

"[Waardigheid] was gewoon iets waar mensen

duidelijker worden geformuleerd wat sociale

het over hadden omdat er zo veel situaties in

rechtvaardigheid als eis precies inhoudt,

deze wereld waren waarin de waardigheid van

maar het wijkt in die zin af van de oude eis

mensen werd genegeerd.... En daarom vind ik het

van herverdeling dat het transnationale

eerste artikel van de Duitse grondwet zo mooi: De

aspect belangrijk is en dat duurzaamheid

waardigheid van de mens is onaantastbaar. Haar

belangrijker is dan groei. Ook hier geldt dat

te eerbiedigen en te beschermen is de plicht van de

sociale rechtvaardigheid niet alleen een eis is

overheid." (Erik, Occupy Frankfurt, in een e-mail)

maar dat men haar ook in praktijk probeert te brengen. Dit blijkt onder andere uit het

Marlies Glasius

feit dat de Occupy-beweging sterk heeft geworsteld met de vraag hoe je moet omgaan met aanzuigende werking die de beweging op (de soms lastige) daklozen had. Referenties

WAARDIGHEID Ten slotte is er een nieuwe discussie ontstaan

• Kopecky, P. (2003) ‘Civil society, uncivil society, and contentious politics in post-communist Europe’ in: Kopecky, P. en C.E. Mudde (red.) Uncivil Society? Contentious Politics in Eastern Europe, London: Routledge.

over waardigheid, op basis van de subjectieve

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 53

De doe-democratie is geen democratie

Auteur

Chris Aalberts Chris Aalberts is als docent politieke communicatie verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij schreef boeken over onder andere de achterban van de PVV en de inzet van sociale media door politici en burgers. Door zijn onderzoek is hij ervan overtuigd dat concepten als de doe-democratie slechts modieus zijn en in de praktijk vooral leiden tot diplomademocratie. @ ChrisAalberts www.chrisaalberts.nl

Onlangs sprak ik de fractievoorzitter van de PvdA uit een grote gemeente. Hij stoorde zich aan de bureaucratie en wilde daar een einde aan maken. Volgens deze PvdA’er dient bureaucratie geen enkel doel. Op mijn suggestie dat de overheid bureaucratisch georganiseerd is om burgers gelijk te kunnen behandelen, reageerde hij met verbazing. Dit voorbeeld illustreert dat veel politici basale kennis over de uitgangspunten, doelen en organisatie van politiek en overheid missen. Alleen als men hier weinig kennis van heeft, kan men modieuze concepten als de doedemocratie omarmen. Enthousiasme hierover is slechts mogelijk indien men dit concept niet doordenkt en uitsluitend een beroep doet op de positieve associaties die burgerbetrokkenheid oproept. Om de doe-democratie goed te kunnen beoordelen moet een vergelijking gemaakt worden met de representatieve democratie van nu. In het representatieve stelsel hebben burgers de mogelijkheid richting te geven aan politieke besluiten door te stemmen. Zij hebben allemaal een stem en kunnen hun volksvertegenwoordigers wegsturen als ze het met beslissingen oneens zijn. Op beide punten biedt de doe-democratie geen alternatief.

Ten eerste moet er in een democratie

te reclameren als hun belangen worden

sprake zijn van gelijke rechten. In de doe-

geschaad. In de doe-democratie staan beide

democratie organiseren burgers zichzelf

niet vast.

en dat leidt tot ongelijkheid. Burgers organiseren hun sociale zekerheid middels een Broodfonds, maar chronisch zieken zijn daarvan uitgesloten. Burgers kunnen meedoen aan een mini-wooncorporatie door samen de gemeenschappelijke tuin te verzorgen. Maar niet iedereen heeft daar tijd voor en dus kan niet iedereen daar wonen. Het gelijkheidsbeginsel is weg want niet iedereen kan, wil of mag in dezelfde mate meedoen. Het enige wat hen rest, is zich neer te leggen bij deze nieuwe werkelijkheid.

Uiteindelijk kan de representatieve democratie zelfs worden geschaad. Want de politiek zal in de publieke perceptie verantwoordelijk blijven voor alle problemen die burgers onderling niet oplossen of onderling creëren. Sommige burgers zullen blij worden van de doe-democratie: hun vertrouwen in de representatieve democratie zal toenemen omdat de politiek durft ‘los te laten’. Maar je hoeft geen toekomstvoorspeller te zijn om te weten dat niet iedereen van deze nieuwe vorm van

Ten tweede moeten burgers invloed

‘democratie’ profiteert. Er is dus gerede kans

kunnen uitoefenen op beslissingen. In het

dat de doe-democratie bij andere groepen

representatieve stelsel kunnen burgers

juist politiek wantrouwen oproept. Die

hun volksvertegenwoordigers wegsturen.

komt vroeg of laat weer op het bordje van

In de doe-democratie kunnen chronisch

volksvertegenwoordigers terecht.

zieken vragen of ze mee mogen doen aan een Broodfonds, maar er hoeft niet naar hen

Chris Aalberts

geluisterd te worden. Zal de buurt bij een straatfeest rekening houden met de buurman die ploegendiensten draait en overdag slaapt? In de doe-democratie worden conflicten die vroeger door de politiek werden opgelost, op straat uitgevochten. De representatieve democratie heeft belangrijke nadelen en functioneert lang niet altijd goed. Maar we weten zeker dat ons huidige politieke stelsel burgers gelijk behandelt en hen de mogelijkheid geeft

Lees & kijk verder • Doe-democratie geeft burgers micro-invloed op microniveau. (http://politiek.thepostonline. nl/2013/01/22/doe-democratie-geeft-burgers-microinvloed-op-microniveau/) • Broodfonds: rechtsongelijkheid met een andere naam. (http://www.republic.nl/blog/2012/2216/broodfondsrechtsongelijkheid-met-een-andere-naam) • Onaangename les over zelforganisatie. (http://www. republic.nl/blog/2012/2202/onaangename-les-overzelforganisatie)

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 55

Democratie en burgernetwerken

Over de hele wereld experimenteren mensen met nieuwe vormen van collectieve actie als middel om gezamenlijke problemen op te lossen. Mensen zetten buurttuinen, soepkeukens, lokale duurzameenergiecollectieven, dagopvang voor ouderen of scholen voor speciaal onderwijs op, of organiseren grootschalige protestacties. Soms Auteurs

zijn er veel mensen bij betrokken en krijgt

Annemarth Idenburg

de actie internationale aandacht, zoals bij de

Annemarth Idenburg was als project­ coördinator bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid betrokken bij de totstandkoming van het rapport Vertrouwen in burgers (2012). Sinds de publicatie van dat rapport geeft ze met enige regelmaat lezingen over verhouding tussen de representatieve democratie en nieuwe vormen van burgerbetrokkenheid.

Occupy-beweging, de G1000 Burgertop in

LinkedIn Idenburg Annemarth WRR » Annemarth Idenburg

België, of het ‘Lets Do It 2008’-initiatief in Estland om zwerfvuil op te ruimen. Maar veelal gaat het om kleinere, lokale acties, die samen echter een grote impact kunnen hebben (zie bijvoorbeeld Nabuur, Guerilla Gardening, Hier Opgewekt en de 1%Club). Soms worden dergelijke initiatieven ondersteund door politici en de overheid, maar vaak ook

LinkedIn

niet. Dikwijls worden burgerinitiatieven

Jona Specker

land worden burgerinitiatieven met meer

genegeerd of zelfs tegengewerkt. In het ene

Jona Specker was als wetenschappelijk medewerker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid betrokken bij de totstandkoming van het rapport Vertrouwen in burgers (2012). Ze heeft zich hiervoor verdiept in onder andere democratische representatie en directe vormen van democratie. Ook interviewde ze tientallen mensen die actief waren binnen een protestbeweging, burgerinitiatief of sociale onderneming en vroeg hen naar hun motivaties en beweegredenen.

geweld onderdrukt dan in het andere. Maar ook

Ze studeerde filosofie in Rotterdam.

proberen uit alle macht om wijs te worden uit

LinkedIn Jona Specker LinkedIn

(lokale en nationale) overheden in Westerse landen maken zich soms schuldig aan het op weinig democratische wijze tegenwerken van burgerinitiatieven. Dit leidt er toe dat mensen gedesillusioneerd kunnen raken over de overheid en de instituties van de representatieve democratie. Politici, ambtenaren en wetenschappers deze nieuwe generatie zelf-organiserende, ontevreden burgers. In het kader van een

driejarig project van de WRR kregen wij de

steeds minder geïnteresseerd in de

kans om met burgers, ambtenaren, politici en

trajecten die zorgvuldig zijn uitgezet door

wetenschappers te praten over de interactie

beleidsmakers; in toenemende mate willen

tussen betrokken burgers en de overheid.

zij vooral op eigen initiatief betrokken zijn

De vooronderstelling bij dit project was

bij de samenleving. En intussen veranderen

dat democratie afhankelijk is van de actieve

samenlevingen overal in hoog tempo en op

betrokkenheid van burgers. Dit houdt

onvoorspelbare wijze.

politici en overheidsinstanties alert. Ook speelt deze

Er ontstaan gelukkig

betrokkenheid een belangrijke

"Burgers lijken

wel nieuwe manieren

rol in de samenleving: er

steeds minder

van samenwerking. In

voor de uitvoering van beleid.

geïnteresseerd in

wordt beschreven wat van

Bovendien zijn het betrokken

de trajecten die

ontstaat een breed draagvlak

burgers die ervoor zorgen

'Vertrouwen in burgers' dergelijke experimenten is geleerd. Een van de

dat beleid handen en voeten

zorgvuldig zijn

krijgt in het dagelijks leven,

uitgezet door

is dat mensen actie

en dragen zij onderwerpen en

beleidsmakers; in

uitdaging waar zij tegenaan

ideeën aan die sociale innovatie

belangrijkste conclusies ondernemen als de

in gang zetten. De afgelopen

toenemende mate

lopen, aansluit bij hun

tientallen jaren hebben

willen zij vooral

Mensen maken zich

beleidsmakers geprobeerd om de betrokkenheid van

op eigen initiatief

burgers op allerlei manieren te

betrokken zijn bij de

stimuleren. Helaas moet daarbij ook worden geconstateerd dat

samenleving."

