De geschiedenis van Kiel-Windeweer begint in 1647 met het graven van het Kielster Hoofddiep. Vanuit Hoogezand werd dit kanaal min of meer loodrecht op het rond 1630 gereedgekomen Winschoterdiep gegraven, het uitgestrekte en ontoegankelijke Bourtanger Veen in, ten behoeve van de grootschalige turfwinning. Op oude kaarten staat het kanaal aangegeven als Kielsterdiep, maar tegenwoordig spreken we van het Kieldiep en de dorpsbewoners hebben het gewoon kortweg over het Diep.
Even ten zuiden van het huidige Hoogezand werd een knik in het Kieldiep gegraven om daarna een parallelle loop aan de Hunze en Hondsrug naar het zuidoosten te verkrijgen. Ter hoogte van de knik werd vanuit Hoogezand naar het zuiden het Nieuwe Compagniester Diep gegraven waarlangs later het gelijknamige lintdorp ontstond. Beide kanalen vormden als het ware een wig, een kiel, in het hoogveengebied.
Meer naar het zuidoosten ontstond langs het Kieldiep het veenkoloniale dorp Windeweer. Beide dorpen aan het Kieldiep versmolten tot het ongeveer zeven kilometer lange Kiel-Windeweer.
De veenwinning had een zeer systematisch karakter. Kiel-Windeweer behoort tot de vroege veenkoloniën en heeft een ‘één-kanalenstelsel’. Dit betekent dat er sprake is van één gegraven kanaal met aan weerszijden kleinere kanalen voor de ontwatering en turfafvoer; de zogenoemde wijken. De wijken zijn precies loodrecht op het kanaal gegraven en hebben in dit gedeelte van de Veenkoloniën een vaste onderlinge afstand van circa. 150 meter. Vlak langs het kanaal zijn de wegen aangelegd met oorspronkelijk over iedere wijk een brug. De huizen werden allemaal langs deze weg gebouwd, met de lengterichting loodrecht op het kanaal. Op veel plaatsen in de Veenkoloniën zijn de wijken dichtgegooid en is het lintkarakter verstoord door dorpsuitbreiding. In Kiel-Windeweer is het veenkoloniale geometrische landschapspatroon van kanaal met bijbehorende wijken en het lintkarakter van het dorp juist nog heel goed herkenbaar. Dit is een belangrijke aanleiding geweest om Kiel-Windeweer uit te roepen tot beschermd dorpsgezicht.
Voorjaarsvertier
Op een zomerse dag in april spreek ik met drie vertegenwoordigers van de Vereniging Plaatselijke Belangen Kiel-Windeweer en Nieuwe Compagnie, afgekort als VPBK. Het gesprek vindt plaats onder een rode beuk naast een woonboerderij aan de Pieter Venemakade, genoemd naar een plaatselijke kleermaker en verzetstrijder. Mariken Ligtvoet is secretaris en bestempelt zich als ‘een van de mensen die vanuit het westen des lands hier naartoe is verhuisd’. Ligtvoet: ‘In het kader van mijn eigen inburgering ben ik bestuurslid geworden van de VPBK. Het leuke is dat heel verschillende mensen zich betrokken voelen bij het dorp. Er is een tijd geweest dat de ‘notabelen’ het voor het zeggen hadden, maar we proberen er nu echt samen wat van te maken. Bij de meeste plannen ontstaat ook verzet. Neem de totstandkoming van het nieuwe evenemententerrein of de discussie rond het vervangen van de Klapbrug. Dan moet je soms wat schipperen.’
Anja Kamphuis zit ook in het bestuur van de VPBK. Binnenkort begint ze met een camping bij het eigen landbouwbedrijf. Vanuit de vereniging zit ze in de organisatie van allerlei dorpsevenementen: de nieuwjaarsreceptie, het paasvuur, een buurt-volleybaltoernooi. Kamphuis: ‘Verder organiseren de tien overgebleven landbouwbedrijven en zestig andere bedrijfjes elk jaar het “Voorjaarsvertier”. En we zetten kunstroutes en historische fietstochten op touw met dorpshistoricus Harm Jan Frese.’
Dorpshuis ligt gevoelig
Doeke Schrage is vice-voorzitter van de club. Hij is akkerbouwer en geboren en getogen in Nieuwe Compagnie, maar spreekt over ‘Kiel’; ook als hij het hele dorpsgebied bedoelt. ‘Ik woon aan de noordkant, maar als het niet in de Koerier (de dorpskrant, red.) staat, weet ik niet wat er in boven-Kiel gebeurt’, aldus Schrage. Voor de goeie orde: boven-Kiel is de zuidkant van het dorp; het water stroomt immers van boven naar beneden.
Kiel-Windeweer is langgerekt en heeft daardoor geen echte kern. ‘Dat willen we ook niet’, zegt Schrage, ‘want dat past niet in het karakter van ons dorp. Maar uit de dorpsvisie die in 2002 is opgesteld bleek wel een sterke behoefte aan een centrale ontmoetingsruimte voor iedereen. Daarom werd een werkgroep Dorpshuis geformeerd.’
