Beoordeling van de relevantie van een bijkomende studie over de huisvesting van leghennen met (overdekte) vrije uitloop

Transcriptie

1 Beoordeling van de relevantie van een bijkomende studie over de huisvesting van leghennen met (overdekte) vrije uitloop Wetenschappelijk rapport RAAD VOOR DIERENWELZIJN IN BELGIË November 2006 Place Victor Horta Brussel

2 Beoordeling van de relevantie van een bijkomende studie over de huisvesting van leghennen met (overdekte) vrije uitloop Wetenschappelijk rapport van Ester Peeters in opdracht van het kabinet van Rudy Demotte, Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid en het Bureau van de Raad voor Dierenwelzijn November 2006

3 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE INLEIDING OVERZICHT VAN DE BESTAANDE HUISVESTINGSSYSTEMEN NIET-VERRIJKTE KOOIEN OF BATTERIJKOOIEN VERRIJKTE KOOIEN Grote verrijkte kooien Middelgrote verrijkte kooien Kleine verrijkte kooien ALTERNATIEVE SYSTEMEN Indoor Grondhuisvesting Volièresystemen Outdoor Overdekte veranda s Vrije uitloop (Free-range) VERGELIJKING VAN DE VERSCHILLENDE HUISVESTINGSSYSTEMEN DIERGEZONDHEID Infectueuze ziekten Parasitaire ziekten Productieziekten Ziekten aan de reproductieorganen Fatty liver haemorrhagic syndrome Osteoporose Fysieke schade Verenkleed Wonden en kannibalisme Verwondingen te wijten aan ongevallen Voetproblemen en klauwconditie Schade aan de beenderen Invloed van klimaat en luchtkwaliteit op diergezondheid Temperatuur en relatieve vochtigheid...18

4 Stof Ammoniak Sterfte Risico geassocieerd met diergeneesmiddelen FYSIOLOGISCHE INDICATOREN PRODUCTIVITEIT GEDRAGSPRIORITITEITEN VOEDSELVEILIGHEID Microbiële risico s Chemische risico s SAMENVATTING AANVULLENDE WETENSCHAPPELIJKE LITERATUUR OVER (OVERDEKT) BUITENBELOOP DIERGEZONDHEID / VOEDSELVEILIGHEID FYSIOLOGISCHE INDICATORS PRODUCTIVITEIT BESPREKING VAN DE RELEVANTIE VAN EEN STUDIEUITBREIDING BESLUIT...30 REFERENTIELIJST...31 BIJLAGE...33

5 1 Inleiding Traditionele batterijkooien voor legkippen zullen vanaf 2012 verboden worden in de Europese Unie, in navolging van de Europese Richtlijn 1999/74 en alleen verrijkte kooien en niet-kooisystemen (volièresystemen en grondhuisvesting) zullen worden toegestaan. De nieuwe richtlijn legt, voor het eerst, ook normen vast voor de verschillende huisvestingssystemen. In België is in oktober 2005 de Europese Richtlijn omgezet. Bij deze omzetting zijn de Europese regels gevolgd, maar wordt er wel nog ruimte gelaten voor een aanpassing van de nationale wetgeving in 2010 (zie bijlage). Voor een eventuele aanpassing van de wetgeving worden de resultaten van twee studies afgewacht en beschouwd: een socio-economische studie (gefinancierd door Vlaamse regering) en een studie met betrekking tot de sanitaire status en dierenwelzijn van legkippen in verrijkte kooien en niet-kooisystemen (gefinancierd door federale regering). Beide studies werden uitgevoerd door het Instituut voor Landbouw en Visserij Onderzoek (ILVO) te Merelbeke, in samenwerking met het Proefbedrijf voor de Veehouderij te Geel. Wat betreft de niet-kooisystemen, werden de grondhuisvesting en volièrestal bestudeerd zonder vrije uitloop. In praktijkomstandigheden wordt er bij deze systemen soms ook een buitenbeloop voorzien, al dan niet geheel of gedeeltelijk overdekt. Vanuit het oogpunt dat dit (overdekt) buitenbeloop aan belang wint, wordt overwogen een aanvullende studie te verrichten die drie verschillende volièresystemen vergelijkt, namelijk zonder uitloop, met overdekte uitloop, en met vrije (t.t.z. niet overdekte) uitloop. Dit rapport heeft als doel de noodzaak van een dergelijke studie te onderzoeken en omvat een beschrijving van de bestaande huisvestingssystemen voor leghennen, waarna de verschillende systemen op basis van literatuurgegevens summier worden vergeleken. Ook worden de resultaten van recente studies met (overdekt) buitenbeloop samengevat. Tenslotte wordt de relevatie van een bijkomende studie over het effect van een (overdekt) buitenbeloop besproken en samengevat. Dit dossier werd opgesteld met de nadruk op dierenwelzijn en sanitaire status in de huisvestingssystemen en ethische, socio-economische, culturele en religieuze aspecten werden buiten beschouwing gelaten. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 5

6 2 Overzicht van de bestaande huisvestingssystemen In de Richtlijn van de Europese Unie (Council Directive 1999/74/EC) wordt de huisvesting van leghennen ingedeeld in drie groepen, namelijk alternative systems, unenriched cage systems and enriched cage systems. De Belgische wetgeving van 17/10/2005 (zie bijlage) volgt diezelfde indeling (alternatieve systemen, niet-verrijkte kooien en verrijkte kooien), die ook in deze paragraaf wordt aangehouden. Het overzicht van de bestaande huisvestingssystemen voor legkippen is gebaseerd op het wetenschappelijk rapport Welfare aspects of various systems for keeping laying hens EFSA-Q , dat in 2005 gepubliceerd is als bijlage aan The EFSA Journal 197, 1-23, The welfare aspects of various systems of keeping laying hens, maar is anders ingedeeld. 2.1 NIET-VERRIJKTE KOOIEN OF BATTERIJKOOIEN Deze kooien zijn gewoonlijk kleine compartimentjes met een afhellend draadnet en bevatten slechts voorzieningen voor eten, drinken, het verzamelen van eieren, het verwijderen van mest, het toevoegen of weghalen van leghennen en het verkorten van de klauwen. Algemeen gezien zitten de dieren met vijf per hok. De eerste modellen bestonden enkel uit één etage, later werden er tot 10 etages op elkaar gestapeld. De hokken zijn meestal vervaardigd uit gegalvaniseerd metaal, maar plastiek wordt eveneens gebruikt. In het geval dat er meer dan drie etages zijn, zijn er speciale voorzieningen nodig die toe laten alle verdiepingen te inspecteren. Schrapers of transportbanden zijn aanwezig om de mest op te vangen en te transporteren zodat deze niet op lager liggende etages terechtkomt. Indien de mest wordt verzameld onder het hok, dan worden de hokken in een A-vorm geplaatst (Figuur 1). Figuur 1: Voorbeeld van een batterijkooien, geplaatst in een A-vorm Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 6