er een overvloed aan projecten is, er vaak weinig lering wordt getrokken uit ervaringen, en er vaak weinig sprake is van structurele inbedding.

middelen en mogelijkheden. druk over verschillende dingen. Zij raken bij iets betrokken omdat hun belangen op het spel staan, of omdat zij ontevreden over iets zijn. Maar mensen

kunnen ook geïnspireerd zijn door een visie, de overtuiging dat iets beter kan. Ze vragen zichzelf af: "Wat als…" en "Waarom

Hoewel het WRR-rapport is gebaseerd op

niet?" Vaak worden mensen ook actief

de Nederlandse situatie, hebben burgers

omdat zij waarde hechten aan een eerlijk

en beleidsmakers in andere landen veelal

besluitvormingsproces en omdat zij gehoord

vergelijkbare ervaringen. Burgers lijken

willen worden. En veel mensen worden

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 57

Democratie en burgernetwerken

actief omdat iemand hun hulp vraagt of gewoon omdat zij het leuk vinden ergens bij betrokken te zijn. Kennis en vaardigheden zijn onmisbaar. Maar minstens zo belangrijk (misschien zelfs wel belangrijker) zijn de praktische aspecten. Tijd, geld, een plek waar je elkaar kunt ontmoeten en een veilige manier van communicatie zijn belangrijke randvoorwaarden. Het moge duidelijk zijn dat deze middelen niet voor alle burgers in de wereld op dezelfde manier beschikbaar zijn: niet in internationaal opzicht, maar ook niet binnen één land of zelfs niet binnen één gemeente. Als er een goed evenwicht ontstaat tussen uitdaging, mogelijkheden en middelen, kan passieve betrokkenheid overgaan in actieve betrokkenheid. De manier waarop burgers kunnen handelen met betrekking tot het publieke domein en de overheid, is gebonden aan allerlei geschreven en ongeschreven regels. Vaak is er een discrepantie tussen de manier waarop overheden graag zouden zien dat burgers actief zijn en de manier waarop burgers daadwerkelijk actief worden. In ons rapport stellen wij dat deze discrepantie vaak te maken heeft met een verschil in cultuur. De groeiende kloof tussen overheidsbeleid en burgerinitiatieven is veelal niet het gevolg van onwil of een gebrek aan vaardigheden bij burgers of ambtenaren, maar is te wijten aan een toenemende discrepantie tussen

de hiërarchische cultuur binnen overheden

te maken en zelfstandig te handelen. De

enerzijds en de netwerkcultuur in de

verhoudingen binnen een markt zijn zeer

samenleving anderzijds.

flexibel en gebaseerd op de uitwisseling

Laten we dit toelichten. Wij maken onderscheid tussen vier soorten 'cultuur': de hiërarchische, de markt-, de wijgemeenschappen- en de netwerkcultuur. Onze stelling is dat elk van deze cultuurtypes het beste past bij een bepaald democratisch model.

van goederen en diensten. We kennen de marktstructuur met name uit de economie, waar deze is gericht op de uitwisseling van eigendomsrechten, maar deze komt ook in andere contexten voor. Direct-democratische systemen sluiten goed aan bij deze marktcultuur. Verkiezingen en referenda zijn gebaseerd op de aanname dat mensen in staat

Een hiërarchische cultuur wordt gekenmerkt door heldere verticale verhoudingen. Bij deze cultuur vinden we dan ook vaak een top-down-managementstijl, waarbij van bovenaf instructies komen terwijl van onderaf verantwoording moet worden afgelegd. Een hiërarchische structuur zorgt voor een krachtige organisatie in het geval dat een grote groep mensen besluiten van bovenaf moet uitvoeren, zoals in het leger. Vanuit democratisch oogpunt ligt de kracht van een hiërarchische structuur in het feit dat belangen van onderaf worden vertegenwoordigd. Van vertegenwoordigers wordt verwacht dat wanneer zij namens de hiërarchie een besluit nemen, rekening houden met alle belangen (en er een balans in weten te vinden). Daarom past de hiërarchische structuur het beste bij een representatieve democratie en haar instituties.

zijn om zelfstandig een besluit te nemen over zaken waar ze belang bij hebben. De cultuur van wij-gemeenschappen is gebaseerd op gemeenschappelijk gedeelde waarden. Deze vorm van cultuur wordt met name gekenmerkt door sterke onderlinge banden en zorg voor elkaar. Binnen dergelijke wij-gemeenschappen worden besluiten genomen op basis van consensus. De deliberatieve democratie sluit daarom goed aan bij dit type cultuur. Zo genoemde Town Hall meetings, openbare bijeenkomsten zoals die in Nederland door dorpsverenigingen worden gehouden, werken vaak goed in kleine dorpen. Maar wij-gemeenschappen komen niet alleen in dorpen voor, ook binnen grotere gemeenten, en op het internet, zijn gemeenschappen met een sterke wij-gemeenschapscultuur. Helaas hebben wij-gemeenschappen vaak weinig contact met mensen van buiten. Hierdoor

Bij de marktcultuur wordt ervan uitgegaan dat mensen in staat zijn om zelf keuzes

dreigt het gevaar dat zij geïsoleerd raken en dat opvattingen verharden.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 59

Democratie en burgernetwerken

Pogingen om de interactie tussen overheid

het aantal mensen dat je vertegenwoordigt,

en samenleving te verbeteren, richten zich

maar van de bijdrage die je levert aan een

vaak op het versterken van een van deze

gemeenschappelijk doel. Degenen die

cultuurtypes. Dit kan dan leiden tot de roep

zich het meeste inzetten voor een project,

om 'sterk leiderschap' en het herstel van

hebben de grootste invloed op de uitkomst.

het 'primaat van de politiek', met het oog

Veel van de in het rapport 'Vertrouwen in

op het herstellen van heldere hiĂŤrarchische

burgers' beschreven burgerinitiatieven

relaties binnen de representatieve

kunnen worden geschaard onder deze

democratie. Een andere strategie is het

netwerkcultuur. In Amersfoort heeft een

stimuleren van de marktcultuur door

groep burgers bijvoorbeeld het initiatief

middel van een 'klantvriendelijke' overheid,

genomen om het industriĂŤle erfgoed van

allerlei inspraakprocedures, betere

de stad te behouden door de voormalige

mogelijkheden voor bezwaarprocedures en

spoorwegwerkplaatsen te transformeren

door methoden die passen bij een directe

tot een levendig gebied voor de creatieve

democratie, zoals lokale referenda. Tot

industrie en maatschappelijke activiteiten.

slot is geprobeerd de cultuur van wij-

In eerste instantie was het belangrijkste doel

gemeenschappen te versterken door de

om de sloop van de historische gebouwen

nadruk te leggen op sociale cohesie, met de

tegen te houden. Door de jaren heen raakten

buurt als uitgangspunt. In dat kader heeft

echter steeds meer mensen bij het project

men gedragscodes opgesteld en zijn er

betrokken, waardoor men uiteindelijk wist

nationale debatten over normen en waarden

te bereiken dat niet alleen het terrein en de

georganiseerd.

gebouwen behouden bleven en gerenoveerd

Intussen is een vierde type cultuur duidelijk in opkomst: de netwerkcultuur. Netwerken ontstaan rond gemeenschappelijk gevoelde

werden, maar dat er ook een speeltuin en een natuurpad kwamen, dat er markten worden georganiseerd, enz.

belangen, en het besef dat ieders bijdrage

Deze netwerkcultuur is geen nieuw

van belang is. Vergeleken met een cultuur

fenomeen. Al van oudsher fungeren

van wij-gemeenschappen vormen binnen

gemeenschappen meer als netwerken

een netwerkcultuur afwijkende waarden en

dan als communes. Tot voor kort dacht

beweegredenen minder een probleem. Het

men echter dat dit samenwerkingsmodel

werken aan een gemeenschappelijk doel is

alleen werkt bij kleine gemeenschappen.

belangrijker dan discussies over verschillen

Met behulp van moderne informatie- en

van mening. De invloed die je hebt binnen

communicatietechnologie zijn echter de

een netwerkcultuur is niet afhankelijk van

nodige (geografische, sociale, logistieke)

barrières overwonnen, waardoor samenwerking op veel grotere schaal

"Al van oudsher

mogelijk is.

fungeren

Het is duidelijk dat deze vormen van

gemeenschappen

publieke domein de bestaande instituties

zelforganiserend burgerschap in het

meer als netwerken

uitdagen en bevragen. Wanneer een groep

dan als communes.

neemt, roept dit vragen op over inclusie,

enthousiastelingen het heft in eigen hand

Tot voor kort dacht

vertegenwoordiging en verantwoording. De

men echter dat dit

naar de (voor de hand liggende) positieve en

grootste uitdaging is om niet zozeer te kijken

samenwerkingsmodel

negatieve kanten van burgernetwerken, maar

alleen werkt bij kleine

enerzijds de representatieve democratie en

om een nieuw evenwicht te vinden tussen

gemeenschappen.

haar instituties en anderzijds nieuwe vormen

Met behulp van

model gevonden kunnen worden dat aansluit

van zelforganisatie. Zou er een democratisch

moderne informatie-

bij samenwerking binnen netwerken? Een

en communicatie­

op representatie, directe verkiezingen of

technologie zijn echter de nodige (geografische, sociale, logistieke)

democratisch model dat niet is gebaseerd overleg, maar op wat mensen feitelijk doen, is de 'doe-democratie'. Politici en wetenschappers denken al jaren na over manieren waarop burgers

barrières over wonnen,

betrokken kunnen worden bij democratische

waardoor samenwerking

zij met name gedacht in de richting van

besluitvormingsprocessen. Daarbij hebben

op veel grotere schaal

betere directe en indirecte kiessystemen en

mogelijk is."

bij het politieke debat. Deze verbeteringen

nieuwe methoden om burgers te betrekken zijn echter gebaseerd op gevestigde democratische besluitvormingsprocessen.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 61