Het huidige dorpshuis wordt bestuurd en beheerd door de voetbalvereniging en de VPBK vindt dit niet meer van deze tijd, en niet passen bij een dorpsbrede voorziening als een dorpshuis. Het ligt gevoelig en de gemeente bemiddelt intussen, maar Plaatselijk Belang is ervan overtuigd dat het dorp ook hier samen uit gaat komen.
Een andere werkgroep, die zich bezig houdt met een evenementen-
terrein, kan volgden jaar waarschijnlijk worden opgeheven, vertelt Schrage. ‘We beschikken dan over een basketbalveld en een skeelerbaan die eventueel als ijsbaan kan dienen. Liever schaatsen we op het Kieldiep, maar het duurt tegenwoordig zo lang voordat die dicht is.’ Ook hij benadrukt de modern getinte saamhorigheid in Kiel-Windeweer. ‘We hebben trouwens wel een probleemwijk’, grapt hij. ‘Dat is een wijk die is gedempt met afval van Aagrunol. Die moet binnenkort gesaneerd worden.’
Moderne architectuur moet kunnen
‘De titel ‘beschermd dorpsgezicht’ is geen keuze van het dorp’, benadrukt Mariken Ligtvoet. ‘De gemeente heeft ons al vele jaren geleden voorgedragen, maar alles bleef akelig stil en ook het nieuwe bestemmingsplan liet maar op zich wachten.’ Totdat Doeke Schrage vorig jaar toevallig op internet een brief van de Raad van Cultuur aan de staatssecretaris tegenkwam, met de aanwijzing van Kiel-Windeweer tot beschermd dorpsgezicht.
Schrage: ‘Zelfs de gemeente wist nog van niks. Toen hebben we een brief naar Medy van der Laan gestuurd. Ook gezien de uitbreidingsplannen van Hoogezand wilden we eindelijk wel eens weten waar we aan toe waren.’ Een paar weken later was de nieuwe status een feit. Niet alle dorpsbewoners zijn er blij mee, zegt Schrage, ‘maar we zijn met zijn allen in het dorp wel heel trots.’
‘Het doel van de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht is om de karakteristieke, met de ontwikkelingsgeschiedenis samenhangende structuur en ruimtelijke kwaliteit van Kiel-Windeweer te onderkennen als zwaarwegend belang bij toekomstige ontwikkelingen binnen het gebied’, aldus de brochure die de gemeente Hoogezand-Sappemeer dit voorjaar onder de bevolking verspreidde. Niet alleen de planmatige aanleg van het Kieldiep, maar ook de positionering van de oorspronkelijke (agrarische) bebouwing en de plaats van de gebouwen op de kavels tussen de wijken en ten opzichte van het Kieldiep horen tot de te beschermen kenmerken van het dorp. De daadwerkelijke (planologische) bescherming echter moet worden vastgelegd in het bestemmingsplan buitengebied.
Doeke Schrage: ‘Wij als dorpsbelangenvereniging willen ervoor waken dat Kiel-Windeweer nu op slot gaat of te tuttig dreigt te worden. Dat betekent in de praktijk: veel invloed uitoefenen op het nieuwe bestemmingsplan. Zo hebben we de gemeente in oktober vorig jaar via een inspraakreactie laten weten dat wij van mening zijn dat de nokrichting van de huizen bij nieuwbouw niet altijd haaks op het Kieldiep hoeft te staan. We moeten niet streven naar een referentiebeeld dat intussen al lang is achterhaald. Ook bestaande woningen hebben immers af en toe een nokrichting parallel aan het Diep. Ook vinden wij dat er ruimte moet zijn voor moderne architectuur. De moderne huizen kunnen de monumenten van de toekomst worden. Kiel-Windeweer kenmerkt zich nu door huistypen uit verschillende perioden en dat maakt het dorp nou juist zo bijzonder.’
Nieuwbouw geremd
Doordat het bestemmingsplan maar op zich liet wachten is er in de afgelopen vijf jaar geen woning bijgebouwd in Kiel-Windeweer. Ondertussen is het noordelijke gedeelte van het dorp zoekgebied voor zo’n drieduizend nieuwe woningen in verband met de uitbreiding van Hoogezand. ‘De aanwijzing van ons dorp als beschermd dorpsgezicht is hierbij in ons voordeel’, zegt Doeke Schrage, ‘anders zou Kiel opgeslokt worden’.
In het nieuwe bestemmingsplan van de gemeente Hoogezand-Sappemeer zijn voor de komende tien jaar in Kiel-Windeweer zelf ongeveer twintig woningen gepland. De plekken voor de woningen zijn al aangewezen, maar volgens de bestuursleden van de VPBK zijn dit vooral theoretische mogelijkheden. Het gaat veelal om particuliere grond, waarbij huidige bewoners geacht worden om niet alleen hun grond te verkopen, maar ook hun uitzicht. Het dorp wil meer mogelijkheden, maar constateert een onwelwillende houding bij de provincie. ‘Gedeputeerde van Ruimtelijke Ordening Marc Calon wijst naar het Provinciaal Ontwikkelingsplan: geen kerndorp, geen huizen. Maar als je de beeldkwaliteit van ons dorp wilt versterken, dan moet je juist bouwen. Wij willen vooruit, maar het schijnt zo te zijn dat als Calon eenmaal nee heeft gezegd, het ook nee blijft…’