7 2.2 VERRIJKTE KOOIEN De verrijkte kooien hebben, naast alle voorzieningen van een niet-verrijkte kooi (zie hierboven), bijkomende uitrustingen om de hennen in enkele van hun hoogste gedragsprioriteiten te voorzien. Deze bijkomende elementen kunnen zitstokken, nesten, een strooiselruimte en een hoger plafond zijn. Afhankelijk van de grootte van de verrijkte kooien, kan de groepsgrootte in een verrijkte kooi variëren. Tot kippen spreekt men algemeen gezien van kleine groepen, terwijl grote kooien tot 60 kippen kunnen huisvesten. Vijftien à 30 legkippen worden beschouwd als middelgrote groepen. Er zijn vele ontwerpen mogelijk voor verrijkte hokken Grote verrijkte kooien (Figuur 2) Algemeen gezien zijn deze hokken dieper dan de conventionele niet-verrijkte hokken. De bodem van de hokken is afhellend zodat de eieren op een transportband kunnen rollen. Ook hier is de bodem dikwijls een draadnet, maar plastieken latjes worden eveneens gebruikt. Gewoonlijk wordt het voeder via voederbakken buiten de kooi aangeboden, doch in de diepere kooien, kan de voederbak ook door de kooi lopen. Meestal is de kooi hoger dan 45 cm, wat het zicht in het hok verruimt. Wanneer de hoogte het toelaat worden soms twee leefniveaus gecreëerd door het plaatsen van verhoogde zitstokken. Figuur 2: Schematische schets van 2 grote verrijkte kooien Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 7

8 De nestboxen bevinden zich aan een zijde of in een hoek van het hok. In ideale omstandigheden rolt het ei direct van het nest op de eitransportband, zodat het niet door het hok moet rollen. In sommige gevallen, waar de nestruimte zich in achteraan de kooi bevindt, rolt het ei wel over het draadnet wat de kwaliteit van het ei niet ten goede komt. Dit ontwerp wordt gekozen omdat de dieren dan meer voederruimte hebben en omdat er nog voldoende overzicht is in het hok, in tegenstelling tot wanneer de nesten zich vooraan in het hok zouden bevinden. Strooisel wordt aangeboden in boxen of op matten. Beide systemen kunnen geautomatiseerd worden met een automische strooiselvoorziener. Om extreem donkere plaatsen in de kooien te vermijden, moet aandacht besteed worden aan de verlichting in dit systeem Middelgrote verrijkte kooien (Figuur 3) Meestal zijn deze kooien ondiep, en zijn twee kooien met elkaar verbonden via hun achterkant. De hoogte van de kooien is 45 cm of iets meer. De hellende bodem bestaat meestal uit een draadnet, in sommige gevallen is de draad geplastificeerd. De voederbakken bevinden zich buiten de kooien, de drinknippels binnenin. De nesten bevinden zich aan de zijkant of in de hoek van de kooi. Omdat de hoogte van de kooi gelimiteerd is, zijn de zitstokken meestal een beetje boven de kooibodem geplaatst. Het strooisel ligt in boxen of op matten. Figuur 3: Een verrijkte kooi voor een middelgrote groep Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 8

9 2.2.3 Kleine verrijkte kooien (Figuur 4) De ondiepe kooien zijn dikwijls via de achterkant verbonden. De kooien met hellende bodems van draadnetten hebben een hoogte van 45 cm of iets meer. Om ruimte te besparen zijn de nesten en strooiselplaatsen dikwijls boven elkaar geplaatst. De voederbakken bevinden zich buiten de kooi en meestal zijn er twee drinknippels geïnstalleerd. Omdat de kooihoogte beperkt is, worden de zitstokken meestal juist boven de grond geplaatst. Figuur 4: Verrijkte kooien voor kleine groepen 2.3 ALTERNATIEVE SYSTEMEN In deze systemen wordt de ruimte van de hennen ook gebruikt door de verzorgers Indoor Grondhuisvesting (Figuur 5) De grondhuisvesting is heel eenvoudig van ontwerp, hoewel kleine variaties mogelijk zijn. De vloer is meestal deels strooisel (1/3), deels rooster (2/3). Deze laatste kan vervaardigd zijn uit hout, plastiek of draadnetten. Gewoonlijk is er verhoogde roostervloer in het midden van de stal en zijn de vloeren langs de kant bedekt met strooisel. De hennen hebben geen toegang tot de ruimte onder de roosters. Meestal worden de nesten boven de roostervloeren geplaatst, maar boven het strooisel is ook mogelijk. De eieren uit de nesten met strooisel of een artificiële grasbodem, kunnen handmatig of geautomatiseerd verzameld worden. Ook de grootte van de nesten kan sterk variëren, gaande van individuele nesten tot groepsnesten. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 9

10 Figuur 5: Doorsnede van stal met grondhuisvesting Volièresystemen Volières bestaan uit een gelijkvloers en een of meerdere etages met rooster waarbij er wordt gelet dat de mest niet op de kippen eronder kan vallen. 1) Volièresystemen met niet-geïntegreerde nesten (Figuur 6) Dit oudere systeem bestaat uit verschillende etages met roosters waaronder een transportband voor de mest loopt. Daarnaast zijn er gescheiden eenheden met nesten, bestaande uit een rij of meerdere rijen boven elkaar. Tussen de verhoogde vloeren en de nesten is een doorgang waarvan de bodem bedekt is met strooisel en die toelaat dat de verzorgers door het systeem kunnen wandelen en kunnen instrooien. De bodem van de nesten is licht afhellend. Tussen de verdiepingen is een minimum hoogte van 45 cm voorzien en op de verschillende verdiepingen zijn voederbakken (automatisch bediend) en drinknippels bevestigd. Deze zijn zo geplaatst dat ze voor elke hen even toegankelijk zijn. Zitstokken zijn verspreid over de verschillende verdiepingen met het merendeel op de hoogte verdiepingen en een minderheid op de laagste. In sommige systemen is de hele vloer bedekt met strooisel en kunnen de kippen onder de etages doorlopen, in andere systemen is deze oppervlakte afgezet. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 10

11 Figuur 6: Doorsnede van een volièrestal met niet-geïntegreerde nesten 2) Volièresystemen met geïntegreerde nesten (Figuur 7) Deze recentere types van volières bestaan uit verschillende eenheden van verdiepingen, met nesten op sommige verdiepingen. Tussen de verschillende eenheden is een doorgang met strooisel voorzien zodat de verzorgers hierdoor kunnen wandelen en strooien. De mest wordt afgevoerd via een transportband onder de roosters van de verschillende verdiepingen. De nesten (individuele of groepsnesten) worden meestal in twee rijen geplaatst met een gemeenschappelijke achterkant. Zitstokken zijn verspreid over de verschillende verdiepingen met een meerderheid op de hoogte verdiepingen en een minderheid op de laagste. In sommige systemen is de hele vloer bedekt met strooisel en kunnen de kippen onder de etages lopen, in andere systemen is deze oppervlakte afgezet. Figuur 7: Doorsnede van volièrestal met geïntegreerde nesten Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 11