Democratie en burgernetwerken

De afgelopen tijd is er een omslag in het

problemen oplossen. Desondanks vinden

denken zichtbaar. Op basis van de manier

veel bestuurders, volksvertegenwoordigers

waarop mensen online (Noveck 2009) en in

en beleidsmakers de omgang met

buurten (Van der Wijdeven 2012) samenwerken, roepen

burgerinitiatieven vaak lastig

wetenschappers op om

"Desondanks

deze actieve vorm van

vinden veel

democratische participatie

verenigbaar met hun eigen rol in de representatieve democratie. In een aantal interviews gaven volksvertegenwoordigers zelfs

een plaats te geven in het

bestuurders,

denken over democratische

volksvertegen­

gekozen zijn, zij liever helemaal

betrokkenheid.

woor­d igers en

geen contact met burgers meer

beleidsmakers

gewoon mijn werk doen, bij de

Als dit nieuwe perspectief serieus wordt genomen, worden degenen die

de omgang met

een rol vervullen in een

burgerinitiatieven

representatieve democratie

aan dat wanneer zij eenmaal

zouden hebben: "Laat mij maar volgende verkiezingen mogen ze mij beoordelen." Toch zullen politieke

voor de uitdaging gesteld

vaak lastig

om een nieuw evenwicht te

verenigbaar met

ook voor het vervullen van

representatieve democratie

hun eigen rol in

democratie en om namens de

en deze doe-democratie.

de representatieve

burgers te kunnen handelen of

Er is geen eenduidig

democratie."

moeten weten wat er leeft in

vinden tussen vormen van

antwoord op deze uitdaging. Voor degenen die beroepsmatig een rol vervullen in de representatieve democratie (ofwel in het openbaar bestuur ofwel in organisaties met als primair doel de beïnvloeding van overheidsbeleid) kunnen zichzelf organiserende burgers lastig en onhandig zijn. Zij herkennen wellicht de behoefte om zelf in actie te komen in plaats van passief af te wachten totdat anderen – overheden – de

vertegenwoordigers, juist hun representatieve rol in de

voor hen op te kunnen komen, de samenleving – waar mensen

zich druk over maken en wat hun idealen zijn. In de huidige netwerksamenleving is dit misschien nog wel moeilijker dan ooit tevoren. Gelukkig hebben we ook veel politieke vertegenwoordigers gesproken voor wie netwerken een belangrijke rol spelen in de invulling van hun representatieve taak. Zij vertrouwden niet alleen op hun eigen contacten, maar deden ook effectief een beroep op de netwerken

van anderen: professionals op scholen, bij woningcorporaties, welzijnsinstellingen, enz. Zij laten zien dat het mogelijk is om nieuwe verbindingen tot stand te brengen tussen burgers en democratische instituties, verbindingen die beter aansluiten bij de nieuwe generatie zichzelf organiserende burgernetwerken. Annemarth Idenburg & Jona Specker

Referenties • Noveck, B (2009) 'Wiki Government', Washington DC: Brookings Institution Press. • Wijdeven, T. van de (2012) 'Doe democratie. Over actief burgerschap in stadswijken', Delft: Uitgeverij Eburon. • WRR (2012) 'Vertrouwen in Burgers', Amsterdam: Amsterdam University Press.

Lees & kijk verder • Occupy (www.occupytogether.org) • De G1000 Burgertop in België (www.g1000.org) • Het ‘Lets Do It 2008’ - initiatief in Estland (www.youtube. com/watch?v=A5GryIDl0qY) • Nabuur (www.nabuur.org) • Guerilla Gardening (www.guerrillagardening.org) • Hier opgewerkt (www.hieropgewekt.nl) • 1% Club (www.1procentclub.nl) • Duurzaam Soesterkwartier (www. duurzaamsoesterkwartier.nl) • De Wagenwerkplaats (www.wagenwerkplaats.eu)

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 63

Leidt participatieve democratie tot meer democratie?

Het begrip participatieve democratie suggereert een nieuwe manier om democratie in praktijk te brengen: door zelf actie te ondernemen. De idee is dat democratie ingevuld kan worden door burgers die de mouwen opstropen: “Wilt u een schonere straat? Pak dan zelf uw bezem!” Participatieve democratie gaat dan vooral om acties van burgers in hun eigen Auteur

Margit van Wessel Margit van Wessel is universitair docent aan Wageningen University. Ze werkt bij de leerstoelgroep Strategic Communication (onderdeel van het sub-departement Communicatie, Innovatie, Technologie en Ethiek – Centre for Integrative Development). Zij is met name geïnteresseerd in de rol die communicatie speelt bij het vormgeven van relaties tussen overheid en burgers, en bij beleidsvorming. De projecten waarbij zij is betrokken, richten zich met name op de betrokkenheid van burgers bij democratie en politiek, de relatie overheid/burgers en de communicatieaspecten van beleidsvorming. De centrale vraag bij al deze projecten is op welke manier democratie moet worden vormgegeven in onze complexe netwerksamenleving. Wageningen UR » Margit van Wessel

leefomgeving. Dat is logisch: het is juist daar dat burgers zelf kunnen beoordelen waar prioriteiten en kansen liggen. Het is vooral daar dat burgers inzicht hebben in de situatie en zij zijn daar ervaringsdeskundige. Dit betekent niet dat er geen verband is tussen participatieve democratie en de bredere vragen waar de samenleving zich voor gesteld ziet. Lokaal bedachte en ontwikkelde projecten om het groeiende aantal ouderen een prettige oude dag te bezorgen, hebben een duidelijke samenhang met de bredere beleidsvraag hoe we met de vergrijzing moeten omgaan. Lokale (maar internationaal samenwerkende) burgerinitiatieven tegen klimaatverandering, zoals Transition Network, zijn op lokaal niveau actief, maar wel met de toekomst van de hele aarde in gedachten. De vraag is echter in hoeverre de democratie daarmee nieuw leven wordt ingeblazen. Welke verwachtingen mogen we op dit punt hebben? Het probleem zit hem in de relatie tussen de meer informele burgerpolitiek en de formele instituties waar belangrijke beslissingen die het leven van burgers beïnvloeden, nog steeds worden genomen. We moeten beseffen

dat tekortkomingen van democratie

van hun leefomgeving, de interactie met

in veel samenlevingen deels te maken

de mensen om hen heen en een selectieve

hebben met de kloof tussen de politieke

lezing van het publieke debat gevoerd in de

besluitvorming en het dagelijkse leven van

media. Zij zien een kloof in het feit dat de

burgers. Burgers hebben vaak het gevoel

Nederlandse overheid financiële steun geeft

dat de zaken die zij belangrijk vinden, voor

aan Griekenland, “terwijl we hier onze eigen

politieke beleidsmakers onbelangrijk zijn.

problemen hebben, die eerst moeten worden

Vaak wordt het beleid van ‘de overheid’,

opgelost”. In de ouderenzorg, die tot moreel

‘de politiek’, ‘de elite’ door burgers ervaren

onaanvaardbare situaties leidt: “Kom ik om

als iets wat zij maar passief hebben te ondergaan.

vier uur ‘s middags bij mijn tante op bezoek, zit ze nog

‘Flexibele’ arbeidscontracten,

"De idee is dat

afbrokkelende

democratie ingevuld

niet genoeg personeel is.”

kan worden door

veel meer moeite hebben om

zorgvoorzieningen, falende schoolsystemen en de gevolgen daarvan –

in haar pyjama. Omdat er En in het feit dat mensen

burgers die de

rond te komen: “Het lijkt wel

bestuurders er geen oog voor

mouwen opstropen:

normaal kunnen leven.”

hebben of er ongevoelig voor

‘Wilt u een schonere

De relatie tussen overheid

gevoel geen ‘stem’ te hebben

straat? Pak dan zelf

en burger wordt dus niet

in zaken die de kwaliteit

uw bezem!’"

van het functioneren van

burgers hebben het idee dat

zijn. Burgers hebben het

van hun leven aangaan. In mijn eigen onderzoek de

afgelopen jaren heb ik inzicht willen krijgen in de wijze waarop burgers zich verhouden tot de democratie, en met name in de aard van de kloof tussen de politiek en burgers zoals die door veel burgers wordt ervaren. Wat ik heb gemerkt, is dat de instellingen en processen van de representatieve democratie weinig in beeld zijn in de voorstelling die burgers van ‘de overheid’ hebben. Hun perceptie dat de politiek er niet voor hen is, is vaak terug te voeren op hun beleving

of ze niet willen dat wij nog

zozeer beoordeeld op basis democratische instituties en processen. Men

praat eigenlijk nauwelijks over wat de overheid beslist en doet en de processen via welke besluiten tot stand komen zijn ondoorzichtig. Men ervaart de overheid via de gevolgen van overheidshandelen. Waarom bepaalde maatregelen zijn ingevoerd, welke afwegingen, welk krachtenspel en welke politieke strijd, praktische beperkingen en randvoorwaarden tot een bepaalde uitkomst hebben geleid, blijft onduidelijk.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 65

Leidt participatieve democratie tot meer democratie?

Respondenten verwachten dat de overheid

manieren waarop participatieve democratie

zich nuttig maakt op ‘hun’ voorwaarden,

de democratie nieuwe kracht kan geven, is

die zij diffuus interpreteren als zijnde die

door het ontwikkelen van competenties:

van de samenleving als geheel. Wanneer de

burgers kunnen leren samenwerken met

overheid daarin faalt, ontstaat een kloof met de burger. Veel

diverse instellingen, leren

"Men ervaart de

organiseren, leren omgaan met

zich pas betrokken bij de

overheid via de

– en nieuwe vormen

overheid wanneer aan hun

gevolgen van

ontwikkelen om aan de

overheidshandelen.