12 3) poortvolières (Figuur 8) De recentste volièresystemen hebben eenheden van verschillende verdiepingen met geïntegreerde nesten. Twee eenheden zijn verbonden door een enkelvoudig platvorm, waaronder een doorgang is voor de verzorgers en de kippen, die bedekt is met strooisel. Ook aan de zijkanten van de stal is er ruimte met strooisel voorzien. Onder de roostervloeren bevinden zich transportbanden voor mest zodat deze niet op de lagere verdiepingen valt. De nesten van elke eenheid bevinden zich in een lange rij en ook op de top van het hele systeem, rug-aan-rug met de nesten van de andere eenheid. Zitstokken zijn verspreid over de verschillende etages. Ook hier is een minimum hoogte van 45 cm tussen de verschillende verdiepingen vereist. In de verschillende eenheden zijn er water- en voedervoorzieningen. Figuur 8: Doorsnede van een poortvolièrestal Outdoor Het buitenbeloop van legkippen kan aanvullend zijn bij bovenstaande vermelde alternatieve systemen. Er wordt een opdeling gemaakt op basis van een overdekking van het buitenbeloop of niet Overdekte veranda s (Figuur 9) Dit is een overdekte buitenruimte die met de stal is verbonden en beschikbaar is bij daglicht. Deze oppervlakte heeft een betonnen vloer, of ander geschikt materiaal, dat dikwijls is bedekt met strooisel. Het klimaat is er hetzelfde als buiten, met uitzondering dat er geen neerslag is. In sommige landen wordt deze oppervlakte ook Wintergarten genoemd. De Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 12

13 ruimte kan bijkomend aan de stal worden gezet of geïntegreerd zijn in de stal. Bij dit laatste worden het dak en de vloer verlengd en wordt de buitenmuur van de stal meer naar binnen geplaatst. De overdekte ruimte wordt op haar beurt afgescheiden van de niet-overdekte uitloop door een doek dat omhoog kan getrokken worden. Indien er geen bijkomende uitloopruimte is voorzien, wordt er een gaas gespannen die toelaat dat er buitenlucht door de ruimte circuleert. Figuur 9: Voorbeeld van overdekt buitenbeloop (veranda) Vrije uitloop (Free-range) Dit is een niet-overdekte oppervlakte waarop dikwijls vegetatie groeit. Vaak is dit gras, maar om hennen te stimuleren deze ruimte meer te gebruiken kan ze aantrekkelijker worden gemaakt door schuilplaatsen te voorzien (bv. bomen, verhoogde netten, ). Voorzieningen voor voeder, drinken en het nemen van zandbaden zijn andere manieren om de hennen aan te trekken. De dieren hebben toegang tot deze plaats vanuit een vaste of mobiele stal via gaten in de muur van de stal of de wintergarten, indien die aanwezig is. Om parasieten onder controle te houden en een goede kwaliteit van het weiland te waarborgen, kunnen verschillende oppervlakten roterend gebruikt worden en mobiele ruimten verplaatst worden. De ruimten in de nabijheid van de stal kunnen bedekt zijn met drainagemateriaal voor een goede hygiëne binnen en buiten de stal. 3 Vergelijking van de verschillende huisvestingssystemen Deze vergelijking is een samenvatting van het zeer uitgebreide wettenschappelijke rapport Welfare aspects of various systems for keeping laying hens opgesteld door EFSA (The Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 13

14 European Food Safety Authority) in 2005, met de nadruk op dierenwelzijn en sanitaire status. In deze samenvatting zijn er geen referenties opgenomen; voor de literatuurgegevens waarop deze samenvatting is gebaseerd wordt verwezen naar het rapport. Er dient opgemerkt te worden dat vergelijkingen van studieresultaten binnen een bepaald systeem en tussen de verschillende systemen moeilijk is omdat de studieomstandigheden (voorzieningen in de huisvesting, gebruikte kippenrassen, management, ) variabel zijn. Dit is een van de oorzaken waarom er uiteenlopende resultaten in verschillende studies worden bekomen. Een kooi wordt beschouwd als een systeem dat operatief is zonder dat de verzorger het betreedt (batterijkooien en verrijkte kooien), alle andere huisvestingsvormen worden dan als niet-kooisystemen benoemd. 3.1 DIERGEZONDHEID Infectueuze ziekten Infectueuze ziekten kunnen vrijwel in elke vorm van huisvestingssysteem voorkomen, Toch hebben bepaalde huisvestingssystemen een grotere kans op ontwikkeling en verspreiding van ziekten, omdat de voornaamste bepalende factoren de hygiënestatus en het aantal dieren in nauw contact met elkaar zijn. Zo is de prevalentie van bacteriële en protozoaire ziekten hoger bij kippen op grondhuisvesting dan op kooien. Het voorkomen van infectueuze ziekten in verrijkte kooien is even schaars en gelijkaardig als in conventionele kooien. Omdat wilde vogels en meer bepaald eenden een bron zijn van infecties voor de gedomesticeerde kip, is het beter kippen binnen te houden tijdens het migratieseizoen Parasitaire ziekten Zolang het aantal parasieten beneden een bepaalde drempelwaarde blijft, is er een evenwicht tussen parasiet en gastheer, wat normaal geen gezondheidsproblemen veroorzaakt bij de gastheer. Wanneer een hoog aantal parasieten echter een onevenwicht veroorzaakt, ontstaan er klinische symptomen. De belangrijkste externe parasiet in huisvestingssystemen voor legkippen is de rode vogelmijt (Dermanyssus gallinae). De andere parasieten zijn darmnematoden (rondwormen), darmprotozoa en coccidia s. Omdat nieuwe EUregelgevingen het gebruik van bestrijdingsmiddelen tegen parasieten beperken, zijn er dikwijls uitbraken van rode vogelmijten. Ook hier speelt de hygiënestatus een belangrijke rol, maar daarnaast is bijvoorbeeld de constructie van de huisvesting belangrijk. Zo heeft de rode vogelmijt hogere kansen op vermenigvuldiging in een huisvesting met attributen zoals Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 14

15 zitstokken, nesten, lattenvloeren dan in de batterijkooi. Het voorkomen van de rode kipmijt is 6% in batterijkooien, 33% bij grondhuisvesting en 67% bij grondhuisvesting bij hobbykwekers volgens een bepaald onderzoek. De hoogste waarden worden vastgesteld bij systemen met vrije uitloop. Darmparasieten (wormen en coccidiosen) hebben grotere overlevingskansen en vermenigvuldigingskansen wanneer de hennen in nauw contact zijn met feces (voornamelijk in vochtige omstandigheden), waardoor de laagste concentraties worden waargenomen bij hennen in batterijkooien (5% van de hennen) en hogere bij hennen op grondhuisvesting (70% van de hennen). Het al dan niet hebben van vrije uitloop beïnvloedt deze waarden niet, hoewel algemeen gezien het risico hoger is omwille van moeilijkheid om de bio-veiligheid te garanderen. Indien deze ziekten uitbreken, worden er in de meeste gevallen ook veel sterften waargenomen, wat er op wijst dat het dierenwelzijn in het gedrang komt Productieziekten Ziekten aan de reproductieorganen Hoewel reproductieproblemen (eileiderontsteking, uitpuilen van eileider en cloaca, dikwijls gevolgd door buikvliesontstekingen) niet duidelijk gerelateerd zijn aan een bepaald huisvestingssysteem, worden ze bijvoorbeeld veroorzaakt door het pikken rond de cloaca, wat meest wordt vastgesteld bij niet-ontbekte hennen op grondhuisvesting en volières Fatty liver haemorrhagic syndrome Fatty liver haemorrhagic syndrome (FLHS) is een typische productieziekte die voorkomt bij leghennen op kooien en resulteert in een verminderde eileg. De ziekte, die gepaard gaat met een 25-30% toename in lichaamsgewicht, wordt veroorzaakt door beperkte lichaamsbeweging, hoge omgevingstemperaturen en stress. Er zijn geen vergelijkingen van de verschillende huisvestingssystemen wat betreft deze ziekte Osteoporose Beenderbroosheid bij leghennen wordt geassocieerd met verschillende oorzaken, zoals een voedingsonevenwicht, de hoge legfrequentie en de beperkte bewegingsmogelijkheden van de kip om de beenderen en spieren in conditie te houden. Omdat beenderbroosheid tot beenderbreuken kan leiden, is het heel belangrijk in relatie tot het welzijn van de leghennen. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 15

16 Wetenschappelijke onderzoeken duiden algemeen aan dat de beendersterkte van hennen op batterijkooien veel lager is dan hennen uit de niet-kooi systemen, al dan niet met vrije uitloop. De verrijkte kooien met zitstok scoren middelmatig. Vervorming van het kielbeen, dat voorkomt bij kippen die toegang hebben tot bepaalde types van zitstokken, is op zich geen groot welzijnsprobleem, maar wordt het wel wanneer het in bursitis (slijmbeursontsteking) resulteert Fysieke schade Verenkleed Niettegenstaande dat het verenkleed dunner wordt bij veroudering van de leghennen, is het een groot verlies van veren een welzijns- en economisch probleem. De oorzaken van een verdund vederkleed zijn vederpikken en schuren tegen de accommodaties waardoor de hennen huidbeschadiging en een probleem met warmteregulatie kunnen ervaren. Ontbekte dieren pikken evenveel als niet-ontbekte dieren, maar de aangerichte schade is minder. Sommige auteurs menen dat vederpikken een vorm is van omkeergedrag van voeder- en grondpikken, anderen van pikken tijdens het nemen van een zandbad. Uit de literatuur blijkt dat het effect van de huisvesting op de staat van het verenkleed afhankelijk is van de genetica van de kippen. Doordat hennen in kleine groepen worden gehuisvest in de batterij- of verrijkte kooien, worden in het algemeen goede resultaten behaald bij deze systemen Wonden en kannibalisme Het kannibalisme is het pikken in en scheuren van de huid en onderliggend weefsel van een andere kip en kan opgedeeld worden in twee types, namelijk gericht op het geveerde deel van het lichaam en specifiek gericht op de cloaca. Het pikken kan wonden veroorzaken. Het risico op kannibalisme bij niet-ontbekte kippen is hoger in niet-kooisystemen zoals volières, grondhuisvesting, vergeleken met batterijkooien. Omdat er verschillende scoringsmethoden worden gebruikt om wonden te beoordelen, is het niet gemakkelijk om verschillende studies te vergelijken. Dikwijls worden echter al effecten vastgesteld tussen huisvestingssystemen binnen dezelfde studie en kan er besloten worden dat wonden minder zijn bij ontbekte dieren dan bij niet-ontbekte en dat kippen in niet-kooisystemen meer wonden hebben dan kippen in kooien. Sterften te wijten aan de wonden veroorzaakt door kannibalisme zijn ook lager in kooisystemen, waarbij de beste resultaten worden bekomen in verrijkte kooien. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 16

17 Verwondingen te wijten aan ongevallen Alle huisvestingssystemen hebben een potentieel risico tot verwondingen van de kippen. In batterijkooien kunnen verwondingen veroorzaken door het vastzitten van de kop, nek, tenen, klauwen, vleugels, In de nieuwe, goed ontworpen kooimodellen, waaronder ook de verrijkte kooi, komt dit echter nog zelden voor. Bij de niet-kooisystemen is een hoge bezettingsgraad een risico voor verstikking, met de hoogste sterftecijfers in systemen van vrije uitloop. Angst bij bijvoorbeeld donder, overvliegende vliegtuigen, geluiden in de stal of onverklaarbare hysterie, en samenhokken in de hoeken veroorzaakt sterfte in grote groepen. Ook in veelgebruikte, aantrekkelijke nesten (de nesten op het einde) bestaat het risico voor verstikking wanneer de dieren op elkaar zitten of liggen. Daarnaast vormt het samenhokken op plekken met inval van natuurlijk daglicht een risico. In systemen met vrije uitloop kunnen verliezen optreden als gevolg van aanvallen door roofvogels en dieren Voetproblemen en klauwconditie Voetproblemen. Voetproblemen zijn veelvoorkomend bij legkippen en ze worden waargenomen in alle huisvestingssystemen, maar de aard en de ernst verschilt gewoonlijk van systeem tot systeem. Pododermatitis (Eng. bumble foot ) is een lokale infectie die een bolvormige zwelling van het voetkussen veroorzaakt. Daarnaast komen verzwering onder de tenen en gebroken klauwen voor. Ook hierbij speelt de genetica van de kippen een rol, alsook het gebruikte materiaal: zo is de kans op pododermatitis groter bij plastieken of met een zachte rubber bedekte zitstokken dan bij zitstokken uit hardhout. Recente studies duiden aan dat de hygiënestatus van een systeem en de vochtigheid een grote invloed hebben op het voorkomen van pododermatitis. Problemen worden waargenomen in kooien waar de hygiënestatus laag is (door bijvoorbeeld zitstokken op twee verdiepingen waardoor de hygiëne van vloer en de poten van de kip laag is), in volières en grondhuisvestingen met hoge vochtigheid en lage hygiënestatus. Klauwconditie. Bij witte leghennen op kooien kunnen de klauwen enorm groeien wat kan leiden tot het breken en soms vastzitten van de klauwen. De scherpe klauwen kunnen andere hennen en verzorgers verwonden. Het aanbrengen van een schuurstrip zorgt effectief voor kortere en bottere voorklauwen. Voor middelzware bruine legkippen is dit minder noodzakelijk, omdat hun klauwen niet zo lang worden. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 17