Maar betrokkenheid creëren

ontevreden burgers voelen

verwachtingen, in de zin van rechten en aanspraken, wordt voldaan. Participatieve democratie

Waarom bepaalde

complexe beleidsprocedures

democratie deel te nemen. via participatieve democratie is alleen realistisch wanneer

maatregelen zijn

verschillen van inzicht door de

om burger en overheid

ingevoerd, welke

naar elkaar toe te laten

en op waarde worden geschat.

afwegingen, welk

Democratie is immers een

krachtenspel en

meningen en belangen worden

wordt bejubeld als manier

groeien. Het is interessant om te zien dat dit aansluit bij bovenstaande analyse.

overheid worden geaccepteerd

proces waarin de verschillende

Participatieve democratie

welke politieke

geïnventariseerd, met elkaar

kan gezien worden als een

strijd, praktische

elkaar afgewogen.

vorm van betrokkenheid

geconfronteerd, en tegen

bij de publieke zaak, die

beperkingen en

Bij participatieve democratie

ervoor zorgt dat de kwaliteit

randvoorwaarden

kan het gaan om dingen

tot een bepaalde

eens zijn’. Het realiseren

van leven als gedeelde verantwoordelijkheid wordt gemaakt, waarbij burgers een

‘waar we het allemaal over

uitkomst hebben

van publieke goederen door

over wat er in hun leven

geleid, blijft

en hun machtshebbers. Het

gebeurt. Wat zij willen,

onduidelijk."

bepaalde controle krijgen

wordt belangrijk en daarop kunnen ze actie ondernemen.

samenwerking tussen burgers oplossen van problemen die de overheid niet alleen aankan. Maar dan zouden

Daar is allemaal niets mis mee. Maar wat

we eigenlijk niet moeten spreken van

betekent het voor de democratie? Een van de

participatieve democratie als extra

dimensie binnen de democratie. Een betere benaming zou misschien burgerbestuur of burgergesteund bestuur zijn. Natuurlijk kunnen de problemen waarover burgers zich zorgen maken, zoals de ouderen- en gehandicaptenzorg en de sociale cohesie in woonwijken, in ieder geval deels via participatieve democratie worden opgelost. Wanneer burgers het echter hebben over de kloof met de politiek, gaat het om verschillen. De toekomst van de welvaartsstaat, om een voor de hand liggend voorbeeld te noemen, is niet (alleen) iets voor participatieve democratie. Maar het is wel een van de belangrijkste punten die genoemd worden wanneer het gaat om de kloof tussen de politiek en de burger, wanneer burgers kijken naar hun eigen leven en dat van de mensen om hen heen. Fundamenteler is dus de vraag of participatieve democratie wel een oplossing is voor het door burgers ervaren democratische tekort. In hoeverre en in welke zin kan democratie worden gerealiseerd via de actieve betrokkenheid van burgers bij zaken die zij belangrijk vinden? Participatieve democratie blijft tot nu toe grotendeels gericht op het ‘alledaagse’, op de mogelijkheden die burgers zien om in actie te komen ter verbetering van hun directe leefomgeving. Maar wordt de democratie hiermee nieuw leven ingeblazen? Of stimuleren we hier een ‘maximumniveau van minimale participatie’ (Crouch 2004: 12), dat weinig of geen effect heeft op ‘de politiek’?

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 67

Leidt participatieve democratie tot meer democratie?

We moeten beseffen dat democratie

die actie de springplank is naar bredere

voor veel burgers een lege huls is, in die

problemen en processen, kan een potentieel

zin dat ‘de politiek’ geen idee heeft van

interessante uitbreiding zijn van het begrip

hun leven van alledag. Voor veel burgers

participatieve democratie. De vraag wordt

gaat het bij democratie niet om zelf

dan: hoe kan ‘de politiek’ rekening houden

verantwoordelijkheid nemen en in actie

met het alledaagse? Laten we participatieve

komen, maar om de wijze waarop de

democratie eens vanuit die invalshoek

machtshebbers ver weg dat doen – of juist

bekijken: hoe krijgen we ‘de politiek’, dat

niet doen. Het democratische tekort zit

wil zeggen de hogere beslisnetwerken waar

hem in de wijze waarop dat gebeurt: uit het

burgers buiten worden gehouden, zo ver dat

zicht, niet te doorgronden, onrechtmatig,

zij belang hechten aan het perspectief van

ogenschijnlijk irrationeel – althans voor

burgers op hun eigen dagelijkse leven?

veel burgers met wie ik heb gesproken en die het hebben over een ongeïnteresseerde, onwetende overheid die niet uitlegt waarom de werkelijkheid zo moet zijn. Participatieve democratie, in de zin van ‘zelf doen’, lost dit probleem niet op. Zo blijven burgers bijvoorbeeld het gevoel houden dat de maatregelen om de economische crisis te bestrijden, lijdelijk moeten worden ondergaan en niet de uitkomst zijn van democratische besluitvorming. We moeten dus goed en grondig kijken hoe participatieve democratie ook kan gaan om het leggen van nieuwe verbindingen tussen burgers in hun alledaagse leefomgeving en politieke beslissers.

De waarden, ervaringen en ideeën van burgers, geworteld in het dagelijkse leven, verhaald in onderling uitgewisselde anekdotes, lijken vaak los te staan van de complexe besluitvorming – voor de burgers zelf, maar ook voor politieke beslissers. Deze anekdotes zijn vaak niet meer dan ‘geluiden’ – meningen die niet helpen, niet relevant zijn voor het beleidsproces en dus veelal ook geen reactie waard zijn, omdat ze zo ver afstaan van het complexe reilen en zeilen van ‘de politiek’. Wanneer de politiek de burger echt als actor in het democratische proces wil betrekken en de gevoelde democratische knelpunten echt wil aanpakken, zal er iets moeten veranderen: de ‘geluiden’ van

Inzoomen op wat burgers kunnen doen

burgers, die hun oorsprong vinden in het

om de democratie weer op de rails te

leven van alledag, zullen hoorbaar moeten

zetten, lijkt een goed idee. Maar een vitale

worden als de stem van de burger. Laten

democratie vergt meer dan actieve burgers.

we participatieve democratie als onderdeel

Participatieve democratie in de zin van

zien van de zoektocht naar en de discussie

politieke betrokkenheid via actie, waarbij

over alternatieven. Laten we proberen een

manier te vinden voor het ‘opschalen’ van de ervaringen en initiatieven waarmee

democracy matters in the twenty-first century, Oxford: Oxford University Press.

krijgen burgers een bredere beleving van de

• Mahoney, Nick, Janet Newman en Clive Barnett (red.) (2010) Rethinking the public. Innovations in research, theory and politics, Bristol: The Policy Press

democratie en ontstaat er ruimte voor echte

• Transition Network (www.transitionnetwork.org)

burgers aan de democratie deelnemen. Zo

betrokkenheid en verschillen. Zo wordt ‘de politiek’ ook van de burger, en niet alleen iets wat zij lijdelijk moeten ondergaan. Margit van Wessel

Margit van Wessel’s andere publicaties over dit thema: • Wessel, M. van (2010) ‘Political disaffection: what we can learn from asking the people’, Parliamentary Affairs, 63(3), blz. 504-523. (http://www.wageningenur. nl/en/Publications.htm?publicationId=publicationway-333930383131) • Wessel, M. van (2010) ‘Citizens and their understandings and evaluations of representation: introducing an interpretive approach to the study of citizen attitudes towards politics’, Representation, 46(4), blz. 439-457. (http://www.wageningenur.nl/en/Publications. htm?publicationId=publication-way-333936373130) • Wessel, M. van (2011) Hoezo luistert de overhead (niet)? Burgerperspectieven op overheidsresponsiviteit, Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. (http://www.wageningenur.nl/en/Publications. htm?publicationId=publication-way-343039303434)

Lees & kijk verder • Couldry, Nick (2010) Why voice matters. Culture and politics after neoliberalism, London: Sage. • Boyte, Harry (2005) Everyday politics. Reconnecting citizens and public life, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. • Flinders, Matthew (2013) Defending politics. Why

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 69

Vertrouwen in burgers In 2012 overhandigde Pieter Winsemius het advies Vertrouwen in burgers aan minister-president Mark Rutte. De hoofdboodschap is destijds als volgt samengevat: “Betrokkenheid van burgers bij de samenleving vergt een andere rol van ambtenaren en politici. Beleidsmakers moeten meer openstaan voor burgers die zich inzetten voor de samenleving. (…) Waar liggen kansen om betrokkenheid van burgers bij politiek en beleid te vergroten? Welke mogelijkheden biedt de ICT die er voorheen niet waren? Kan de wantrouwende burger worden ‘bekeerd’. En wat betekent dat voor de rol van beleidsmakers?” > Bekijk hier het WRR-rapport Vertrouwen in burgers

Kabinetsreactie Volgens het kabinet moet er inderdaad meer ruimte worden geboden voor maatschappelijk initiatief. Daarbij is de rol van de rijksoverheid om verandering aan te zwengelen, voorwaarden scheppen en zoveel mogelijk ruimte geven. > Bekijk hier de volledige kabinetsreactie

Naast de presentatie van het advies in Nederland, presenteerde de WRR het rapport in Brussel, in samenwerking met het Nederlands-Vlaams Huis en de Permanente Vertegenwoordiging in Brussel. Verschillende media hebben inhoudelijke aandacht geschonken aan het advies van de WRR in series en achtergrondstukken. Ook is het opgepakt door een breder maatschappelijk speelveld van organisaties, zoals bijvoorbeeld het kennisinstituut Movisie, de vereniging van woningcorporaties Aedes, de Nationale Ombudsman en de talloze ‘frontlijners’ waarmee de onderzoeksgroep heeft gesproken. De ontvangst is tevens zichtbaar in de verzoeken voor presentaties van het rapport. Zo verzorgde Annemarth Idenburg een lezing over de betekenis van draagvlak in een netwerksamenleving bij de workshop Draagvlak 2020 georganiseerd door het profileringsgebied Political Legitimacy van de Universiteit Leiden.

Op 9 juli 2013 stuurde minister Plasterk zijn notitie De doe democratie naar de Tweede Kamer (BZK 2013). De directe aanleiding voor dit standpunt ligt in de verschillende adviezen van WRR, ROB, RMO en voorzitters van negen adviesorganen en motie-Voortman. De verschillende rapporten wijzen volgens het kabinet in dezelfde richting: “de wijzigende verhoudingen tussen overheid, burger en markt vragen van ‘de’ overheid dat deze actief vertrouwen en ruimte biedt aan maatschappelijke initiatieven in het publieke domein, daarbij haar sturende rol meer loslaat en zeggenschap overdraagt ”. Hivos en de WRR hebben in samenwerking met het ISS op 6 december 2012 een symposium georganiseerd over de vraag “Kan de doe-democratie leiden tot verdieping van de democratie?”.