18 Schade aan de beenderen Bij het leeghalen van de stal. Ongeacht het ontwerp van de stal brengt een vereiste menselijke interventie om een stal te ontruimen op het einde van een legperiode stress en verwondingen bij de hennen met zich mee. Voornamelijk legkippen die via de kleine, rigide opening van een kooi worden verwijderd, lopen risico op grote schade, waaronder breuken. Deze hennen zijn bovendien gevoelig aan breuken omwille van de broosheid van hun botten, als gevolg van de hoge legfrequentie en de beperkte bewegingsmogelijkheden. Vergelijkende studies over breuken zijn gering en gecompliceerd, omdat bij waarnemingen van de breuken in het slachthuis niet duidelijk is of de breuken zijn opgelopen tijdens de leg, het vangen, het transport of na het slachten. Modernere kooien hebben al een volledige opening van de kooivoorzijde wat een betere toegang tot de kooi toelaat, maar verrijkte kooien hebben harde structuren zoals zitstokken die het risico van breuken verhogen. Verbeterende ontruimingsmethoden die minder worden beïnvloed door de tijdsdruk, kunnen de breuken al aanzienlijk verminderen. Hennen uit niet-kooisystemen hebben wegens hun bewegingsvrijheid een grotere botsterkte, maar meer ontsnappingsmogelijkheden bij het vangen verhogen de kans op verwondingen. Algemeen kan gesteld worden dat hoe complexer het ontwerp van de huisvesting, hoe moeilijker het vangen. Ondanks de kans op ontsnapping, is het voorkomen van gebroken beenderen ten gevolge van het vangen aanzienlijk lager dan bij hennen uit kooien. Tijdens de legperiode. Hoewel hennen uit batterijkooien meer kans hebben op breuken bij het vangen, worden bij hennen uit niet-kooisystemen meer oude breuken (tot 78% van de dieren) vastgesteld (voornamelijk van carina en furcula). Oorspronkelijk werd gedacht dat deze breuken het gevolg waren van een te grote hoek tussen de zitstokken en de platformen en té hoog geplaatste zitstokken, maar in twee recente studies zonder deze kritische ontwerpen werd ook een hoge frequentie van breuken vastgesteld Invloed van klimaat en luchtkwaliteit op diergezondheid Temperatuur en relatieve vochtigheid De thermoneutrale zone voor legkippen wordt geschat in het interval van 12 tot 24 C. Wanneer de omgevingstemperatuur de lichaamstemperatuur benadert (40,6-41,9 C), dan is er een verhoogd risico op sterfte door hittestress. In het verleden is er voornamelijk onderzoek Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 18

19 gedaan naar de fysiologische reacties en voeder- en managementoplossingen voor dit probleem, maar weinig vanuit het standpunt van welzijn. Bovendien is hittestress voornamelijk van belang in de zuiderse landen. Toch is het risico van hittestress in gematigde streken soms hoger ten gevolge van een hittegolf waarvoor er onvoldoende middelen bestaan om het klimaat in de stallen te regelen. Uit geringe literatuur kan afgeleid worden dat de hennen op de hoogste etages van een volièresysteem het meeste lijden. In de kooisystemen speelt de dichtheid een grote rol en wordt er door hennen in verrijkte kooien minder stress ervaren dan kippen in batterijkooien. Hennen gehuisvest in niet-kooisystemen kunnen, afhankelijk van de hokdichtheid en de status van het strooisel, meer of minder stress ervaren dan in kooien, maar ze ervaren wel minder stress dan hennen uit dichtbevolkte batterijkooien omwille van hun grotere bewegingsvrijheid. Systemen met mogelijkheid tot buitenbeloop hebben meer mogelijkheden tot afkoeling indien het buitenbeloop wordt gebruikt (en de dichtheid binnen dus daalt) en buiten schaduw, vegetatie en drinkwater zijn voorzien. Koudestress is in praktijk minder belangrijk omdat leghennen zich tot temperaturen tot 0 C kunnen aanpassen, mits het verenkleed volledig aanwezig is Stof Het stof afkomstig van kooien bestaat uit dode huidcellen, voederpartikels en gebroken vederbaardjes. In huisvestingen met strooisel bevat het stof ook partikels van strooiselmateriaal, dat zich omgekeerd evenredig met de vochtigheid verhoudt. Wanneer de relatie tussen stof en dier wordt bestudeerd, moet naast het totaal stof ook rekening gehouden worden met het respiratoir stof, omdat deze kleine partikels kunnen afgezet worden in de longalveolen en zo longschade veroorzaken. Studies tonen een 5 à 15 maal hogere stofconcentratie aan in volièresystemen in vergelijking met kooisystemen. Ook is de totale bacterieconcentratie in de lucht van een volièresysteem hoger dan is een batterij- of verrijkte kooi Ammoniak Er zijn slechts enkele studies die de perceptie van ammoniak door legkippen onderzochten. Volgens een voorkeurstest prefereren kippen compartimenten met verse lucht boven compartimenten met een ammoniakconcentratie. Algemeen zijn ammoniakconcentraties hoger in huisvestingssystemen met in het gebouw zelf mestcompostering en open opslag van drijfmest. Zowel de strooisel- en mestverwerkingsprocedures, als de temperatuur zijn waarschijnlijk belangrijk voor de ammoniakconcentratie in de lucht. Algemeen worden in Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 19

20 niet-kooisystemen hogere concentraties waargenomen in vergelijking met kooisystemen. Binnen de systemen van verrijkte kooien hebben de kleinere kooien lagere concentraties dan de grotere. Ammoniakconcentraties boven ± 25 ppm hebben een negatief effect op de gezondheid en de productie van pluimvee. Het grootste klinische symptoom veroorzaakt door ammoniak is kerato-conjunctivis wat beschadiging van de cornea en conjunctiva inhoudt Sterfte Het sterftecijfer is een objectief welzijnscriterium, maar dit betekent niet dat een laag sterftecijfer noodzakelijkerwijs wijst op een goed welzijn. Een plotse sterftestijging wijst meestal op een welzijnsprobleem. Infectie- en productieziekten en verwondingen beïnvloeden de gezondheid van de leghennen en kunnen tot sterfte leiden. Omdat geen enkel onderzoek bestaat dat alle huisvestingssystemen vergelijkt onder dezelfde omstandigheden, is het moeilijk om een hiërarchie van de verschillende systemen in termen van sterfte te geven. Uit de bestaande literatuur kan wel besloten worden dat het sterftecijfer in verrijkte kooien lager is dan in batterijkooien en volières. Het sterftecijfer in batterijkooien is, afhankelijk van de studie, gelijk of lager dan in de volièrekooien. Ook zijn er binnen elk systeem grote verschillen in sterfte wat betreft genotypen. Bij niet-ontbekte kippen stijgt het risico van kannibalisme en sterfte met een lager welzijn tot gevolg: indien geen kannibalisme optreedt, is het sterftecijfer bij ontbekte en niet-ontbekte dieren ongeveer hetzelfde, terwijl bij een uitbraak van kannibalisme het sterftecijfer bij de niet-ontbekte dieren hoger is. In vergelijking met batterijkooien worden in verrijkte kooien lagere of gelijkaardige sterftecijfers vastgesteld, afhankelijk van de studie. Ook een kleinere groepsgrootte vermindert meestal het sterftecijfer. In praktijkomstandigheden is het gemiddelde sterftecijfer in verrijkte kooien ongeveer 5 à 6%. In studies waarbij niet-kooisystemen vergeleken worden met kooisystemen is het sterftecijfer in kooien dikwijls lager. Wel moet vermeld worden dat de resultaten sterk afhankelijk zijn van het snavelbekken, de toom en het genotype, waarbij dit laatste de belangrijkheid aanduidt van de geschikte hybriden in een bepaalde systeem. Vergelijking tussen systemen met grondhuisvesting en stallen met buitenloop duidt op gelijkaardige sterftecijfers in deze systemen. Zo werden in een groots opgezette studie in 2001 en 2002 op Franse bedrijven sterftecijfers vastgesteld van 5,3 en 4,9% voor batterijkooien, 11,7 en 14% voor vrije uitloop 14 en 13,9% voor biologische bedrijven en 11,6 en 7,5% voor grondhuisvesting. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 20