WRR LINKS

Rapport van de WRR

VERTROUWEN IN BURGERS WRR rapport nr. 88 (2012)

Jan 22, 2013 geplaatst op YouTube

PRESENTATIE VERTROUWEN IN BURGERS - 22 MEI 2012 KYOCERA STADION ADO DEN HAAG

Ook verschenen

• VERTROUWEN IN DE BUURT • VERTROUWEN IN DE SCHOOL WRR rapport nr. 72 (2005) & nr. 83 (2009)

Hivos, Hivos,ISS, ISS,WRR WRR || DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 71

Over opschalen en leren

Auteurs

Chris Sigaloff

Remko Berkhout

Chris Sigaloff is voorzitter van Kennisland, een denktank voor maatschappelijke vernieuwing. Zij ontwikkelt en initieert nieuwe projecten, adviseert overheden en organisaties over innovatiestrategieën en de kennissamenleving en treedt regelmatig op als spreker, docent en dagvoorzitter. Chris is tevens bestuurslid van de Kafkabrigade (www.kafkabrigade. nl) en lid van enkele internationale netwerken zoals SIX (Social Innovation Exchange) en EUCLID, waar ze lid van de raad van toezicht is. EUCLID is een Europees netwerk voor leiders werkzaam in civil society die over de grenzen heen willen samenwerken aan een sterker, innovatief en duurzaam Europa.

Remko Berkhout is een van de coördinatoren van het Hivos-programma Civic Explorations, waarbij door middel van onderzoek, dialoog en beleidsondersteuning wordt nagedacht over hoe de betrokkenheid van burgers in de wereld verandert. Het programma beweegt zich vooral op het snijvlak van online- en offline-activisme, het snelgroeiende internationale terrein van sociale vernieuwing en de drijfveren achter en uitingsvormen van burgerinitiatieven in complexe, gewelddadige contexten. Het programma werkt samen met 15 partners en partijen in landen variërend van Nicaragua tot Zuid-Afrika.

Haar expertise ligt op het terrein van sociale innovatie, leren en realiseren van maatschappelijke vernieuwing. Kernthema’s zijn vernieuwing binnen het onderwijs en de publieke sector. Chris is in alles wat zij doet op zoek naar hoe je meer publieke waarde kan creëren, hoe je beter kan samen­werken en over hoe je als professional meer grip krijgt op je dagelijkse activiteiten. Kennisland » Chris Sigaloff

Het rapport Vertrouwen in burgers

met als doel werkbare initiatieven te

van de Wetenschappelijke Raad voor

stimuleren, te financieren en vooral, om ze

het Regeringsbeleid (WRR) biedt

op te schalen.

een boeiende analyse van een nieuwe generatie burgerinitiatieven, variërend van creatieve carpoolregelingen tot nieuwe, op solidariteit gebaseerde oplossingen voor de

Kijkend vanuit de werelden van sociale innovatie en internationale ontwikkeling stellen wij dat, gezien de hardnekkigheid van veel urgente sociale

ouderenzorg, kinderopvang en vermindering van de uitstoot van CO2.

"Het dominante

problemen, heersende ideeën over schaal tekortschieten.

Burgers als aanjagers van

denkmodel over

Het dominante denkmodel

maatschappelijke

schaalvergroting

zich het best omschrijven

vernieuwing: een

over schaalvergroting laat

internationale trend die ook

laat zich het best

als ‘McDonaldization’: het

wel de ‘doe-democratie’ wordt

omschrijven als

wat ook maar enigszins lijkt

genoemd (Biekart en Fowler

kopiëren en uitrollen van alles

2012). Wat levert het op?

‘McDonaldization’:

te werken. Voor de meeste

De vraag is of burgers in

het kopiëren en

benadering zonde van de

staat zijn in te springen op

uitrollen van alles

energie. Energie die beter

zittende over­heden gaten

wat ook maar

het creëren van stimulerende

laten vallen. En belangrijker:

enigszins lijkt te

omgevingen waarin ruimte

werken."

experimenteren en leren.

terreinen waar krap bij kas

of zij alternatieven en nieuwe oplossingen

sociale problemen is deze

gebruikt kan worden voor

en geld beschikbaar zijn voor

kunnen aandragen voor grote maatschappelijke vraagstukken, zoals een betaalbare welvaartstaat, duurzaamheid en toegenomen jeugdwerkloosheid. Kunnen initiatieven van burgers democratische processen en uitkomsten versterken? De verwachtingen onder politici, beleidsmakers en financiers zijn hooggespannen. Over de hele wereld worden (beleids)programma’s ontwikkeld

HARDNEKKIGE PROBLEMEN EN SYSTEEMINNOVATIE Systeeminnovatie is een bruikbare invalshoek om de huidige obsessie met schaalvergroting nader te beschouwen. Mulgan (2013) definieert systeeminnovatie als “an interconnected set of innovations, where each influences the other, with

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 73

Over opschalen en leren

innovation both in the parts of the system

Hoewel er steeds meer van dit soort

and in the ways in which they interconnect.”

kleinschalige innovaties zijn, weten ze maar

Veel van onze moderne instituties (het

zelden tot het dominante systeem door te

onderwijs, de politiek, het financiële systeem

dringen. En als dat wel lukt, ebt het effect

en de gezondheidszorg) voldoen niet meer

vaak snel weg. De standaardreactie op dit

aan de eisen die samenlevingen in de 21e

dilemma is schaalvergroting (Westley et

eeuw stellen en moeten opnieuw worden

al. 2011). In de literatuur wordt hieronder

ingericht. Volgens Mulgan zijn er potentieel

verstaan de inspanningen van organisaties

grote voordelen te behalen door innovatieve

om hun programma’s, producten, ideeën

projecten en programma’s met elkaar te

en innovatieve werkwijzen te repliceren en

verbinden, op elkaar af te stemmen of samen

verspreiden (Dees et al. 2004, Mulgan et al.

te voegen.

2007, Wei-Skillern en Anderson 2003).

Maar het veranderen van een volledig systeem, in al zijn complexiteit, blijkt hopeloos ingewikkeld. Veel grootschalige,

TERUG NAAR HET NGO-TIJDPERK IN OS-LAND….

van bovenaf geïnitieerde innovaties

Het stimuleren en opschalen van

schudden het systeem misschien even op,

kleinschalige initiatieven: voor professionals

maar vervolgens gaat men over tot de orde

en onderzoekers binnen de wereld van

van de dag. Denk aan de vele hervormingen

ontwikkelingssamenwerking een bekend

en herstructureringen in de zorg en het

mantra, dat terugvoert tot het midden van

onderwijs overal ter wereld.

de jaren 80 van de vorige eeuw. Tijdens

Het besef groeit dat voor oplossingen gekeken moet worden naar kleinschalige alternatieven die in de marges van dominante systemen ontstaan. Twee verschillende beleidsagenda’s van centrale overheden spelen hierin een centrale rol: ten eerste de wens om beter tegemoet te komen aan de specifieke wensen van de burger als ontvanger en gebruiker van overheidsdiensten, en ten tweede een groeiende politieke interesse in lokalisme en decentralisering.

de hoogtijdagen van de ‘Washington consensus’ werd de ‘civil society’ ofwel het maatschappelijke middenveld het favoriete instrument voor de internationale donorgemeenschap. NGO’s werden beschouwd als dé oplossing voor het falen van zowel de staat als de markt. Zij zouden betere publieke diensverleners zijn, politici ter verantwoording roepen en alternatieve oplossingen aandragen voor de enorme armoede en ongelijkheid in het Zuiden - dat was althans de theorie. Wat volgde was een waar NGO-tijdperk. Donoren en

beleidsmakers sprongen massaal op de

rechtlijnige, materiële manier is ingevuld:

‘civil society’-trend in en spendeerden er

een goed functionerend dorpsproject was

miljarden dollars aan. Het gevolg was een

alleen succesvol wanneer het in veertig

wereldwijde toename van maatschappelijke

andere dorpen kon worden doorgevoerd;

projecten en (intermediaire) NGO’s.

een nieuw idee of nieuwe oplossing op

Ontwikkelingslanden als Kenia, Zambia en

provinciaal niveau was alleen effectief voor

Tanzania zagen het aantal geregistreerde NGO’s toenemen van enkele tientallen tot duizenden, vaak met projectbudgetten

zover het in landelijk beleid kon

"Het stimuleren

worden vertaald, etc. Natuurlijk

en opschalen van

Er is veel literatuur voorhanden

bleek de praktijk weerbarstig.

kleinschalige

waaruit kan worden opgemaakt

Rond de eeuwwisseling

initiatieven: voor

van donoren en beleidsmakers

waren de NGO’s wereldwijd

professionals en

om ‘schaaloplossingen’ door te

machtsfactor van formaat,

onderzoekers

wel slechter in plaats van

en zaten zij aan tafel tijdens

binnen de wereld

beter heeft gemaakt (zie voor

van ontwikkelings­

Bebbington et al. 2008 en

die in de miljoenen liepen.

uitgegroeid tot een

het World Social Forum en internationale conferenties over HIV/aids en de

dat het bijna obsessieve streven

drukken, de situatie misschien

een uitgebreid overzicht o.a. Brouwers, 2011).

Millennium Development

samenwerking een

Goals.

bekend mantra, dat

Terug naar het Noorden: nu ook

De vraag is of die

terugvoert tot het

adjustment´worden toegepast

hooggespannen

midden van de jaren

om de economische crisis te

80 van de vorige

de hoop te hebben dat burgers

verwachtingen zijn waargemaakt en het debat daarover is nog altijd volop gaande. Ondanks

eeuw."

het bewezen succes van

hier recepten als ´structural

bezweren, lijken overheden en ondernemers de taken overnemen die de staat niet meer betalen kan. En

talrijke NGO-projecten, zijn er gerede

wederom hangt de ondersteuning van deze

twijfels in hoeverre NGO’s wezenlijke

initiatieven in hoge mate af van aantoonbare

systeemveranderingen teweeg hebben

financiële opbrengsten en schaalbaarheid.

kunnen brengen. Duidelijk is in ieder geval

Het oude ‘civil society’-discours mag

dat schaalvergroting destijds op een zeer

dan opgetuigd zijn met nieuwe termen

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 75

Over opschalen en leren

als ‘sociale innovatie’, ‘collective impact’, ‘prize-backed challenges’, de geschiedenis dreigt zich niettemin te herhalen nu eerdere misvattingen over schaalvergroting opnieuw de kop opsteken. New Public Management-denken speelt in deze benaderingen een dominante rol, bijvoorbeeld als het gaat over instrumenten voor het evalueren en monitoren van projecten. Naast privatisering wordt er gepleit voor het introduceren van managementtechnieken uit de private sector in de publieke sector. Innovatie in de private sector volgt in de regel een relatief simpel stramien: je ontwikkelt een nieuw product, verlaagt de kosten door standaardisatie, verveelvoudigt het product om volume te produceren, start een marketingcampagne en distribueert het product wereldwijd. Wat klein begint, kan zeer snel uitgroeien tot iets groots en daarmee het bestaande systeem infiltreren. Maar deze insteek werkt in het sociale domein niet. Het klakkeloos kopiëren van oplossingen die op de ene plek goed werken, leidt in een andere context tot andere effecten, ander gedrag en andere uitkomsten. Innovaties zijn geen gestandaardiseerde modellen die makkelijk overgezet kunnen worden. Door innovaties beleidsmatig uit te rollen, gooi je het kind met het badwater weg, omdat je daarmee voorbij gaat aan de fundamenteel hardnekkige aard van maatschappelijke problemen.

EEN RADICAAL ALTERNATIEF: VIRALE

proces van interactie en aanpassingen. Het

GROEI

is bijna onmogelijk om dit proces te plannen

Er zijn dus gegronde zorgen over deze

en te voorspellen. Gehanteerde termen

manier van schaalvergroting en er klinkt

zijn ‘fission’, ‘contagion’, ‘translation’ en ‘dissemination’. Het wordt

dan ook een roep voor meer organische modellen. Welke alternatieven zijn

"Het oude ‘civil

ook wel ‘generative diffusion’ genoemd – ‘generatief’ omdat

voorhanden?

society’-discours

een innovatie in verschillende

Een alternatief voor de

mag dan opgetuigd

en niet standaard wordt

industriële reflex om op

zijn met nieuwe

gekopieerd, ‘diffusie’ omdat

termen als ‘sociale

wegen, soms ook chaotisch,

rechtlijnige en materiële wijze op te schalen, is virale verspreiding (Brafman en Beckstrom 2006 en Johnson

innovatie’, ‘collective

2012). Verspreiding is een

impact’, ‘prize-

andere benadering van het

backed challenges’,

opschalen van innovaties.

vormen wordt overgenomen

het zich langs diverse verspreidt (Murray et al. 2010). Westley et al (2010) trekken een vergelijking tussen het

Innovaties worden niet

de geschiedenis

bakken van een cake, wat

van bovenaf en vanaf een

dreigt zich niettemin

maar nauwgezet volgt, en

centraal punt opgeschaald,

altijd lukt als je het recept

te herhalen nu

het opvoeden van kinderen,

Bij dit proces gaat het

eerdere misvattingen

voor bestaat: “succes met

meer om een ‘tipping

over schaalvergroting

het ene is geen garantie voor

een omslagpunt, dan

opnieuw de kop

de waarde van recepten of

om een diffusiepatroon

opsteken."

maar verspreiden zich - net als een virus - horizontaal.

point’ (Gladwell 2000),

en hangt het succes af van een plotselinge

stroomversnelling van veranderingen. Vanwege de verschillen tussen het economische en het sociale domein verspreiden maatschappelijke innovaties zich vaak volgens een complexer, vloeiend

waar geen eenvoudig recept

succes met het andere en blauwdrukken is beperkt. Aan de basis van dit proces ligt het onderhouden van de

voortdurend veranderende relatie tussen ouder, kind en de bredere maatschappelijke context. Door onvoorziene schokken of onderbrekingen kan die relatie ontsporen, waardoor de regels op elk moment kunnen

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 77

Over opschalen en leren

veranderen. De uitkomsten blijven onzeker”

De groei van Ushahidi laat zien hoe

(zie ook Westley et al 2006).

sommige innovaties zich organisch kunnen

Een goed voorbeeld is Ushahidi , een Keniaans open source platform voor online burgerparticipatie. Het werd ontwikkeld in de nasleep van de gewelddadige verkiezingen in 2007. Mensen in het hele land die getuige waren geweest van geweld of protesten, leverden informatie aan via internet of via hun mobiele telefoon, op basis waarvan een kaart is gemaakt waarop te zien is waar er werd gevochten en waar het rustig was. Ushahidi had in Kenia al snel 45.000 gebruikers. Vandaaruit breidde het platform zich uit naar de Democratische Republiek Congo en Zuid-Afrika, en verder naar Azië en Zuid-Amerika, waar activisten het gebruikten om de verkiezingen in Mexico en India te volgen. In nog geen vier jaar tijd is van het Ushahidi platform in 156 landen ruim 35.000 gebruikgemaakt: om de vinger

verspreiden. In tegenstelling tot het meer traditionele concept van schaalvergroting laat dit voorbeeld zien hoe innovaties zich als een virus door onze netwerkmaatschappij verspreiden. Onvoorspelbaar, chaotisch en decentraal – virale groei is in staat zowel te inspireren, verrassen als te ontwrichten. Dat verspreiden gaat uit de aard der zaak niet altijd harmonieus, representatief en rechtvaardig. En hoewel de particuliere sector deze wijze van innovatie begint te begrijpen (Brafman en Beckstrom 2006), hebben beleidsmakers binnen de overheid nog steeds moeite met deze ongeplande, versnipperde, zelf-organiserdende wijze van het verspreiden van innovaties. DE GULDEN MIDDENWEG: SCHAALVERGROTING DOOR TE LEREN

aan de pols te houden bij verkiezingen, om

De gulden middenweg wordt gevormd door

de hulp na een aardbeving te coördineren,

een aantal recentere benaderingen voor

om het platform in al zijn facetten te

het opschalen van innovaties, waarbij men

ondersteunen. Tijdens verkiezingen, na

zich richt op leren, experimenteren en het

natuurrampen en bij belangrijke governance-

ontwikkelen van ‘principes’ in plaats van

zaken kunnen burgers via het platform

‘recepten’. Daarbij wordt zwaar geleund

allerlei ontwikkelingen in kaart brengen

op het design-denken en de emergence-

- van steekpenningen tot bosbranden - en

theorie. De nadruk ligt hier op het opzetten

zelf actie ondernemen. Ushahidi is in meer

en koppelen van experimenten en het

dan 30 talen vertaald. Aan de softwarecode

documenteren en verspreiden van de

hebben 360 ontwikkelaars bijgedragen

lessen die daaruit worden getrokken ten

en het platform wordt continu door 4,275

aanzien van wat er wel werkt en wat niet.

community members verfijnd.

Het gaat erom dat je expliciet en open

bent over de onderliggende aannames, principes en ambities en dat je bereid bent om deze met anderen te delen. Deze benadering koppelt de aanpak van concrete hardnekkige problemen aan het verbeteren van het probleemoplossende vermogen van systemen en van de samenleving als geheel. Een voorbeeld van zo’n benadering is de opkomst van experimentele ruimtes voor co-creatie en innovatie (Nordstokka 2012), zoals de snelle groei van social change & design labs over de hele wereld. Ontmoetingsplaatsen zoals het Deense Mindlab , het Public Services Lab van Nesta in het Verenigd Koninkrijk en de I-hub in Kenia worden bewust op afstand van de overheid gezet en zijn voorbeelden van een wereldwijde trend, waarbij ruimte wordt gegeven aan innovatoren uit allerlei sectoren die problemen analyseren, samen nieuwe combinaties creëren, experimenten bedenken en leren van de resultaten (zie bijvoorbeeld Obama’s State of the Uniontoespraak in 2011). CONCLUSIE Recent publiceerde Kennisland in samenwerking met Vrij Nederland een overzicht van 23 radicale sociale innovaties, door Herman Wijffels de ‘laboratoria van de hoop’ genoemd. De meest bijzondere initiatieven – varierend van ‘eerlijke telefoons’ tot energieoplossingen op basis

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 79

Over opschalen en leren

van de getijden van de zee – hebben duidelijk

landen, Canada en het Verenigd

potentieel om te groeien en inspiratie te

Koninkrijk een ambitieuze agenda voor

bieden voor andere nieuwe initiatieven. Toch

sociale innovatie, inclusief bescheiden

staan tegenover elk succesverhaal er tien die

ondersteuning voor initiatieven van burgers

mislukken. Tegen de tijd dat de onderzoekers

en ruimtes voor co-creatie en leren. Deze

van de WRR hun rapport publiceerden over

landen lijken te begrijpen dat nieuwe

‘vertrouwen in burgers’, bleek dat meer dan

oplossingen voor hardnekkige problemen

de helft van de initiatieven met problemen

inderdaad buiten het systeem moeten

te kampen had of al waren gestopt…

worden gezocht, maar ook dat daarbij

Wanneer het ons ernst is en we de urgente,

een belangrijke rol is weggelegd voor de

hardnekkige maatschappelijke uitdagingen

overheid, die moet faciliteren en ervoor moet

van deze tijd willen aangaan, hebben we veel

zorgen dat die oplossingen doordringen

meer van dit soort radicale experimenten

in bestaande structuren. Hoewel het

nodig en moeten we sneller leren hoe deze

WRR-rapport een vergelijkbare aanpak

werken.

in Nederland bepleit, lijkt de Nederlandse

Dit is waar zowel overheden en de financiers van sociale verandering een cruciaal verschil kunnen maken. In plaats van over de schouder mee te kijken bij kleinschalige initiatieven en te eisen dat zij waar voor hun geld of voldoende schaalgrootte opleveren (“want anders…”), is de toekomst meer gebaat bij een faciliterende omgeving en beleid voor sociale innovatie. Om kans van

regering in de achterhoede verzeild te raken. Terwijl internationaal de aandacht voor sociale innovatie toeneemt en op Europees niveau een krachtig beleidskader wordt ontwikkeld, lijkt de Nederlandse benadering van innovatie door middel van het ‘topsectorenbeleid’ vast te zitten in het oude paradigma van economische groei en gevestigde institutionele structuren.