21 3.1.7 Risico geassocieerd met diergeneesmiddelen Mogelijke potentiële chemische gevaren die kunnen leiden tot contaminatie in het ei zijn; 1) gebruik van antimicrobiële - en ontwormingsproducten Het gebruik hiervan is strikt gereglementeerd waardoor er weinig problemen verwacht worden. 2) gebruik van coccidiostatica in poeljen. Ook dit gebruik is strikt gereglementeerd en een eventuele besmetting is hoofdzakelijk te wijten aan een carry-over -effect van een gedoseerde naar een volgende coccidiostatica-vrije lading in voedermolens of tijdens transport. Theoretisch komen deze gevaren meer voor in eieren van leghennen uit niet-kooisystemen omdat hier meer gevallen van vogelziekten worden gerapporteerd, vooral parasitaire uitbraken. Ook is er in deze systemen meer contact met de uitwerpselen en soortgenoten zodat er een recirculatie kan zijn van geneesmiddelen of coccidiostatica. In de laatste jaren worden er inderdaad meer geneesmiddelen aangetroffen in eieren, maar deze stijging kan te wijten zijn aan meer controles, gevoeligere opsporingsmethoden of meer kippen in niet-kooisystemen. Daartegenover worden er meer residu s van antibiotische producten gedetecteerd in landen met een minderheid aan nietkooisystemen. 3.2 FYSIOLOGISCHE INDICATOREN Fysiologische stressindicatoren zoals de hypothalamus-hypofyse-bijnier-activiteit, de verhouding heterofielen/lympocyten en de effectiviteit van het immuunsysteem leiden tot resultaten die kwantificeerbaar maar niet makkelijk te verzamelen en te interpreteren zijn. Algemeen kan op basis van deze indicatoren gesteld worden dat het welzijn van dieren hoger is bij lage dichtheden, wanneer het vederpikken en kannibalisme laag zijn en wanneer hennen vertrouwd zijn aan menselijk contact. 3.3 PRODUCTIVITEIT In tegenstelling tot in het verleden werd aangenomen, zijn zoötechnische resultaten geen betrouwbare indicatoren voor dierenwelzijn. Toch zijn ze bruikbare en snelle indicatoren om bedrijfsleiders te waarschuwen voor welzijnsproblemen. Algemeen worden de beste resultaten (hogere eileg en lagere voederconversie) waargenomen in kooisystemen -waarin de verrijkte kooien beter scoren dan de batterijkooienin vergelijking met niet-kooisystemen. Wanneer de vergelijking werd gemaakt tussen Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 21

22 alternatieven systemen met en zonder buitenbeloop, dan werden er betere resultaten gevonden voor de dieren zonder buitenbeloop. Hierbij dient opgemerkt te worden dat misplaatste en gebroken eieren deze waarden kunnen beïnvloeden, omdat bij kooien meestal alle eieren in goede staat verzameld worden, terwijl bijvoorbeeld bij vrije uitloop eieren buiten de nesten worden gelegd, breken, opgegeten worden en soms verloren gaan. Ook moet er aandacht worden besteed aan de manier waarop de dieren worden grootgebracht, want in kooien worden voeder en drinkwater direct gevonden, terwijl in niet-kooisystemen de dieren moeten wennen aan het zoeken naar deze voorzieningen. In kooisystemen zijn welzijnsproblemen sneller op te sporen. 3.4 GEDRAGSPRIORITITEITEN Kippen hebben een hoge gedragsprioriteit om hun eieren in geschikte nesten te leggen en om nesten te bouwen. Hoewel de nesten frequent gebruikt worden, is er niet altijd voldoende informatie of ze daadwerkelijk voldoen aan het nestbouwgedrag of ze eerder de voorkeur zijn boven de andere beschikbare nesten. Niet-kooisystemen hebben een grotere variëteit aan potentiële nesten waardoor de kippen minder tekenen van frustratie vertonen dan in systemen met onvoldoende voorzieningen voor de eileg. De noodzakelijke behoeften van eten en drinken zijn voldoende voorzien in alle systemen. Scharrelen en waarschijnlijk zandbaden zijn ook hoge prioriteitsbehoeften bij leghennen. In niet-kooisystemen zijn er voldoende scharrelmogelijkheden, in grote verrijkte kooien iets minder en in batterijkooien niet. Over het voldoen aan de behoefte aan zandbaden in de verschillende systemen is er weinig informatie, maar er kan gesteld worden dat batterijkooien hieraan niet voldoen en dat de kans op ontbering of frustratie groter is in bepaalde ontwerpen van verrijkte kooien dan in nietkooisystemen. Over het gladstrijken van de veren, vleugelwapperen en -stretchen bestaan geen systematische studies, wel is duidelijk dat deze gedragingen voorkomen als reacties op een voorafgaande beperkte bewegingsvrijheid. Op batterijkooien kunnen de hennen wegens de beperkte bewegingsvrijheid niet wapperen en in kleine verrijkte kooien kan dit gedag belemmerd worden. Rusten en het zitten op zitstokken zijn belangrijke aspecten in het welzijn van leghennen. Het ontwerp en hygiëne van de zitstok zijn belangrijk om schade aan de poten en botvervormingen te voorkomen. Ook moeten alle kippen tegelijkertijd op hun zitstokken Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 22

23 kunnen zitten (meestal s nachts). Zo is een zitplaats van minimum 12 cm tot 15 cm nodig voor elke leghen, afhankelijk van soort hybride en het ontwerp van de zitstok. Zowel in verrijkte kooien als in niet-kooisystemen zijn deze goed ontworpen en geplaatst. De verhoogde beschikbare oppervlakte per kip in verrijkte kooien (tot 750 cm²/kip) is voordelig om de kip van een grotere bewegingsvrijheid te voorzien, zonder nadelige effecten op het vederpikken, kannibalisme of agressie. In commerciële beschikbare verrijkte kooien blijkt de verhoging van de kooi van 38 naar 45 cm geen effect te hebben op de angst en positie van de kippen en slechts een minimaal effect op het gedrag in de beschikbare ruimte. De gedragsmogelijkheden zijn wel beperkter in vergelijking met niet-kooisystemen. Grotere groepsgrootten in verrijkte kooien hebben negatieve effecten volgens sommige studies, andere studies en meer ervaring stellen dat bij ontbekte kippen groepsgrootten tot 60 kippen of meer wel goed werkt. De gedragsmogelijkheden zijn algemeen gezien wel uitgebreider in niet-kooisystemen dan in kooien. Er lijken variaties te bestaan in het welzijn van individuele hennen binnen een bepaald systeem, voornamelijk in niet-kooisystemen. Een kleine groep, waarschijnlijk hiërarchisch extreem laag gerangschikte hennen, hebben moeilijkheden om de beschikbare voorzieningen te bereiken wegens het gedrag van hun soortgenoten. Er is een groter risico van laag welzijn te wijten aan vederpikken en kannibalisme in nietkooisystemen en mogelijks ook in grote verrijkte kooien bij niet-ontbekte kippen. 3.5 VOEDSELVEILIGHEID Microbiële risico s Het aantal gedegradeerde eieren hangt af van het ontwerp en het management van het systeem. Hoewel het aantal gedegradeerde en vooral vuile, gebroken en gebarsten eieren hoger is in verrijkte kooien en in grotere mate in alternatieven systemen dan in batterijkooien, worden aanzienlijke verbeteringen waargenomen en vooruitgang verwacht, vooral voor de alternatieve kooien. Ook de bacteriële contaminatie op de eierschaal is hoger in verrijkte kooien dan in batterijkooien. In alternatieve systemen ligt die nog hoger en deze blijkt gecorreleerd te zijn met de hogere microbiële infectiedruk in die systemen. Salmonella, vooral de serovar S. Enteritidis, kan op bedrijfsniveau voorkomen op de eierenschaal en in de eierdooier en is een geduchte besmetter van eieren en producten met Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 23

24 rauwe eieren. Toch is het voorkomen van S. Enteritidis in eieren laag in de meeste landen. In een recente studie werden geen verschillen gevonden in de contaminatie van Salmonellaspecies op de eierschaal afkomstig van eieren uit kooien, grondhuisvesting, vrije uitloop en biologische systemen, omdat de besmetting weinig voorkwam. Nochtans zou er een hogere waarschijnlijkheid op contaminatie verwacht worden in de alternatieve systemen, wegens een grotere blootstelling van de hennen en hun eieren aan de contaminatie uit de omgeving Chemische risico s Verschillende studies duiden op een hoger gehalte aan dioxinen en dioxineachtige PCB s (polychloorbifenyl) in eieren geproduceerd in vrije uitloopsystemen in vergelijking met kooisystemen. Het is onwaarschijnlijk dat de oorzaak hiervan in het voeder moet gezocht worden, omdat ook de EU-wetgeving over voeder hierop toepasbaar is. Hieruit volgt dat er bijkomende bronnen van contaminatie zijn (zoals bodem, strooisel afkomstig van behandelde wouden en locale uitstoten). 3.6 SAMENVATTING Tabel 1 vat de risicocategorieën voor de verschillende huisvestingssystemen samen. Enkel de categorieën die belangrijk zijn voor het dierenwelzijn zijn erin verwerkt. Er dient opgemerkt te worden dat buitenbeloop als bijkomend risico bij een indoor -systeem moet beschouwd worden en dus bij het risico van het relevante niet-kooisysteem moet geteld worden. Elk risico naar dierenwelzijn is beschreven door het voorkomen binnen het systeem te scoren op een zespuntenschaal: verwaarloosbaar (negligible), heel laag (very low), laag (low), gematigd (moderate), hoog (high) en heel hoog (very high). Wanneer het voorkomen sterk varieert tussen verschillende tomen binnen een bepaald systeem of tussen individuen binnen een toom, dan wordt dit aangeduid als variabel (variable). Een probleem is aangeduid met een sterretje indien het veel voorkomt en eveneens wordt beschouwd als een bedreiging voor het dierenwelzijn. Enkel de meest relevante indicators worden beschouwd, deze worden niet gewogen omdat ze allemaal door het EFSA -panel als belangrijk worden aanzien. De opinie geformuleerd door het Scientific Panel on Animal Health and Welfare vermeldt dat het uiteindelijke besluit of een bepaalde huisvesting de gezondheid van de kippen bevoordeelt of aan de gedragsprioriteiten voldoet, moeilijk is. Dit omdat er geen algemeen aanvaarde methode bestaat om de verschillende indicatoren t.o.v. elkaar te wegen. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 24

25 Tabel 1: Overzicht van de beoordeling van de verschillende huisvestingssystemen op het gebied van welzijn Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 25

26 4 Aanvullende wetenschappelijke literatuur over (overdekt) buitenbeloop 4.1 DIERGEZONDHEID / VOEDSELVEILIGHEID Omdat verderpikken nog steeds een belangrijke zorg is op vele biologische leghenbedrijven, onderzochten Bestman en Wagenaar (2003) welke factoren het verderpikken onder de dieren beïnvloeden. Ze vonden dat het verderpikken verminderde naarmate het buitenbeloop meer werd gebruikt. Verder raadden ze aan om moederdieren tussen de leghennen te zetten en het buitenbeloop aantrekkelijk te maken via vegetatieve of artificiële bedekkingen en de groepsgrootte rond 500 dieren te houden. Green et al. (2000) besloten dat een buitenbeloop, indien gebruikt, een grotere variëteit aan pikmogelijkheden met zich meebrengt dan enkel binnenhuisvesting, wat het scharrelen stimuleert en het vederpikken reduceert. Nicol et al. (2003) vonden ook dat gebruik van het buitenbeloop op zonnige dagen door meer dan 20% van de dieren, het vederpikken significant vermindert. Grigor et al. (1995b) merkten op dat leghennen sneller naar buiten gaan en minder tijd binnen doorbrengen wanneer er buiten een voederplaats(en) werd voorzien. De dieren neigden dan wel niet verder te gaan dan tot de dichtstbijzijnde voederplaats. Uit een andere studie werd besloten dat hennen die regelmatig buiten komen, minder angst tonen bij het testen van de tonische immobiliteit (Grigor et al., 1995a). Het effect van de mogelijkheid tot het betreden van een overdekte buitenruimte (veranda) werd onderzocht in een recente pilootstudie met kalkoenen. Hieruit volgde dat er geen negatief effect was van de veranda op de gezondheid en groeiparameters in vergelijking met een grondhuisvesting in een natuurlijk geventileerde stal (Berk en Wartemann, 2006). Nochtans hebben alternatieve systemen dikwijls een hoger potentieel risico in de productie en gezondheid van legkippen (Tauson, 2005). Engvall (2001) meldde dat in bijna 100% van de biologische leghennentomen in Zweden geïnfecteerd zouden zijn met Campylobacter, vergeleken met 10% in de conventioneel gehouden tomen. Ook hadden in ongeveer 80% van de gevallen van pasteurellosisbesmetting (veroorzaakt door Pasteurella multocida) de kippen een vrije uitloop (Christensen et al., 1998). Wat betreft het voorkomen van Salmonella in de biologische systemen werd een voorkomen van 13% in Nederlandse bederijven waargenomen in 2003 (Rodenburg et al., 2004), wat vergelijkbaar is met het cijfer van conventioneel gehuisveste dieren. Hierbij maken Kijlstra en Eijck (2006) de opmerking dat de leghennen op vele biologische bedrijven gevaccineerd worden tegen Salmonella. Wat betreft gastro- Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 26