slagen te hebben, moet zo’n beleid in ieder

Diezelfde dynamiek is zichtbaar op het

geval bestaan uit maatregelen waarmee

gebied van internationale ontwikkeling.

faciliterende ruimtes beschikbaar komen

Waar de Nederlandse regering het mes zet in

om te experimenteren en te leren, een

de uitgaven voor hoogwaardige civilaterale

kader voor competentie-ontwikkeling

ontwikkelingshulp, gaan Zweden, het

en kennisuitwisseling en een meer

Verenigd Koninkrijk en de VS juist meer

dynamisch evaluatiemodel om de effecten te

investeren in niet-gouvernementele actoren

beoordelen.

omdat zij daar de vernieuwing vinden die

De trends in sommige landen stemmen hoopvol. Zo hebben de Scandinavische

regeringen en multilaterale organisaties node missen. Bij hen komen de investeringen

vandaan die succesvolle initiatieven

Referenties

zoals het door Hivos beheerde ‘Making

• Bebbington e.a. (2008) Can NGOs make a difference?: The challenge of Development Alternatives, Zed Books.

all voices count’ -fonds en programma’s zoals Twaweza mogelijk maken: koplopers binnen een nieuwe generatie ambitieuze internationale ontwikkelingsprogramma’s die feitelijk worden opgezet als ruimtes om te experimenteren en te leren. Twaweza besteedt bijvoorbeeld een kwart van het budget aan educatie en koppelt concrete experimenten aan mondiale kenniscentra die real-time (kwantitatief) onderzoek verrichten. Het kan ook anders: De Nederland polder, met al haar overlegstructuren en dwarsverbanden tussen sectoren kan een vruchtbare voedingsbodem bieden voor sociale innovatie op schaal: een open overheid, sterk internationaal georiënteerde maatschappelijke organisaties, hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek. Zoals de WRR al liet zien, zijn er inspirerende burgerinitiatieven te over. Hoog tijd dus om nieuwe arrangementen in te richten, zodat deze initiatieven tot bloei kunnen komen en nieuwe oplossingen kunnen ontstaan voor de grote uitdagingen van onze tijd. Chris Sigaloff & Remko Berkhout

• Biekart, K. en A.F. Fowler (2012) ‘A civic agency perspective on change’, Development, 55(2), blz. 181-189. • Brafman, O. en R.A. Beckstrom (2006) The starfish hand the Spider: the unstoppable power of leaderless organizations, New York: Portfolio Books • Brouwers, R. (2011) When civics go governance, Synthesis report, Hivos knowledge programme laatst geraadpleegd op 5-4-2013 (http://www.hivos.nl/dut/Hivos-KnowledgeProgramme/Themes/Civil-Society-Building/Publications/ Synthesis-studies/When-Civics-go-Governance) • Dees, G., B.B. Anderson en J. Wei-Skillern (2004) ‘Scaling social impact. Strategies for spreading social innovations’, Stanford Social Innovation Review, blz. 24-32. • Fowler, A.F. en K. Biekart (2012) ‘Citizenship and the politics of Civic Driven Change’, in C. MacFarland en D. Petty (Eds.) Citizenship: practices, types and challenges (America in the 21st Century: Political and Economic Issues), Hauppage, NY: Nova Publishers, blz. 77-90. • Gladwell, M. (2000) The tipping point. How little things can make a big difference, New York: Black Bay Books. • Howell, J. & J. Pearce (2001) Civil society and development. A critical exploration, Boulder: Lynne Rienner Publications. • Johnson, S. (2012) Future perfect: the case for progress in a networked age, New York: Riverhead. • Mulgan, G., R. Ali, R. Halkett en B. Sanders (2007) ‘In and out of sync.: the challenge of growing social innovations’, London: NESTA. • Mulgan, G. & C. Leadbeater (2013) ‘Systems Innovation’, Nesta. (http://www.nesta.org.uk/library/documents/ Systemsinnovationv8.pdf) • Murray, R., J. Caulier-Grice & G. Mulgan (2010) ‘The open book of social innovation’, Nesta. Te vinden op (http:// www.nesta.org.uk/publications/assets/features/the_open_ book_of_social_innovation ) • Nordstokka, K. (2012) ‘Experimental spaces for social innovation’. (http://www.socialinnovationexchange.org/ home/blog/experimental-spaces-social-innovation) • Wei-Skillern, J. en B.B. Anderson (2003) ‘Nonprofit geographic expansion: branches, affiliates, or both?’, CASE

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 81

Over opschalen en leren

Working Paper Series No.4, Center for the Advancement of Social Entrepreneurship. The Fuqua School of Business, Duke University. (http://www.caseatduke.org/ documents/workingpaper4.pdf) • Westley, F., M.Q. Patton en B. Zimmerman (2006) Getting to maybe. How the world is changed, Toronto: Random House Canada. • Westley, F. (2010) ‘Making a difference. Strategies for scaling social innovation for greater impact’, Innovation Journal: The Public Sector Innovation Journal, 15(2), p. 1-19. (http://sig.uwaterloo.ca/sites/default/files/documents/ MAKING_A_DIFFERENCE_SiG_Format.pdf) • Westley, F., N. Antadze, D.J. Riddell, K. Robinson en S. Geobey (2011) ‘Working Paper: Pathways to system change’, Waterloo Institute for Social Innovation and Resilience, Understanding Social Innovation Series. (http://sig. uwaterloo.ca/research-publications/understanding-socialinnovation)

Lees & kijk verder • Edwards, M. (2004) Civil society, Cambridge, UK: Polity Press. • Rajani, R. (2011) ‘Open government is human government’, remarks made on behalf of civil society members at the launch of the Open Government Partnership, New York, September 20, 2011. (http://www.opengovpartnership.org/ news/open-government-human-government) • Development Research Centre. Citizenship, Participation and Accountability (www.drc-citizenship.org) • Hivos (www.hivos.org) • Hivos Knowledge Programme (www.hivos.net) • Kennisland (www.kennisland.nl) • Lab2: A Lab on Social Innovation Labs (http://lab2.kl.nl/) • Obama’s State of the Union-toespraak in 2011 (http://www. whitehouse.gov/state-of-the-union-2011) • OpenDemocracy (www.opendemocracy.net) • SiG Knowledge Hub (www.sigknowledgehub.com) • SIX Social Innovation Exchange (www.socialinnovationexchange.org) • Sociale Innovatie Manifest (www.socialeinnovatie.net) • Stanford Social Innovation Review (www.ssireview.org)

• Twaweza (www.twaweza.org) • Ushahidi (www.ushahidi.com) • Vrij Nederland en Kennisland: Radicale Vernieuwers (www. vn.nl/Radicale-vernieuwers.htm)

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 83

Bij ons streven naar burgergestuurde ver­an­de­ring moeten we som

Auteurs

Rakesh Rajani

Merit Hindriks

Rakesh Rajani is oprichter en directeur van de maatschappelijke organisatie Twaweza (Swahili voor 'we kunnen het zelf'). Dit is een tienjarig initiatief dat zich inzet voor betere toegang tot informatie, meer betrokkenheid van burgers en betere publieke verantwoording in Oost-Afrika. Tot 2007 was Rakesh Rajani oprichter/directeur van HakiElimu, een organisatie die de burgers meer wil betrekken bij het onderwijs in Tanzania. Rakesh adviseert en/of zit in diverse besturen, waaronder Revenue Watch International, het International Budget Partnership (IBP), ONE, de Foundation for Civil Society in Tanzania (FCS) en de Hewlett Foundation (QEDC). Hij is daarnaast sinds 1998 fellow van Harvard University. Zijn belangstelling gaat uit naar het verband tussen informatie, verbeelding en actief burgerschap; de economie van beleidsvorming; transparantie van overheidsfinanciën en ‘public engagement’. Hij heeft ruim 300 artikelen, populair-wetenschappelijke publicaties en opiniestukken geschreven en/of geredigeerd in het Engels en het Swahili.

Merit Hindriks is Junior Programme Officer voor het programma Expression & Engagement van Hivos. Dit programma wil de vrijheid van meningsuiting stimuleren en probeert burgers te betrekken bij het vormgeven van hun eigen samenleving. Merit heeft culturele antropologie en ontwikkelingssociologie gestudeerd aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze heeft ook een Advanced Master in International Development gedaan op het gebied van transparantie en verantwoording ('accountability'). Tijdens haar studie deed ze onderzoek in Thailand en Ghana. Ook liep ze stage bij een CBO (community-based organisation) in Oeganda. Zij is onder andere geïnteresseerd in burgeractivisme en -participatie; kennis ten behoeve van ontwikkeling; transparantie en verantwoording.

Rajani heeft gestudeerd aan de Brandeis University en Harvard University in de VS. @rakeshrajani www.twaweza.org

@merithindriks www.hivos.org

ms durven zeggen: “Ik heb geen flauw idee”

Het wereldwijde verlies in vertrouwen

officiële overheidsinstanties om deze beter

tussen burgers en officiële democratische

controleerbaar te maken. Tegelijkertijd

instituties doet zich ook voor in Oost-

probeerde men burgers meer te laten

Afrika. De lokale bevolking blijft niet

participeren door hen mogelijkheden te

passief toekijken. Net als in Nederland

bieden om de overheid te bereiken.

dient zich daar de welkome trend aan dat burgers beginnen in te zien dat het aan henzelf is om dingen voor elkaar te krijgen, problemen op te lossen, vernieuwing te creëren en zich te organiseren om hun eigen levensomstandigheden te verbeteren.