27 intestinale wormen, concludeerden Permin et al. (1999) dat er een hoger risico op worminfecties bestaat bij vrije uitloop- dan bij grondhuisvestingssystemen, hoewel het voorkomen ook hoog kan zijn in dit laatste systeem. Deze infecties kunnen leiden tot verminderde groei, gewichtsverlies, dalende integriteit van de darmmucosa, waardoor secundaire infecties kunnen ontstaan. Een Zweedse studie toonde aan dat de mijt (Dermanyssus gallinae) veel voorkwam in tomen in grondhuisvesting (33%) en in de achtertuin (67%), vergelegen met slechts 4% in tomen op batterijkooien (Hoglund et al., 1995). Leyendecker et al. (2005) onderzochten de beenderstabiliteit van legkippen gehuisvest in batterijkooien, verrijkte kooien en volièresystemen met vrije uitloop. Ze besloten dat de volgende huisvestingsystemen een dalende orde van beendersterkte hadden: volièresystemen met vrije uitloop > verrijkte kooien > batterijkooien, waarbij ze wel besluiten dat de verrijkte kooien al als een goed alternatief voor de batterijkooien kunnen beschouwd worden. Wegens frequente infecties, is het sterftecijfer van de leghennen groter bij grondhuisvesting in vergelijking met verrijkte kooien (Vits et al., 2005, 2006). Aan de hand van enquêtes bij Zwitserse leghennenhouders, stelden Häne et al. (2000) vast dat het sterftecijfer bij kippen met vrije uitloop hoger was dan in systemen met enkel binnenbeloop en systemen met een overdekt buitenbeloop. 4.2 FYSIOLOGISCHE INDICATORS Sas et al. (2006) vergeleken het effect van het huisvestingsysteem (kippen in openlucht versus batterijkooien) op de corticosteronoverdracht in de eieren van leghennen. Ze besloten dat de veranderingen in weercondities resulteerden in fluctuaties in de concentraties in de eieren van kippen in openlucht, terwijl meer uniforme resultaten werden gemeten in de eieren van batterijsystemen met gecontroleerde klimaatregeling. Leghennen in een grondhuisvesting hadden lagere bloedcorticosteron-concentraties dan kippen in batterijkooien (Franciosini, 2005). 4.3 PRODUCTIVITEIT Van Den Brand et al. (2004) onderzochten de eikwaliteit van leghennen op batterijkooien en in openluchthuisvesting (nesten en zitstokken bevinden zich onder een groot afdak) (let wel, dit gaat niet over het systeem waar de dieren ook toegang hebben tot een afgeschermde stal) en concludeerden dat eieren van hennen in de openluchthuisvesting meer fluctueerden in karakteristieken en dus werden beïnvloed door de omgevingscondities. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 27

28 Hoewel het gebruik van een overdekte vrije uitloop of veranda in commerciële omstandigheden stijgt, is het duidelijk dat er geen of weinig studies bestaan die de voor- en nadelen hiervan onderzochten. Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 28

29 5 Bespreking van de relevantie van een studieuitbreiding Het doel van een aanvullende observationele studie Vergelijking van volières zonder uitloop, met overdekte uitloop, en met vrije uitloop met betrekking tot de sanitaire status en het welzijn van leghennen is de sanitaire toestand en dierenwelzijn te vergelijken van leghennen gehuisvest in drie types van volièrehuisvesting: zonder uitloop, met overdekte uitloop, en met vrije (t.t.z. niet overdekte) uitloop. Vanuit wetenschappelijk oogpunt is een bijkomende studie interessant omdat er tot op heden nog geen studie bestaat die een vergelijking maakt tussen niet-overdekte en overdekte vrije uitloopsystemen. Ook de vergelijking tussen volièresystemen zonder uitloop en met uitloop is weinig bestudeerd. Doch het oorspronkelijke doel van voorgaande, afgeronde studies (zie verder) en de voorgestelde studieuitbreiding is een beslissing te nemen inzake de wijze waarop de Europese richtlijn (1999/74/EG) op lange termijn zal omgezet worden in nationaal recht, zoals vermeld in het KB van 17 oktober 2005 (Koninklijk besluit tot vaststelling van de minimumnormen voor de bescherming van legkippen). Zo is er een letterlijke omzetting of een afwijking van de Europese richtlijn hetzij door een beperking tot het alternatief systeem, hetzij door een verstrenging van de normen voor verrijkte kooien, mogelijk. De twee afgeronde studies die nu voorhanden zijn, namelijk Studie naar de socioeconomische gevolgen van verschillende huisvestingssystemen in de leghennenhouderij en Vergelijking van verrijkte kooien versus alternatieve huisvestingssystemen voor leghennen met betrekking tot sanitaire status en dierenwelzijn, zijn voldoende om een beslissing te nemen. Zoals duidelijk wordt beschreven in dit rapport, is de mogelijkheid tot buitenbeloop een uitbreiding van de bestaande alternatieve systemen en geen systeem op zich. De risico s op gebied van dierenwelzijn van het systeem van buitenbeloop zijn beschreven in hoofdstuk 3 (samengevat in tabel 1) en 4. Een overdekking van het buitenbeloop biedt enkele voordelen t.o.v. een onoverdekte buitenbeloop. De grond van de overdekte ruimte tot buitenbeloop is dikwijls gebetoneerd wat onder andere een betere reiniging en geen contact met aarde en vegetatie tot gevolg heeft. Bovendien is er door de volledige afscherming ook geen contact met wilde vogels. Hierdoor kan men minder infectueuze en parasitaire ziekten verwachten in vergelijking met een niet-overdekte vrije uitloop, wat de gezondheid van de dieren ten goede komt. Omwille van deze redenen en het uitsluiten van bepaalde predatoren (bijvoorbeeld roofvogels), ligt het sterftecijfer bij overdekt buitenbeloop vermoedelijk iets lager dan bij een Beoordeling studie over (overdekte) vrije uitloop bij legkippen 29