Ondanks alle goede bedoelingen mislukten veel van deze pogingen om overheidsinstanties toegankelijker te maken en het participatievermogen van burgers te vergroten. Op politiek en ambtelijk niveau mag er dan vaak consensus bestaan, maar

Dit biedt nieuwe kansen. Proberen om

bij de implementatie gaat het mis. Wanneer

complexe problemen top-down op te lossen,

er wél iets tot stand komt, blijft het veelal

levert vaak frustratie en teleurstelling

beperkt tot enkele mooie voorbeelden of is

op. In plaats daarvan kunnen we beter

het succes slechts van korte duur. Wanneer er

voortbouwen op wat burgers zelf al doen om

wél voldoende schaalgrootte wordt bereikt,

een verschil te maken. Dit is een inspirerend

zoals bij de vergroting van de betrokkenheid

perspectief, omdat het uitgaat van het idee

van burgers bij het onderwijs, blijkt bij nader

dat gewone mensen actief verandering in

inzien vaak dat de resultaten ‘hol’ zijn qua

gang kunnen zetten, dat dit niet alleen een

doel en inhoud, dat het slechts nabootsingen

proces is dat wordt gestuurd van hogerhand.

zijn van het ideaal. Burgers worden dan

Ook biedt het de kans om verandering meer

misschien wel betrokken bij de uitbreiding

vanaf de basis en in een duurzame vorm te

van het onderwijs en het bestuur daarvan,

laten plaatsvinden, omdat het vertrekt vanuit

maar in feite komt deze betrokkenheid

datgene wat de mensen echt aangaat.

erop neer dat ze niet-transparante, niet-

Het is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan om dit veelbelovende perspectief te realiseren. In Oost-Afrika hebben overheden, maatschappelijke organisaties en donoren decennialang gestreefd naar meer mogelijkheden voor burgers om hun regering ter verantwoording te roepen. De nadruk lag hierbij op hervormingen van

verantwoorde bijdragen moeten betalen. Of ze nemen wel deel aan vergaderingen van het schoolbestuur, maar dan alleen om besluiten van anderen goed te keuren. Onder dergelijke omstandigheden zal het niet verbazen dat oproepen tot meer participatie met cynisme en onverschilligheid worden ontvangen, en dat projecten een zachte dood sterven zodra de geldstromen opdrogen.

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 85

Bij ons streven naar burgergestuurde ver­an­de­ring moeten we soms durven zeggen: “Ik he

Centraal staat hierbij de aloude vraag naar

niet die van het officiële overheidsbestuur,

ownership (‘eigenaarschap’) van een project.

dat te ver van hen afstaat en te weinig van

Wiens agenda wordt uitgevoerd? Wie houdt

zich laat horen, maar instituties die dichtbij

het proces op gang? En wie zorgt ervoor dat

hen staan en meer vertrouwen genieten,

het een succes wordt?

zoals de madrassa (koranschool), de kerk, de

Gezien de onvermijdelijk asymmetrische machtsverhoudingen bij ontwikkelingshulp,

buurtwinkel en de radio. Het voorgaande is niet zozeer een

zeker bij het vormgeven van beleid, bestuur en

theoretische claim als wel een empirisch feit

het beheer van publieke

"Centraal staat

middelen, is het voor

hierbij de aloude

waargenomen in steden en

eigenaarschap op te eisen.

vraag naar ownership

Hoe zou het dan zijn om

Is de oplossing dan om

(‘eigenaarschap’)

bij ontwikkelingswerk uit

van een project.

omgeving van de mensen

burgers lastig om dit

(althans tijdelijk) af te stappen van formele ontwikkelingsprojecten

dat elke dag kan worden dorpen in heel Oost-Afrika.

te gaan van de vertrouwde

Wiens agenda wordt

die het betreft? Om de

te richten op de lokale

uitgevoerd? Wie

die al werken? De boot vaart

en particuliere, niet-

houdt het proces op

en processen en zich

gouvernementele initiatieven waarover

gang? En wie zorgt

burgers meer

ervoor dat het een

zeggenschap hebben? Nederland biedt

succes wordt?"

initiatieven te bevorderen al, maar hoe zorgen we voor meer wind in de zeilen? De vraag is dus hoe we deze formele initiatieven kunnen laten aansluiten op de dagelijkse realiteit

voorbeelden van

waar mensen betrokken

buurtbewoners die de

zijn bij elkaar, waar sprake

handen ineenslaan om beschadigde openbare

is van echte inzet, creativiteit en energie om

kunstwerken te herstellen. Op precies

problemen op te lossen.

dezelfde manier kunnen burgers in Tanzania zichzelf organiseren om de buurt schoon te maken of de enige waterbron te beschermen. De instituties die zij daarbij gebruiken, zijn

Dit is de aanpak van onze organisatie (www. twaweza.org) in Oost-Afrika. We hebben vijf netwerken geïdentificeerd waar burgers belang aan hechten en vertrouwen in hebben:

eb geen flauw idee”

religie, massamedia, mobiele telefonie, buurtwinkels en leraren (en hun vakbond), en we hebben geprobeerd om burgers beter in staat te stellen om deze netwerken te gebruiken voor informatie-uitwisseling. Dankzij dit initiatief zijn er krachtige en creatieve samenwerkingsverbanden ontstaan, waarvan sommige erin zijn geslaagd de mogelijkheden voor burgers te vergroten, terwijl andere helaas minder hebben bereikt. Het is nog te vroeg om te bepalen of dit recept voor verandering echt ‘werkt’. Tegelijk roept een burgergerichte aanpak ook veel vragen op. Wat kunnen burgers wel en niet voor elkaar krijgen? Betekent de focus op burgers niet dat het de overheid al te gemakkelijk wordt gemaakt? Vertrouwt deze aanpak niet te veel op de inzet van burgers, terwijl de meeste mensen eigenlijk helemaal niet zo betrokken zijn? Is een dermate generaliserende kijk op burgers niet analytisch te zwak, of is er behoefte aan meer genuanceerde ideeën over ‘early adopters’ of voorlopers? En als deze aanpak een succes is, weten we dan wat burgers werkelijk drijft, motiveert en engageert? Deze vragen laten zich niet zo makkelijk beantwoorden en komen aan bod in de onderzoeks- en evaluatiewerkzaamheden van Twaweza. Elke dag leren we bij – uitgaande van allerlei methoden die meteen aan het begin en niet pas aan het einde

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 87

Bij ons streven naar burgergestuurde ver­an­de­ring moeten we soms durven zeggen: “Ik he

van een project worden uitgewerkt. De

informatie er eigenlijk niet zo veel toe doet.

opgedane inzichten worden gebruikt voor

Het punt is dat we moeten begrijpen welke

het aanpassen en bijsturen van de lopende

vormen van informatie nodig zijn en hoe

programma’s en samenwerkingsverbanden

deze kunnen worden gebruikt om allerlei

en moeten uiteindelijk resulteren in een

beperkingen voor burgers te overwinnen.

grondig onderbouwd, wereldwijd toepasbaar kennisbestand.

Ten tweede moeten we burgeractivisme niet romantiseren als iets dat

Om te kunnen leren, moet je openstaan voor verrassingen. Daarom

altijd goed is. Lynchpartijen

"De vraag is dus hoe

gericht tegen vermeende criminelen, systematisch

willen wij graag nog

we deze formele

wijzen op twee punten

initiatieven kunnen

gebruik van immigranten

laten aansluiten

voorbeelden van burgers

die ons enthousiasme enigszins temperen. Ten eerste geldt dat gebrekkige transparantie vaak leidt tot slechte

seksueel misbruik en het als zondebok zijn ook

op de dagelijkse

die het heft in eigen handen

realiteit waar

om hun mening vraagt, kan

nemen. Wanneer je mensen

verantwoording,

mensen betrokken

dit nieuwe inzichten en

bijvoorbeeld bij het

zijn bij elkaar, waar

ook vooroordelen en slecht

beheer van olie en andere

innovaties opleveren, maar

hulpbronnen of bij

sprake is van echte

doordachte oplossingen.

het leveren van basale

inzet, creativiteit

te weinig om het publieke

sociale voorzieningen. Maar het omgekeerde is niet altijd waar: meer transparantie leidt niet noodzakelijk tot een

Te vaak ondernemen we

en energie om

debat van betere informatie

problemen op te

te weinig aandacht voor

lossen."

betere verantwoording. Wanneer informatie

te voorzien en hebben we een overlegproces dat vastgeroeste denkpatronen kan doorbreken.

beschikbaar is, wordt deze vaak niet

Misschien moeten we concluderen dat

gebruikt of is deze onvoldoende om andere

we bij ons streven naar burgergestuurde

drempels te overwinnen. Dit betekent niet,

verandering de nodige bescheidenheid in

zoals sommigen al te snel concluderen, dat

acht moeten nemen. Bescheidenheid die

eb geen flauw idee”

erkent dat we minder weten dan we soms denken en dat de beweegredenen van burgers complexer zijn dan we vaak doen voorkomen. Soms moeten we durven zeggen: “Ik heb geen flauw idee.” We moeten er vooral niet van uitgaan dat we misschien ooit de enige echte weg naar ontwikkeling zullen vinden. Het is zaak om een blijvende nieuwsgierigheid te ontwikkelen waardoor we er nooit genoeg van krijgen om alles nog beter te willen begrijpen. Dit vereist geloofwaardige en flexibele ‘feedback loops’, die zelfs – of vooral – serieus worden genomen wanneer we iets verrassends horen, en die we kunnen gebruiken om onze visie op de wereld bij te stellen. Daar moeten we het mee doen. Rakesh Rajani & Merit Hindriks

Lees & kijk verder • Recent blog: Nu zijn wij aan zet! »

Hivos, ISS, WRR | DOEN. Nieuwe vormen van democratie

p. 89

Colofon Hoofdredactie Jona Specker en Merit Hindriks

Met bijdragen van Chris Aalberts, Remko Berkhout, Kees Biekart, Manu Claeys, Marlies Glasius, Merit Hindriks, Annemarth Idenburg, Albert Jan Kruiter, Josien Pieterse, Rakesh Rajani, Chris Sigaloff, Maurice Specht, Jona Specker, Margit van Wessel, Joke van der Zwaard.

Redactie & vertalingen Paul van den Berg, Ronald Kouwenhoven, Julian Ross, Balance Translations

Productie & vormgeving cimon communicatie - Stefanie Mink

••• Den Haag 2013

een uitgave van Hivos, ISS en WRR